MELBURN, 21 nĂ«ntor /ATSH/ â MĂ« 21 nĂ«ntor 1995, nĂ« sallĂ«n e konferencave tĂ« hotel âHopeâ, nĂ« bazĂ«n ajrore âWright-Pattersonâ, nĂ« Dayton tĂ« Ohajos, udhĂ«heqĂ«sit e BosnjĂ« dhe HercegovinĂ«s, SerbisĂ« dhe KroacisĂ« nĂ«nshkruan njĂ« marrĂ«veshje qĂ« i dha fund tre viteve e gjysmĂ« lufte nĂ« BH, sipas website https://theconversation.com/.
Tri javë më vonë, u nënshkrua Marrëveshja e Kuadrit te Përgjithshem, e njohur si Marrëveshjet e Paqes e Dayton-it.
Lufta për Bosnjën ishte lufta më brutale dhe shkatërruese që lindi nga shpërbërja e Jugosllavisë. E sulmuar që nga momenti që lëvizi drejt pavarësisë në fillim të vitit 1992 nga forcat e milicisë, Bosnja lindi në mes te konflikteve dhe pothuajse u zhduk. Gjysma e popullsisë së saj prej 4,4 milionë banorësh u zhvendos me forcë dhe mbi 100 000 njerëz vdiqën gjatë konfliktit.
Spastrimi etnik dhe krimet e luftës shënuan luftën, përfshirë gjenocidin e Srebrenicës në korrik 1995, në të cilin më shumë se 8 000 viktima boshnjake u vranë nga ushtria e Republikës Srpska.
Paqja e arritur në Dayton e la Bosnjën të paprekur si vend, por të ndarë në dy entitete: Republikën Srpska, një entitet separatist i shpallur nga serbët etno-nacionalistë, në janar 1992, dhe Federatën Boshnjake. Ndërkohë, një forcë ushtarake ndërkombëtare u vendos për të siguruar paqen.
Por, ajo ishte një paqe e shëmtuar: pacienti u shpëtua, por mbeti i deformuar dhe i dobët.
Si studiues që kanë shkruar gjerësisht për luftën boshnjake dhe pasojat e saj, ne besojmë se trashëgimia e Marrëveshjeve të Paqes, 30 vjet më vonë, është padyshim e përzier.
Ndarja e territoreve etnike
Jeta e Bosnjës pas Dayton-it mund të ndahet në tre epoka afërsisht 10-vjeçare: rindërtimi, bllokimi dhe kriza e përhershme.
Dekada e parë ishte më e vështira, por më shpresëdhënësja. Me paqen e vënë nga një forcë ndërkombëtare, përfshirë trupat amerikane dhe ruse, boshnjakët u kthyen në vendin e tyre të shkatërruar nga lufta.
Por, rivendosja e strukturës shoqërore të vendit rezultoi e vështirë. Ndërsa komuniteti ndërkombëtar aspironte të zhbente spastrimin etnik, pengesat ishin të mëdha.
Një vend dikur multikulturor mbeti i ndarë në etno-territore të veçanta.
Sipas MarrĂ«veshjeve tĂ« Dayton-it, boshnjakĂ«ve iu premtua e drejta pĂ«r tâu kthyer nĂ« shtĂ«pi. Por, kjo u ndĂ«rlikua nga fakti se shumĂ« shtĂ«pi ishin te shkatĂ«rruara, ndĂ«rsa tĂ« tjerat u uzurpuan nga ata qĂ« i kishin zhvendosur me forcĂ«.
Në verën e vitit 2004, UNHCR, agjencia e Kombeve të Bashkuara që koordinonte kthimet pas marrëveshjes së paqes, njoftoi se kishte arritur një milion kthime. Megjithatë, ajo që u bë e qartë është se kthimet e pakicave, domethënë njerëzit që ktheheshin në vendet ku do të ishin një komunitet minoritar, ishin të kufizuara. Shumë të kthyer rimorën pronën e tyre të vjetër, por e shitën menjëherë për të ndërtuar një jetë diku tjetër midis njerëzve që ishin të së njëjtës etni me ta.
Besimi ndëretnik u shkatërrua kryesisht nga përvojat e kohës së luftës.
 Horizonte të papajtueshme
Dekada e parë ishte kulmi i ndërtimit të shtetit ndërkombëtar liberal. Një përfaqësues i lartë ndërkombëtar i ngarkuar me zbatimin civil të Marrëveshjeve të Dayton-it centralizoi kontrollin mbi funksionet ushtarake dhe të inteligjencës në nivel shtetëror. U krijua një shërbim qendror shtetëror kufitar dhe agjenci hetimesh. Gjithashtu u krijua një gjykatë qendrore shtetërore, kode penale në nivel shtetëror dhe një autoritet i taksimit indirekt për të unifikuar mbledhjen e taksave indirekte dhe financimin e institucioneve shtetërore.
Megjithatë, trajektorja e Bosnjës ngeci në vitin 2006 kur përfaqësuesi i lartë u tërhoq nga ndërtimi i shtetit. Në prill 2006, një paketë amendamentesh kushtetuese të hartuara për të përmirësuar Marreveshjen e Dayton-it duke forcuar institucionet qendrore shtetërore morën dy vota me pak në Parlamentin shtetëror.
ĂuditĂ«risht, paketa nuk u bllokua nga partitĂ« e Republika Srpska, por nga partia e dominuar nga boshnjakĂ«t e ish-kryeministrit Haris Silajxhiç. Ky dĂ«shtim pĂ«rgatiti terrenin pĂ«r njĂ« dekadĂ« polarizimi dhe ngĂ«rçi.
Silajxhiç bëri fushatë për heqjen e entiteteve, Republika Srpska dhe Federata Boshnjake, dhe krijimin e një Bosnje të vetme të bashkuar. Politikani kryesor i Republika Srpska-s, Milorad Dodik, u përgjigj duke hedhur idenë e ndaluar të një referendumi për pavarësinë e entitetit.
Me përfaqësuesin e lartë kryesisht pasiv, Bosnja u bllokua midis horizonteve të papajtueshme, secila palë mjaft e fortë për të bllokuar, por shumë e dobët për të fituar.
Dodik e shndërroi bisedën për referendumin në Republika Srpska në një repertor të qëndrueshëm kërcënimi, ndërsa i paraqiti institucionet qendrore shtetërore në Sarajevë si të kalbura, artificiale dhe të destinuara të dështojnë. Gjatë këtij procesi, Dodik dhe familja e tij u pasuruan, duke krijuar një rrjet klasik të pushtetit patronal në të gjithë Republikën Srpska.
Me median tërësisht të ndarë nga besnikëritë e kohës së luftës, sfera publike u mbush me retorikë nxitëse.
Një vend në prag të krizës
Një dekadë ngërçi evoluoi ngadalë në një gjendje krize të përhershme.
NĂ« nĂ«ntor 2015, Gjykata Kushtetuese e BosnjĂ«s vendosi qĂ« shĂ«nimi i 9 janarit si âDita e RepublikĂ«s Srpskaâ, njĂ« festĂ« virtuale e pavarĂ«sisĂ«, ishte diskriminues dhe i paligjshĂ«m sipas ligjit tĂ« tĂ« drejtave tĂ« njeriut.
Dodik, udhëheqësi de facto i Republikës Srpska, u përgjigj duke organizuar një referendum te jashtëligjshëm, rezultati i të cilit pohoi se popullsia e Republikës Srpska donte që data të mbahej.
Sfida evoluoi në përmbysje aktive të rendit kushtetues dhe dispozitave të Dayton-it.
Parlamenti i Republikës Srpska miratoi ligje që sfiduan drejtpërdrejt institucionet qendrore shtetërore të ndërtuara në dekadën e parë të pasluftës. Me një kapacitet të dobët zbatimi, shteti boshnjak nuk ishte në gjendje të urdhëronte pajtueshmërinë.
Kur në vitin 2021 u emërua një përfaqësues i ri i lartë përkundër kundërshtimeve ruse, Dodik e hodhi poshtë autoritetin e tij menjëherë. Deri atëherë, Bosnja përshkruhej rregullisht si në prag të luftës.
Pushtimi në shkallë të plotë i Ukrainës nga Rusia në vitin 2022 e pa Dodikun të mbështeste fort Moskën. Ai vizitonte shpesh presidentin rus Vladimir Putin në Moskë. Mediat e Republika Srpska transmetuan propagandën ruse, duke paraqitur korrespondentët që raportonin drejtpërdrejt nga vijat e frontit të Rusisë.
Ndërkohë, njerëzit dhe institucionet në Federatën Boshnjake u rreshtuan me Ukrainën dhe perëndimin. Një përçarje gjigante gjeopolitike përshkoi vendin: dy entitete, dy realitete të ndryshme.
NĂ« shkurt tĂ« vitit 2025, drama arriti kulmin kur Gjykata Kushtetuese e BosnjĂ«s e ndaloi Dodikun nga jeta politike. Siç pritej, ai hodhi poshtĂ« autoritetin e gjykatĂ«s sĂ« lartĂ« dhe u sigurua njĂ« bllokim. Dodik punĂ«soi figura tĂ« afĂ«rta me administratĂ«n Trump, si Rudy Giuliani, pĂ«r tĂ« lobuar nĂ« emĂ«r tĂ« tij. Deri nĂ« fund tĂ« tetorit 2025, ata kishin arritur tĂ« hiqnin sanksionet e SHBA-sĂ« ndaj Dodikut nĂ« kĂ«mbim tĂ« pranimit tĂ« tij pĂ«r tâu larguar nga presidenca e Republika Srpska.
Paqja e shëmtuar vazhdon
Për vëzhguesit e largët, Bosnja mund të regjistrohet si një histori suksesi sepse nuk është rikthyer në luftë. Por, paqja e krijuar në Dayton e lidhi Bosnjën me një këmishë force që e ka mbajtur të ndarë që atëherë.
Etnonacionalizmi dhe kapitalizmi kanë lulëzuar, ndërsa shumë boshnjakë janë larguar ose aspirojnë te largohen.
Megjithatë, sado e padëshiruar që mund të jetë sot, Marrëveshja e Dayton-it e ruajti Bosnjën. Ajo ndaloi një luftë, mundësoi lirinë e lëvizjes, lejoi ringjalljen ekonomike, rregulloi zgjedhjet, ringjalli jetën kulturore dhe lejoi më shumë se një milion njerëz të ushtronin të drejtën e tyre të kthimit.
Marrëveshja e Paqes e Dayton-it nuk ishte më e keqja, por është larg të qenit më e mira./ /Ad.Ab./
The post KOMENT â 30 vjet nga MarrĂ«veshja e Dayton-it, jo mĂ« e keqja, por larg tĂ« qenit mĂ« e mira appeared first on Agjencia Telegrafike Shqiptare.