Eksploruesi dhe udhĂ«pĂ«rshkruesi austro-hungarez, Karl Steinmetz, ishte inxhinier me profesion. Pas njĂ« udhĂ«timi tĂ« gjatĂ« nĂ« AmerikĂ«n e Jugut, ai udhĂ«toi disa herĂ« nĂ«pĂ«r PerandorinĂ« Osmane, para se tĂ« nisej drejt pjesĂ«s mĂ« tĂ« egĂ«r tĂ« saj â nĂ« malet e Veriut tĂ« ShqipĂ«risĂ«. NĂ« gusht tĂ« vitit 1903, nĂ«n vapĂ«n e verĂ«s, ai u nis nĂ« njĂ« ekspeditĂ« malore nga Shkodra nĂ« drejtim tĂ« GjakovĂ«s dhe Prizrenit. MenjĂ«herĂ« pas mbĂ«rritjes nĂ« Shkup, u kthye sĂ«rish nĂ« ShqipĂ«ri me avullore nga Selaniku nĂ« San Giovanni di Medua (ShĂ«ngjin), ku mbĂ«rriti mĂ« 12 shtator, pĂ«r tĂ« filluar njĂ« ekspeditĂ« tĂ« dytĂ« qĂ« e çoi nĂ«pĂ«r MirditĂ« pĂ«r dy javĂ« dhe mĂ« pas poshtĂ« pĂ«rgjatĂ« luginĂ«s sĂ« Drinit pĂ«r nĂ« ShkodĂ«r. NĂ« gusht tĂ« vitit 1904, ai u kthye pĂ«rsĂ«ri nĂ« ShqipĂ«ri pĂ«r tĂ« eksploruar edhe njĂ« herĂ« malet veriore. Ky udhĂ«tim e çoi nĂ« territore tĂ« ngjashme, por pak mĂ« nĂ« Veri, pĂ«rmes maleve tĂ« larta tĂ« Shkrelit, Thethit, ShalĂ«s dhe MĂ«rturit, pĂ«r nĂ« GjakovĂ«. NjĂ« ekspeditĂ« e tretĂ« nĂ« vitin 1905 e çoi sĂ«rish nĂ«pĂ«r malet e Veriut, kĂ«tĂ« herĂ« nĂ« drejtim tĂ« Matit dhe luginĂ«s sĂ« Drinit tĂ« Zi nĂ« rajonin e DibrĂ«s. UdhĂ«timet e Steinmetzit pĂ«rshkruhen nĂ« tre libra nĂ« gjuhĂ«n gjermane: Eine Reise durch die HochlĂ€ndergaue Nordalbaniens (NjĂ« udhĂ«tim nĂ«pĂ«r malĂ«sinĂ« e ShqipĂ«risĂ« sĂ« Veriut), VjenĂ« 1904; Ein VorstoĂ in die nordalbanischen Alpen (NjĂ« ndĂ«rmarrje nĂ« Alpet Shqiptare tĂ« Veriut), VjenĂ« 1905; dhe Von der Adria zum Schwarzen Drin (Nga Adriatiku te Drini i Zi), SarajevĂ« 1908. SĂ« bashku me Baron Nopcsan dhe Edith Durhamin, nĂ« kohĂ«n e tij ai konsiderohej si njĂ« nga udhĂ«tarĂ«t mĂ« tĂ« informuar tĂ« huaj pĂ«r ShqipĂ«rinĂ« e Veriut. Karl Steinmetz mĂ«soi gjuhĂ«n shqipe dhe ishte gjithashtu autor i njĂ« gramatike dhe fjalori tĂ« shqipes: Albanische Grammatik: nordalbanische Mundart (Gramatika shqipe: Dialekti verior shqiptar), SarajevĂ« 1913; dhe Deutsch-albanesisches Feldwörterbuch (Fjalor fushor gjermanisht-shqip), SarajevĂ« 1913. NĂ« vapĂ«n e gushtit 1904, Karl Steinmetz u nis nga Shkodra. QĂ«llimi i tij ishte qyteti i ndaluar mysliman i GucisĂ«, qĂ« sot ndodhet nĂ« juglindje tĂ« Malit tĂ« Zi. MegjithatĂ«, pasi mbĂ«rriti nĂ« Theth (Nrejaj), njĂ« pĂ«rplasje mes fiseve vendase e detyroi tĂ« ndryshonte planet.
Nga: Karl Steinmetz[1]
Përktheu (nga gjermanishtja) në anglisht: Robert Elsie
Përktheu (nga anglishtja) në shqip: Agron Shala
Shkodra nuk Ă«shtĂ« njĂ« qytet tĂ«rheqĂ«s pĂ«r tĂ« kaluar shumĂ« kohĂ« nĂ« tĂ«. PĂ«r kĂ«tĂ« arsye, sapo mbĂ«rrita, nĂ« KonsullatĂ«n e PĂ«rgjithshme Austro-Hungareze kĂ«rkova lejen, yol-teskere, qĂ« mĂ« nevojitej pĂ«r tĂ« udhĂ«tuar nĂ« Turqi. DitĂ«n tjetĂ«r, mĂ« njoftuan se valiut nuk i lejohej tĂ« jepte leje udhĂ«timi nĂ« ShqipĂ«ri, pĂ«r shkak tĂ« njĂ« urdhri qĂ« i kishte ardhur nga Kostandinopoja disa javĂ« mĂ« parĂ«. PĂ«r rrjedhojĂ«, ata refuzuan tĂ« mĂ« jepnin lejen e udhĂ«timit, pavarĂ«sisht pĂ«rpjekjeve tĂ« konsullit RĂ©mi von Kwiatkovsky pĂ«r tĂ« mĂ« mbĂ«shtetur â pĂ«r tĂ« cilin jam shumĂ« mirĂ«njohĂ«s. Nuk mĂ« mbeti zgjedhje tjetĂ«r veçse tĂ« nisesha pa leje. NĂ« male, teskereja nuk nevojitet aspak, dhe pasi tâi kaloja ato, pĂ«r nĂ« Vilajetin e KosovĂ«s, do tĂ« shihja se si do tĂ« veproja me autoritetet.
U nisa nga Shkodra nĂ« agimin e 9 gushtit, i shoqĂ«ruar nga dy burra nga qyteti, duke ndjekur rrugĂ« dytĂ«sore pĂ«r tĂ« shmangur postblloqet turke qĂ« kontrollonin rrugĂ«t kryesore. MeqenĂ«se kishim kuaj tĂ« mirĂ«, mundĂ«m tĂ« ecnim me galop pothuajse gjatĂ« gjithĂ« rrugĂ«s nĂ«pĂ«r fushĂ«n e ndĂ«rthurur me livadhe, ara dhe grupe pemĂ«sh qĂ« shtrihet mes maleve dhe liqenit tĂ« ShkodrĂ«s. Peizazhi ndryshoi vetĂ«m kur arritĂ«m nĂ« shtegun qĂ« tĂ« çon drejt Kastratit dhe Hotit, pranĂ« Hanit tĂ« ĂesmĂ«s, dhe u kthyem djathtas. NĂ« tĂ« djathtĂ« kishim kodra tĂ« zhveshura me gurĂ«, ndĂ«rsa nĂ« tĂ« majtĂ« njĂ« fushĂ« tĂ« sheshtĂ«, pak e pjerrĂ«t, e mbuluar me gurĂ« tĂ« mĂ«dhenj sa grushti ose koka.
E kaluam shtratin e thatĂ« tĂ« lumit Benush, tĂ« gdhendur thellĂ« nĂ« peizazh, i cili nĂ« stinĂ«n e shirave derdh ujĂ«rat e veta nĂ« liqen, dhe ndaluam pĂ«r pak nĂ« Hanin KodĂ«r Ars, ku ka njĂ« dyqan tĂ« vogĂ«l mes pemĂ«ve tĂ« larta. Dyqani ofronte kafe dhe ishte gjithmonĂ« gumĂ«zhinte, pasi kishte tĂ« vetmin pus brenda njĂ« ore nĂ« kĂ«mbĂ«. Rreth mesditĂ«s arritĂ«m te pĂ«rroi Proni i ThatĂ«, nĂ« pikĂ«n ku del nga gryka. Kaluan shtratin e tij me gurĂ«, plotĂ«sisht tĂ« tharĂ«, dhe u ngjitĂ«m drejt kishĂ«s sĂ« fisit Shkrel, nĂ« vendbanimin BĂ«rzheta, rreth 40 metra mĂ« lart se lugina. ĂshtĂ« njĂ« godinĂ« e thjeshtĂ«, por disi mĂ« e madhe se shumica e kishave qĂ« hasen nĂ« ShqipĂ«ri. PranĂ« saj ndodhej famullia e madhe dykatĂ«she qĂ« i pĂ«rkiste misionarit, njĂ« prift dioqezian. NĂ« shpatet e pjerrĂ«ta pĂ«rreth kishte disa shtĂ«pi bujqĂ«sore, pemĂ« dhe ara tĂ« vogla tĂ« hapura nĂ« dheun shkĂ«mbor.
Misionari nuk ndodhej aty dhe kishte qenĂ« larg prej disa javĂ«sh. MegjithatĂ«, arrita tĂ« takoj pĂ«rfaqĂ«suesin e tij, njĂ« prift tĂ« ri, si edhe misionarin e BogĂ«s, Dom Nocin, qĂ« ndodhej aty pĂ«r njĂ« vizitĂ« tĂ« shkurtĂ«r. Dom Noci kishte ndĂ«rmend tĂ« kthehej nĂ« shtĂ«pi atĂ« pasdite, ndaj vendosa tâi bashkohesha. U ndava nga udhĂ«rrĂ«fyesit dhe u nisĂ«m pĂ«r nĂ« BogĂ« vonĂ« pasdite.
Shtegu na çoi lart nĂ« luginĂ«n e ngushtĂ« tĂ« pĂ«rroit Proni i ThatĂ«. Fillimisht shpatet ishin tĂ« mbuluara me shkurre, por mĂ« lart kishte shkĂ«mbinj imponues me brigje tĂ« pjerrĂ«ta, disa prej tĂ« cilave tĂ« mbuluara me vegjetacion. Rrethina jonĂ« ishte me tĂ« vĂ«rtetĂ« e zymtĂ« dhe e shkretĂ«. As bar, as ujĂ«. Proni i ThatĂ« ishte emri mĂ« i pĂ«rshtatshĂ«m pĂ«r kĂ«tĂ« luginĂ«. ĂshtĂ« rajoni mĂ« shkĂ«mbor dhe mĂ« i thatĂ« i tĂ« gjitha krahinave malore dhe, pĂ«r kĂ«tĂ« arsye, fisi Shkrel qĂ« banon aty nuk merret fare me bujqĂ«si, por vetĂ«m me blegtori. GjatĂ« verĂ«s, ata i çojnĂ« bagĂ«titĂ« nĂ« kullotat e pasura malore, ndĂ«rsa dimrit i mbajnĂ« nĂ« fusha dhe i ushqejnĂ« me barin qĂ« kanĂ« zbritur nga malet dhe me kallinj misri. VetĂ«m pak familje shpĂ«rngulen nĂ« Jug, nĂ« zonĂ«n bregdetare mĂ« tĂ« ngrohtĂ«, gjatĂ« dimrit. NĂ« kĂ«tĂ« aspekt, shkrelajt dallojnĂ« nga fqinjĂ«t e tyre veriorĂ«, kelmendasit, tĂ« cilĂ«t pothuajse tĂ« gjithĂ« dimrin e kalojnĂ« nĂ« bregdet nĂ« Jug tĂ« ShkodrĂ«s.
Shkreli Ă«shtĂ« njĂ« fis relativisht i pasur, qĂ« pĂ«rbĂ«het nga rreth 600 familje, nga tĂ« cilat shumica (rreth 500) janĂ« katolike. TĂ« tjerat janĂ« myslimane. Vendbanimi mĂ« i madh nĂ« Shkrel Ă«shtĂ« Vrizi, nĂ« kĂ«mbĂ«t e malit Veleçik, ku banon bajraktari, Vat Marshi. Vendbanimet e tjera janĂ« â sipas madhĂ«sisĂ« â BĂ«rzheta, Dusej, Dedaj, StĂ«rkuja, Pojica, Grizhaj, Stillo dhe Zagora. Pasi kaluam rrjedhĂ«n e pakĂ«t tĂ« njĂ« burimi, rreth dy orĂ« nĂ« verilindje tĂ« BĂ«rzhetĂ«s, arritĂ«m nĂ« njĂ« fushĂ« tĂ« vogĂ«l tĂ« sheshtĂ« me disa ara misri dhe disa shtĂ«pi aty-kĂ«tu. Ky ishte vendbanimi Dusej, ku drejtimi verilindor i luginĂ«s kthehet nĂ« drejtimin verior. NĂ« kĂ«tĂ« pikĂ«, shtegu hyn nĂ« njĂ« pĂ«rroskĂ« tĂ« ngushtĂ«, vetĂ«m rreth dy metra e gjerĂ«, dhe vazhdon pĂ«r ca kohĂ« nĂ«pĂ«r kĂ«tĂ« grykĂ« tĂ« ngushtĂ« qĂ« gjithashtu shĂ«rben si shtrat pĂ«rroi. MĂ« pas hapet nĂ« njĂ« luginĂ« tĂ« kĂ«ndshme me shpatet e buta tĂ« mbuluara me livadhe, ara dhe aty-kĂ«tu me shtĂ«pi. NĂ« kĂ«tĂ« anĂ« tĂ« grykĂ«s, kjo zonĂ« quhet Gryka e Dusejit.
Në anën tjetër të përroit gjendet një burim që shpërthen me ujë të ftohtë akull, me një grazhd për bagëtitë në një grumbull pemësh ahu të lartë. Ishte vendi ideal për një pushim. Kishim me vete një kafexhi (njeri që bën kafe), që kishte ngritur një kasolle primitive aty, dhe na përgatiti një filxhan të nxehtë kafeje. Nata po afrohej, ndaj u rikthyem në shteg, duke u ngjitur përgjatë anës së majtë të luginës ku përplaseshim me gurë në çdo hap. Në pikën ku lugina kthehet në drejtimin lindor, lihet territori i Shkrelit dhe hyn në krahinën e fisit të Bogës. Arritëm në Preçaj, në errësirë, rreth një çerek ore më pas, ku ndodhet kisha e këtij fisi. Sipas traditës veriore shqiptare, kisha merr emrin nga territori fisnor në të cilin ndodhet, dhe quhet thjesht Kisha e Bogës.
Boga në të vërtetë i përket fisit të Kelmendit dhe përbën një nga katër bajraqet e tij. Megjithatë, ata kanë shumë pak kontakte me kelmendasit, pasi këta të fundit jetojnë në luginën e Cemit, prej nga Boga ndahet nga një vargmal i lartë rreth 2 000 metra. Boga përbëhet nga rreth 75 familje të cilat, me një përjashtim, janë të gjitha katolike dhe jetojnë në nëntë fshatrat e mëposhtëm: Gjokaj, Preçaj, Malej, Gegaj, Mihaj, Leshaj, Mikaj, Ulgjekaj dhe Nrej. Bajraktari, Llesh Sokoli, nuk banon në territorin e fisit, por në fushën e Shkodrës dhe vjen në Bogë vetëm për disa javë çdo vit. Në pjesën tjetër të kohës ai përfaqësohet nga Zejf Prenka. Edhe banorët e Bogës janë kryesisht blegtorë, pasi toka e punueshme është shumë e pakët dhe ndodhet kryesisht përreth Preçajt.
Meqenëse mbërritëm vonë në Preçaj, mund të shihja mirë rrethinat vetëm të nesërmen në mëngjes (10 gusht). Edhe këtu, fushat ngjiten gradualisht në shpatet derisa kthehen në shkëmbinj të pjerrët. Shumica e shtëpive janë në anën e djathtë të luginës, ndërsa kisha ndodhet në anën e majtë.
Edhe pse rruga nga Bërzheta në Preçaj të lë përshtypjen se nuk ka ndonjë ndryshim të madh në lartësi, në të vërtetë Preçaj është goxha më lart. Matja për Bërzhetën ishte 580 metra, ndërsa për Preçajn ishte 920 metra.
Me kërkesën time, misionari atje më siguroi një të ri për të më çuar në Theth. Në kontrast me përvojën time të para një viti në Dushman, Toplanë dhe Nikaj, ku udhërrëfyesit e mi nuk përmendën kurrë çështjen e pagesës, ky djalosh donte të dinte menjëherë se sa do të paguhej, madje kërkoi një shumë të konsiderueshme. E njëjta gjë ndodhi në Theth (dhe më vonë në Rajë), por kjo lidhet me faktin se Thethi dhe Raja ndodhen përgjatë shtigjeve më të frekuentuara që lidhin Gucinë dhe Pejën me Shkodrën. Si rrjedhojë, popullsia këtu ka pasur më shumë kontakte me botën e jashtme. Shqiptarët janë të pajisur me një zgjuarsi të madhe të natyrshme dhe mësojnë shpejt si të përfitojnë nga situatat. Kur përballen me të huaj, janë të bindur se kushdo që vjen nga jashtë është i pasur në mënyrë të pallogaritshme, pasi ka ardhur deri këtu për të vizituar malet vetëm për qejf. Gjysmë mexhidi (dy korona) për person në ditë konsiderohet zakonisht si pagë e mirë.
Pasi arritëm një marrëveshje me udhërrëfyesin në Preçaj, u nisëm në këmbë, pasi rruga prej aty e tutje nuk ishte e përshtatshme për kuaj. Menjëherë pas kishës, kalon një burim i fuqishëm uji, pranë të cilit ndodhen dy dyqane (dugojë), të drejtuara nga burrat shkodranë. Të dyja janë shumë primitive dhe ofrojnë vetëm furnizime themelore, si kripë, kafe, shamia, gjilpëra dhe penj etj.
PĂ«rtej Preçajt, lugina ngushtohet nĂ« njĂ« grykĂ« me shkĂ«mbinj. Aty mbaron toka e punueshme dhe rruga vazhdon pĂ«rmes njĂ« gryke tĂ« egĂ«r, ku duhet tĂ« kacavirresh pĂ«rmes shkĂ«mbinjve dhe gurĂ«ve tĂ« mĂ«dhenj. NĂ« kĂ«tĂ« rrĂ«pirĂ« rriten shkurret dhe pemĂ«t e larta tĂ« ahut, pĂ«rmbi tĂ« cilave ngrihen shkĂ«mbinjtĂ« masivĂ«. ĂshtĂ« njĂ« nga peizazhet mĂ« romantike nĂ« tĂ« gjithĂ« MalĂ«sinĂ«. Shtegu â nĂ«se mund ta quajmĂ« kĂ«shtu â vazhdon deri nĂ« fund tĂ« luginĂ«s dhe ngjitet pĂ«rmes njĂ« pylli madhĂ«shtor ahu, nĂ« tokĂ« tĂ« gurĂ«zuar. Ngjiteshim gjithnjĂ« e mĂ« lart. DrunjtĂ« e ahut u zĂ«vendĂ«suan nga pishat, derisa pylli pĂ«rfundoi nĂ« njĂ« pellg tĂ« vogĂ«l shterp nĂ«n qafĂ«n malore. Pellgu, i quajtur Gropa e BorĂ«s, Ă«shtĂ« i rrethuar me shkĂ«mbinj tĂ« mbuluar me shtresa dĂ«bore. NĂ« mes tĂ« pellgut takuam njĂ« fatkeq qĂ« banonte nĂ« njĂ« kasolle prej guri, ku po pĂ«rgatiste kafe pĂ«r kalimtarĂ«t. Nuk kishte ujĂ« nĂ« kĂ«tĂ« lartĂ«si, ndaj ai pĂ«rdorte borĂ«n tĂ« cilĂ«n e shkrinte nĂ« njĂ« enĂ« prej druri.
Rruga ndahet pranë kasolles. Majtas është një shteg i vështirë që ngjitet përmes Majës së Vijavetit drejt luginës së Gucisë. Djathtas është një tjetër shteg i përshtatshëm për kafshë ngarkese. Ai ngjitet nëpër një shpat me shkëmbinj të rrëmbyeshëm dhe një sipërfaqe të madhe me dëborë, deri në qafë. Zgjodha këtë shteg dhe për njëzet minuta isha në Qafën e Shtegut të Dhenjvet, që do të thotë shtegu i deleve, pika më e lartë e kalimit në Alpet Shqiptare të Veriut. Aneroidi tregonte një lartësi prej 1770 metrash. Qafa është vetëm disa metra e gjerë. Në të djathtë ngrihet një shkëmb i lartë.
Sapo kalova nĂ« anĂ«n tjetĂ«r tĂ« qafĂ«s, pata ndjesinĂ« sikur perdet u tĂ«rhoqĂ«n papritmas pĂ«rpara meje. NjĂ« pamje e jashtĂ«zakonshme u shfaq. NĂ« kĂ«mbĂ«t e mia ishte njĂ« faqe shkĂ«mbore qĂ« zbriste thuajse pingul. ShumĂ« mĂ« poshtĂ«, nĂ« fund tĂ« luginĂ«s, mund tĂ« shihja fusha tĂ« gjelbra dhe livadhe â Lugina e Thethit â nĂ«pĂ«r tĂ« cilĂ«n gjarpĂ«ronte njĂ« lumĂ«. NĂ« tĂ« djathtĂ« dhe tĂ« majtĂ«, male tĂ« mbuluara me dĂ«borĂ«, kreshta tĂ« thikta dhe shkĂ«mbinj madhĂ«shtorĂ« qĂ« ngriheshin drejt qiellit tĂ« kaltĂ«r. VetĂ«m nĂ« pjesĂ«n jugore tĂ« luginĂ«s kishte shpate tĂ« mbuluara me shkurre dhe pyje. NĂ« Veri kishte vetĂ«m shkĂ«mbinj tĂ« shkretuar me ngjyra tĂ« bardha dhe gri. Pamja ishte madhĂ«shtore, por nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ« imponuese, sepse shumĂ« prej greminave para meje binin 500 metra drejt njĂ« humnerĂ« tĂ« thellĂ«. AsnjĂ« fije bari nuk rritej aty. [âŠ]
Pasi shijova panoramĂ«n nga maja e QafĂ«s sĂ« Shtegut tĂ« Dhenve, fillova zbritjen. Shtegu ishte i pjerrĂ«t dhe jashtĂ«zakonisht i vĂ«shtirĂ«. [âŠ] Pasi u ngjita pĂ«r disa qindra metra nĂ«pĂ«r shkĂ«mbinj dhe gĂ«rmadha, mĂ« nĂ« fund arrita nĂ« njĂ« pjesĂ« tĂ« shpatit malor tĂ« mbuluar me bar, shkurre dhe pemĂ«. Aty ndodhej njĂ« pikĂ« ndarjeje e shtigjeve â njĂ« shteg nĂ« tĂ« majtĂ« zbriste poshtĂ« nĂ« luginĂ« pĂ«r gjysmĂ« ore dhe mĂ« pas ngjitej sĂ«rish drejt QafĂ«s sĂ« PejĂ«s. Ky Ă«shtĂ« shtegu drejt GucisĂ«. Shtegu nĂ« tĂ« djathtĂ« zbriste thellĂ« nĂ« shpatin e malit pĂ«rmes shkurreve, derisa arrinte nĂ« arat dhe kullotat e para. Kalova pranĂ« disa shtĂ«pive bujqĂ«sore, derisa mbĂ«rrita te dy mullinj uji pranĂ« ujĂ«rave tĂ« rrjedhshĂ«m dhe kristal tĂ« pastra tĂ« lumit tĂ« ShalĂ«s. Edhe kur Ă«shtĂ« vapĂ«, lumi Ă«shtĂ« pĂ«rherĂ« akull i ftohtĂ« deri nĂ« fund tĂ« luginĂ«s ku bashkohet me Drinin. Kjo sepse ai ushqehet drejtpĂ«rdrejt nga dĂ«bora e maleve pĂ«rreth. ĂshtĂ« ujĂ« i mrekullueshĂ«m pĂ«r pirje.
Kalova urĂ«n e vogĂ«l mbi lumĂ« (rreth njĂ« metĂ«r e gjerĂ«) dhe, duke vazhduar pĂ«rgjatĂ« bregut tĂ« majtĂ«, pĂ«r rreth njĂ« çerek ore, arrita te kisha e Thethit nĂ« Nrejaj. ĂshtĂ« njĂ« ndĂ«rtesĂ« mjaft e madhe. Kati pĂ«rdhes pĂ«rfshinte kishĂ«n â mĂ« saktĂ« faltoren â dhe dy dhoma magazinimi. Kati i sipĂ«rm pĂ«rbĂ«hej nga tri dhoma dhe njĂ« kuzhinĂ« qĂ« pĂ«rdoreshin nga misionari. NdĂ«rtesa Ă«shtĂ« e vendosur nĂ« njĂ« zonĂ« tĂ« sheshtĂ« dhe rrethohet nga arat e misrit. PĂ«rreth saj ka edhe disa shtĂ«pi tĂ« tjera.
Kur udhërrëfyesi im dhe unë arritëm te kisha, gjetëm derën të mbyllur dhe askush nuk iu përgjigj thirrjeve tona. Një kalimtar na njoftoi se prifti kishte shkuar në Abat për të vizituar një koleg për disa ditë. Ndërsa po pyesja veten çfarë duhej të bënim, u afrua një i ri dhe u prezantua si kujdestari i kishës dhe përfaqësues i misionarit. Kur i shpjegova se kisha ardhur për të takuar priftin, ai na hapi derën duke thënë se prifti sigurisht nuk do të kundërshtonte. Largova udhërrëfyesin dhe ia besova kujdesin tim kujdestarit, Pjetër Gjonit. Pjetri ishte një djall i zgjuar. Nuk duhet menduar se duke më ftuar brenda po vepronte thjesht nga bamirësia e krishterë. Ai po llogariste tashmë se sa më shumë mund të fitonte nga unë, krahasuar me punën e lodhshme në ara.
Thethi Ă«shtĂ« shĂ«nuar nĂ« harta si vendbanim, por kjo nuk Ă«shtĂ« plotĂ«sisht e saktĂ«. ĂshtĂ« mĂ« tepĂ«r njĂ« rajon. Lugina e lumit tĂ« ShalĂ«s, nga burimi i saj nĂ« Jug deri te Qafa e Boshit, pĂ«rbĂ«n territorin e fisit tĂ« ShalĂ«s. NĂ« NdĂ«rlysĂ«, lugina ndĂ«rpritet nga njĂ« grykĂ« e ngushtĂ« disa kilometra e gjatĂ«, pĂ«rmes sĂ« cilĂ«s kalon lumi. Zona nĂ« Veri tĂ« kĂ«saj gryke, pĂ«rreth burimit tĂ« lumit, quhet Theth, ndĂ«rsa ajo nĂ« Jug njihet si Shala e Madhe, ose thjesht Shala. MegjithĂ«se tĂ« dy zonat i pĂ«rkasin fisit tĂ« ShalĂ«s, banorĂ«t e tyre jetojnĂ« mĂ« sĂ« shumti tĂ« ndarĂ« dhe nuk e konsiderojnĂ« njĂ«ri-tjetrin si tĂ« afĂ«rm. PĂ«r kĂ«tĂ« arsye, martesat mes dy pjesĂ«ve tĂ« fisit lejohen. Secila nga zonat ka misionarin e vet. Ai nĂ« Theth banon nĂ« Nrejaj, ndĂ«rsa ai nĂ« ShalĂ« banon nĂ« Abat.
Thethi pĂ«rfshin kĂ«to shtatĂ« lagje, me gjithsej 90 shtĂ«pi: Nrejaj, Markdedaj, Gjeçaj, Nikgjonaj, Okol, Leçaj dhe NdĂ«rlysĂ«. Zakonisht llogariten rreth shtatĂ« persona pĂ«r çdo shtĂ«pi, por nĂ« disa fshatra kjo llogaritje Ă«shtĂ« e pasaktĂ«, sepse pĂ«r shkak tĂ« zakoneve patriarkale tĂ« malĂ«sorĂ«ve, familjet e zgjeruara jetojnĂ« nĂ«n njĂ« çati. Edhe nĂ«se djemtĂ« janĂ« tĂ« martuar, ata nuk ndĂ«rtojnĂ« shtĂ«pi mĂ« vete, por vazhdojnĂ« tĂ« jetojnĂ« me prindĂ«rit. NĂ« disa raste, pesĂ«dhjetĂ« veta jetojnĂ« nĂ«n njĂ« kulm. ĂshtĂ« e qartĂ« se kushtet e tilla nuk mbĂ«shtesin higjienĂ«n e duhur. Sidomos sifilizi Ă«shtĂ« shumĂ« i pĂ«rhapur. Deri para pak kohĂ«sh, kjo sĂ«mundje e tmerrshme nuk njihej fare nĂ« MalĂ«si. Ajo u soll nga Shkodra pesĂ« a gjashtĂ« vjet mĂ« parĂ« dhe u pĂ«rhap me shpejtĂ«si pĂ«r shkak tĂ« zakoneve dhe kushteve tĂ« jetesĂ«s sĂ« malĂ«sorĂ«ve, por edhe nga mungesa e plotĂ« e njohurive mbi mĂ«nyrĂ«n e pĂ«rhapjes sĂ« sĂ«mundjes. Askund nuk janĂ« ndĂ«rmarrĂ« masat parandaluese, madje as mĂ« tĂ« thjeshtat.
BanorĂ«t e Thethit merren me blegtori dhe bujqĂ«si, por tĂ« ardhurat nga kjo e fundit janĂ« tĂ« pamjaftueshme, sepse toka e punueshme Ă«shtĂ« shumĂ« e pakĂ«t. TĂ« korrat pĂ«rbĂ«hen pothuajse tĂ«rĂ«sisht nga misri i cili pĂ«rpunohet nĂ« mullinjtĂ« me ujĂ«, tĂ« cilĂ«t janĂ« tĂ« shumtĂ« nĂ« luginĂ«. Ushqimi kryesor Ă«shtĂ« mielli i misrit dhe ajo çfarĂ« mungon sillet nga Peja, sepse aty Ă«shtĂ« mĂ« lirĂ« se nĂ« ShkodĂ«r. Ădo javĂ«, njĂ« grup banorĂ«sh nga Thethi dhe Shala nisen pĂ«r tĂ« marrĂ« miell tĂ« cilin e mbajnĂ« mbi kafshĂ« ngarkese ose mbi kurriz. PĂ«r shkak tĂ« terrenit tĂ« vĂ«shtirĂ« malor, kafshĂ«t e vetme qĂ« pĂ«rdoren janĂ« mushkat. Ato janĂ« jashtĂ«zakonisht tĂ« qĂ«ndrueshme dhe ngjiten nĂ« shtigje tĂ« vĂ«shtira me po aq lehtĂ«si sa dhitĂ« e egra. NĂ« luginĂ«n e ShalĂ«s, ashtu si edhe nĂ« zonat fqinje nĂ« Lindje dhe Jug, nuk ka kuaj.
Me ndihmën e Pjetrit, u vendosa në banesën e misionarit. Thethi është një vend shumë i këndshëm për të qëndruar gjatë verës, ndryshe nga shumica e pjesëve të tjera të Shqipërisë së Veriut. Vapa nuk është aq e fortë, për shkak të lartësisë (780 m) dhe maleve përreth të mbuluara me borë.
TĂ« nesĂ«rmen nĂ« mĂ«ngjes (11 gusht), bajraktari i Thethit, Sokoli i Marash NikĂ«s, erdhi pĂ«r tĂ« mĂ« takuar. Ishte rreth pesĂ«dhjetĂ« vjeç, me njĂ« shprehje miqĂ«sore nĂ« fytyrĂ«, por tĂ« gdhendur nga vitet. PatĂ«m njĂ« bisedĂ« shumĂ« interesante, gjatĂ« sĂ« cilĂ«s Pjetri po pĂ«rgatiste drekĂ«n nĂ« kuzhinĂ«n ngjitur. Papritmas, Pjetri u kthye nĂ« dhomĂ« dhe na tha se kishte therur njĂ« pulĂ«, por nuk dinte si ta gatuante. Hyra nĂ« kuzhinĂ«, nĂ« pĂ«rcjellje tĂ« bajraktarit, dhe sĂ« bashku arritĂ«m tĂ« pĂ«rgatisnim njĂ« vakt tĂ« shijshĂ«m nga zogĂ«za e gjorĂ«. Si shpĂ«rblim, ftesa ime pĂ«r drekĂ« iu drejtua edhe bajraktarit, dhe kaluam njĂ« kohĂ« tĂ« mrekullueshme. Pjetri gjeti pjata, thika dhe pirunĂ« nĂ« dollapin e misionarit â jo vetĂ«m pĂ«r mua, por edhe pĂ«r veten dhe bajraktarin. U argĂ«tova shumĂ« duke vĂ«zhguar vĂ«shtirĂ«sitĂ« qĂ« kishin bashkĂ«biseduesit e mi me kĂ«to vegla tĂ« panjohura pĂ«r ta. Pas pak, bajraktari hodhi thikĂ«n dhe pirunin mĂ«njanĂ« me nervozizĂ«m dhe filloi tĂ« hajĂ« me duar, siç kishin bĂ«rĂ« paraardhĂ«sit e tij.
Pas drekës, një grua dhe një vajzë hynë për të biseduar me priftin. Gruaja duhej të kishte qenë mjaft e bukur në rininë e saj, dhe vajza ishte gjithashtu mjaft tërheqëse. Në fakt, ndër gratë e Malësisë has shpesh vajza të bukura. Fytyrat e ashpra fshatare që jemi mësuar të shohim në vendin tonë janë tepër të rralla në Shqipëri, si te burrat ashtu edhe te gratë. I ftuam gratë të uleshin për pak, dhe biseda që u zhvillua ishte aq e ngrohtë dhe miqësore saqë u ndjeva sikur isha në një shtëpi fshatare austriake. Bajraktari dhe Pjetri përfituan nga rasti për të tymosur sasi të mëdha duhani, të cilin e kisha marrë me vete nga Shkodra. Malësorët e duan shumë duhanin. Edhe gratë tymosin.
Jeta e grave nĂ« male Ă«shtĂ« krejtĂ«sisht e ndryshme nga ajo e grave nĂ« qytet. Ato trajtohen me ashpĂ«rsi tĂ« madhe. Sapo mbushin tĂ« katĂ«rmbĂ«dhjetat, vajzave nĂ« qytet pothuajse nuk u lejohet mĂ« tĂ« dalin nga shtĂ«pia. NĂ« MalĂ«si, gjĂ«rat janĂ« ndryshe. Askush nuk i ndalon ato tĂ« ecin vetĂ«m pĂ«r orĂ« tĂ« tĂ«ra nĂ«pĂ«r male. Martesat nĂ« qytet janĂ« pothuajse gjithmonĂ« tĂ« rregulluara nga prindĂ«rit, dhe çiftet shpeshherĂ« shihen pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« ditĂ«n e dasmĂ«s. NĂ« MalĂ«si, ku kontaktet nuk pengohen, çiftet ndonjĂ«herĂ« martohen sepse janĂ« tĂ« dashuruar. NĂ«se njĂ« djalĂ« ndien tĂ«rheqje pĂ«r njĂ« vajzĂ« nga njĂ« fis fqinj â malĂ«sorĂ«t nuk martohen me ata qĂ« i konsiderojnĂ« tĂ« afĂ«rm me gjak â ai viziton shpesh shtĂ«pinĂ« e vajzĂ«s. MĂ« pas, ai dĂ«rgon nĂ«nĂ«n ose njĂ« tĂ« afĂ«rm tjetĂ«r me njĂ« dhuratĂ« pĂ«r babanĂ« e vajzĂ«s. NĂ«se babai e pranon dhuratĂ«n, kjo do tĂ« thotĂ« se ai e ka pranuar fejesĂ«n. NĂ«se babai e refuzon, por vajza dĂ«shiron tĂ« martohet, atĂ«herĂ« djali e rrĂ«mben vajzĂ«n me ndihmĂ«n e shokĂ«ve tĂ« tij â por, kĂ«shtu ai bĂ«het objekt i njĂ« gjakmarrjeje. GratĂ« shpeshherĂ« pajtohen tĂ« rrĂ«mbehen.
Nuset nuk sjellin pajĂ«. PĂ«r mĂ« tepĂ«r, para martesĂ«s dhĂ«ndri duhet tâi paguajĂ« familjes sĂ« nuses njĂ« shumĂ« nga 1 100 deri nĂ« 1 500 piastra, nĂ« varĂ«si tĂ« mundĂ«sive tĂ« tij financiare â maksimumi 3 000 piastra.
Pavarësisht përpjekjeve të misionarëve, poligamia është mjaft e zakonshme në Malësi. Në disa raste ajo kërkohet nga zakoni. Nëse njëri nga dy vëllezërit e martuar vdes, vëllai tjetër është i detyruar të marrë gruan e të ndjerit si konkubinë. Kjo vlen edhe për gruan e xhaxhait.
Pasdite, unĂ« dhe Pjetri vizituam varrezat e hapura pranĂ« kishĂ«s, tĂ« mbushura me kryqe tĂ« mĂ«dhenj prej druri nĂ«n hijen e pemĂ«ve tĂ« mĂ«dha. Ishim ulur mbi bar, duke tymosur dhe biseduar me disa burra qĂ« ishin mbledhur aty, kur njĂ« burrĂ« u afrua me njĂ« lopatĂ« dhe filloi tĂ« gĂ«rmonte njĂ« varr tĂ« cekĂ«t pranĂ« nesh. MĂ« pas e shtroi varrin me dĂ«rrasa, gjysmĂ« metĂ«r i thellĂ«, dhe i bĂ«ri shenjĂ« disa grave qĂ« po prisnin mĂ« tej. NjĂ«ra prej tyre mbante njĂ« djep tĂ« vogĂ«l me njĂ« foshnje tĂ« vdekur brenda. Ajo nxori foshnjĂ«n dhe ia dha burrit. Ai e shtriu trupin e vogĂ«l nĂ« varr, vendosi njĂ« dĂ«rrasĂ« mbi tĂ« dhe e mbuloi me dhe. NĂ«na mĂ« pas vendosi djepin pĂ«rmbys mbi varr, si shenjĂ« se nuk do tĂ« nevojitej mĂ«. I gjithĂ« riti u zhvillua nĂ« heshtje, pa ndonjĂ« shenjĂ« emocioni, pĂ«rveç disa lotĂ«ve qĂ« i dolĂ«n nĂ«nĂ«s kur dheu u hodh mbi sĂ«ndukun e improvizuar. GjatĂ« gjithĂ« kohĂ«s, ishim ulur vetĂ«m njĂ« metĂ«r mĂ« larg, duke biseduar dhe qeshur, madje edhe varrmihĂ«si iu bashkua bisedĂ«s sonĂ« [âŠ]
[Dy ditĂ« mĂ« vonĂ«] nĂ« Nrejaj takuam mĂ« nĂ« fund misionarin, njĂ« françeskan, sĂ« bashku me nĂ«nĂ«n dhe dy motrat e tij, tĂ« cilat kishin ardhur nĂ« famulli pĂ«r tâu kujdesur pĂ«r shtĂ«pinĂ«. Prifti i nderuar ishte ende shumĂ« i ri, mbi njĂ«zet vjeç, dhe nuk ishte i njohur me zakonet e MalĂ«sisĂ«. Ai kishte ardhur kĂ«tu nga vendlindja e tij, Shkodra, vetĂ«m gjashtĂ« javĂ« mĂ« parĂ«. Mungesa e pĂ«rvojĂ«s sĂ« tij ishte njĂ« nga arsyet kryesore pse planet e mia tĂ« udhĂ«timit u penguan. Emri i tij nĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« ishte At Ludoviku, por malĂ«sorĂ«t parapĂ«lqejnĂ« emra shumĂ« tĂ« shkurtĂ«r. Emrat me tĂ« cilĂ«t pagĂ«zohen janĂ« tĂ« gjithĂ« njĂ«rrokĂ«sh, si Kin, Kol, Lek, Nou etj. Ai u njoftua menjĂ«herĂ« pas mbĂ«rritjes se nuk u pĂ«lqente emri i tij dhe se do ta thĂ«rrisnin At Gjon. Populli i Thethit nuk pranon kundĂ«rshtime nĂ« çështje tĂ« tilla. Edhe prifti i Abatit pĂ«soi njĂ« transformim tĂ« ngjashĂ«m: At Kirili u bĂ« At Deda.
TĂ« dy motrat, katĂ«rmbĂ«dhjetĂ« dhe shtatĂ«mbĂ«dhjetĂ« vjeçe, ishin vajzat e para nga Shkodra qĂ« pata rastin tĂ« takoj. Quheshin Age dhe Leze dhe tĂ« dyja ishin tĂ« bukura â madje e madhja ishte goxha tĂ«rheqĂ«se. Fillimisht ishin mjaft tĂ« turpshme nĂ« prani tĂ« burrave tĂ« panjohur dhe u hapĂ«n vetĂ«m pas disa ditĂ«sh. NĂ« praninĂ« time, edhe kur hanim sĂ« bashku â unĂ« si mysafir nderi â ato nuk guxonin tĂ« thoshin asnjĂ« fjalĂ«. NjĂ« herĂ«, kur u çova pĂ«r tĂ« marrĂ« shishen me ujĂ« nĂ« skajin tjetĂ«r tĂ« tryezĂ«s, pati njĂ« thirrje shqetĂ«simi. Ishte e padĂ«gjuar qĂ« unĂ«, si burrĂ« â dhe pĂ«r rrjedhojĂ«, zot dhe sundimtar i krijimit â tĂ« bĂ«ja diçka qĂ« ishte detyrĂ« e vajzave. Sa herĂ« ndizja njĂ« cigare, njĂ«ra prej tyre vinte menjĂ«herĂ« me njĂ« shkrepĂ«se tĂ« ndezur nĂ« dorĂ«. VetĂ«m nga kĂ«ta shembuj mund tĂ« kuptohet roli nĂ«nshtrues qĂ« kanĂ« gratĂ« edhe nĂ« familjet mĂ« tĂ« mira qytetare.
TĂ« nesĂ«rmen nĂ« mbrĂ«mje, i tregova priftit se ku doja tĂ« shkoja mĂ« tej gjatĂ« udhĂ«timit dhe i kĂ«rkova tĂ« mĂ« gjente disa burra tĂ« besueshĂ«m qĂ« do tĂ« mĂ« shoqĂ«ronin pĂ«r nĂ« PejĂ«. Si mĂ« tĂ« besuar, ai mĂ« sugjeroi Pjetrin â tĂ« cilin tashmĂ« e njihja â si edhe Zogun, djalin e bajraktarit, dhe dy burra tĂ« tjerĂ« qĂ« nuk i njihja: Sokoli i Marash UkĂ«s dhe Sadri Luka. TĂ« tre tĂ« parĂ«t banonin nĂ« Nrejaj, ndĂ«rsa i fundit nĂ« Okol. Prifti u ofrua tâu fliste atyre dhe, pasi e bĂ«ri kĂ«tĂ« tĂ« nesĂ«rmen nĂ« mĂ«ngjes, mĂ« njoftoi se tĂ« tre tĂ« parĂ«t ishin tĂ« gatshĂ«m tĂ« mĂ« çonin nĂ« PejĂ« pĂ«r njĂ« pagesĂ« tĂ« pĂ«rshtatshme. I katĂ«rti, Sadri Luka, nuk ishte i pranishĂ«m, por do tĂ« kthehej ditĂ«n tjetĂ«r. MeqenĂ«se prifti mĂ« tha se Sadriu ishte mĂ« i zgjuari prej tĂ« gjithĂ«ve dhe se njihej pĂ«r guximin dhe vendosmĂ«rinĂ«, vendosa tĂ« flisja me tĂ« para se tĂ« merrja njĂ« vendim pĂ«rfundimtar.
Një tjetër arsye për këtë vendim ishte fakti se Pjetri dhe Zogu më kishin thënë se nuk do të më çonin nëpër shtegun që të nxirrte në Guci, por do të provonin një rrugë tjetër anësore nëpër male. Gucia, e izoluar dhe e rrethuar nga malet e larta, kishte reputacion për ksenofobi dhe sjellje të pahijshme ndaj të huajve. Për më tepër, zona ishte e trazuar sepse qeveria turke po përpiqej të vendoste taksa. Edhe shqiptarët nga Shkodra që kishin punë atje kërcënoheshin dhe mund të lëviznin vetëm në shoqërinë e burrave të nderuar vendas. Prandaj, kishte arsye të forta për sugjerimin e tyre që të merrnim një rrugë tjetër. Megjithatë, unë isha veçanërisht i interesuar të vizitoja këtë zonë të cilën pak evropianë e kishin parë ndonjëherë dhe nuk doja të heqja dorë nga plani im fillestar.
TĂ« nesĂ«rmen nĂ« mĂ«ngjes bisedova me Sadri LukĂ«n, i cili ishte njĂ« burrĂ« i zgjuar dhe i shkathĂ«t. Ai ndenji duke tymosur cigaren pĂ«r disa çaste, pa thĂ«nĂ« gjĂ«. Pastaj u pĂ«rgjigj: âKy udhĂ«tim pĂ«rfshin njĂ« rrezik tĂ« caktuar dhe sa mĂ« shumĂ« njerĂ«z tĂ« jenĂ« tĂ« pĂ«rfshirĂ«, aq mĂ« i madh bĂ«het rreziku. VĂ«mendja qĂ« do tĂ« tĂ«rhiqte njĂ« grup do tĂ« sillte pashmangshmĂ«risht dhunĂ«. Do tĂ« ishte mĂ« mirĂ« tĂ« pĂ«rpiqeshim tĂ« shkonim atje vetĂ«m me njĂ« udhĂ«rrĂ«fyesâ. Ai tha se do tĂ« mĂ« çonte vetĂ«, dhe do tĂ« mĂ« kalonte drejt nĂ«pĂ«r qendĂ«r tĂ« pazarit tĂ« GucisĂ« dhe PlavĂ«s.
Ky ishte njeriu që po kërkoja! Qetësia me të cilën foli dhe komentet e menduara rreth udhëtimit më lanë përshtypjen se, me mbështetjen e tij, projekti im kishte më shumë gjasa të përmbushej sesa me tre të tjerët, pra me triumviratin. Edhe ata ishin po aq dinakë dhe të guximshëm, por dukeshin sikur nuk e kishin menduar mirë planin dhe mbështeteshin vetëm në forcën brutale. Si pagesë për shërbimet e tij, Sadri Luka kërkoi shumën që u kisha premtuar të treve së bashku, dhe unë pranova. Ramë dakord që të takoheshim pasdite në Okol për të diskutuar detajet. Pjetri dhe shokët e tij nuk do të informoheshin, sepse do të zemëroheshin rëndë kur të mësonin se ishin përjashtuar nga marrëveshja.
Por, ata nuk u mashtruan. Ata u bënë të dyshimtë për bisedat e gjata që kisha me Sadriun, aq më tepër kur ai u largua, dhe unë dhashë një përgjigje të paqartë për pyetjet e tyre rreth udhëtimit. Pjetri deklaroi se nuk do ta pranonin kurrsesi përjashtimin e tyre. Kur iu kundërpërgjigja se nuk kisha marrë ende një vendim përfundimtar me askënd, dhe se në çdo rast isha unë që vendosja se kush do të më shoqërojë, ai kapi një kryq mbi tryezën e misionarit dhe u betua se me Sadriun nuk do të arrija kurrë i gjallë në Guci.
Ky nuk ishte thjesht kapadaillëk. Shokët e tij dhe Sadriu kishin kohë që ishin në armiqësi, dhe vetë Pjetri ndodhej në një gjendje të vështirë financiare të cilën shpresonte ta kalonte me ndihmën e portofolit tim. Për të shpëtuar nga një gjakmarrje e mëparshme, ai kishte shitur të gjitha pushkët e veta Martini dhe tani kishte vetëm një armë me mbushje nga gryka. I duhej me patjetër të blinte një Martini të re. Gjatë ekskursionit tonë drejt Majës së Drenit, ia kisha huazuar pushkën time.
ĂĂ«shtja po bĂ«hej gjithnjĂ« e mĂ« e ndĂ«rlikuar, dhe isha kureshtar tĂ« shihja se çfarĂ« do tĂ« thoshte Sadriu pĂ«r kĂ«tĂ« zhvillim tĂ« ri. MegjithatĂ«, para se tĂ« mund tĂ« shkoja ta takoja nĂ« Okol, mĂ« duhej tĂ« pranoja njĂ« ftesĂ« pĂ«r drekĂ« â sĂ« bashku me misionarin â te bajraktari, nĂ« kullĂ«n e tij verore. ShtĂ«pia e tij ndodhej nĂ« njĂ« shpat tĂ« MajĂ«s sĂ« Lisit, rreth treçerek ore larg nga kisha. Kasollja ishte ndĂ«rtuar me degĂ« dhe shkurre, dhe aty banonte e gjithĂ« familja. Kur arritĂ«m me misionarin rreth mesditĂ«s, pĂ«rgatitjet pĂ«r vaktin kishin nisur. Fillimisht u ulĂ«m mbi njĂ« grumbull gjetesh dhe bajraktari na pĂ«rgatiti kafenĂ« e zakonshme dhe na ftoi tĂ« pinim nga duhani i tij i freskĂ«t i gjelbĂ«r. Dreka u shtrua mbi njĂ« sofĂ«r tĂ« ulĂ«t dhe tĂ« rrumbullakĂ«t, siç Ă«shtĂ« zakon nĂ« gjithĂ« Orientin, dhe u ulĂ«m rreth saj kĂ«mbĂ«kryq. Nuk kishte pjata individuale â tĂ« gjithĂ« hanim nga e njĂ«jta enĂ«. Pjata e parĂ« ishte mish deleje i zier me lĂ«ng, qĂ« shoqĂ«rohej me bukĂ« shumĂ« tĂ« shijshme misri. Pjata e dytĂ« dhe e fundit ishte mazĂ«, njĂ« specialitet i MalĂ«sisĂ« qĂ« shĂ«rbehet vetĂ«m nĂ« raste tĂ« veçanta. ĂshtĂ« njĂ« lloj qulli i misrit me ujĂ«, mbi tĂ« cilin hidhet kajmaku.
NĂ«se ishte njĂ« vakt festiv i ofruar nga njĂ« nga burrat mĂ« tĂ« nderuar tĂ« Thethit, njeriu mendon se si duket ushqimi i njĂ« malĂ«sori tĂ« zakonshĂ«m? Ushqimi kryesor qĂ« konsumojnĂ« Ă«shtĂ« kore buke misri, tĂ« ziera nĂ« ujĂ« me kripĂ«, tĂ« cilat pastaj hahen tĂ« thata. Ata qĂ« janĂ« pak mĂ« mirĂ« financiarisht, mund tĂ« pĂ«rballojnĂ« pak djathĂ« ose kos tĂ« holluar me ujĂ«. ĂfarĂ« gjendjeje e mjeruar! Kur do tĂ« vijĂ« dita qĂ« ky popull kaq inteligjent tĂ« mund tĂ« jetojĂ« njĂ« jetĂ« tĂ« denjĂ«?
Bajraktari mĂ« shoqĂ«roi deri nĂ« fund tĂ« shtegut kur u larguam nga kasollja, dhe biseda kaloi te largimi im i afĂ«rt. Edhe ai kĂ«mbĂ«nguli se nuk do tĂ« lejonte qĂ« unĂ« tĂ« shoqĂ«rohesha nga Sadriu, dhe deklaroi se nuk do ta arrija kurrĂ« GucinĂ« nĂ«se nisem me tĂ«. ĂĂ«shtja ishte bĂ«rĂ« tani tepĂ«r serioze, sepse bajraktari ishte njĂ« zotĂ«ri i moshuar, dhe gjithçka qĂ« thoshte ishte menduar mirĂ« paraprakisht. MĂ« luti qĂ« tĂ« flisja me Sadriun, ndaj nxitova drejt Okolit bashkĂ« me misionarin dhe njĂ« djalosh tĂ« ri qĂ« ishte me ne. ArritĂ«m nĂ« shtĂ«pinĂ« e Sadriut njĂ« orĂ« mĂ« vonĂ«. Ishte njĂ« nga ndĂ«rtesat mĂ« tĂ« mĂ«dha nĂ« luginĂ«, gjĂ« qĂ« tregonte se sa i pasur ishte pronari i saj. Kur ia shpjegova Sadriut çfarĂ« kishte ndodhur dhe pĂ«rmenda betimin e bĂ«rĂ« nga pala tjetĂ«r, ai lĂ«shoi njĂ« tĂ« qeshur pĂ«rçmuese dhe tha se nuk ishte fare problem. âTĂ« gjithĂ« jemi tĂ« armatosur, ndaj ata do tĂ« kenĂ« po aq frikĂ« nga ne sa kemi ne nga ataâ. Vendosa qĂ«, nĂ«se Sadriu ishte i gatshĂ«m tĂ« rrezikonte kokĂ«n e vet, edhe unĂ« do ta rrezikoja timen. RamĂ« dakord tĂ« niseshim tĂ« nesĂ«rmen nĂ« agim dhe vendosĂ«m se çfarĂ« rrobash shqiptare do tĂ« vishja. Do tĂ« ishte tepĂ«r e rrezikshme tĂ« pĂ«rpiqesha tĂ« shkoja nĂ« Guci me veshje evropiane. Djali i ri qĂ« ishte me ne pranoi tĂ« mĂ« çonte nĂ« Okol, para lindjes sĂ« diellit, ku Sadriu do tĂ« mĂ« priste.
U kthyem nĂ« Nrejaj me ndjenjĂ«n e njĂ« lehtĂ«simi dhe qeshĂ«m me mendimin se sa tĂ« befasuar do tĂ« mbeteshin tĂ« tjerĂ«t kur do tĂ« zbulojnĂ« se zogu kishte fluturuar nga kafazi. PĂ«rgatita bagazhin e vogĂ«l, djali qĂ«ndroi atĂ« natĂ« nĂ« shtĂ«pi, dhe shkuam pĂ«r tĂ« fjetur. Kam zakon tĂ« fle nĂ« ajrin e freskĂ«t tĂ« natĂ«s dhe, si zakonisht, para njĂ« udhĂ«timi, kisha lĂ«nĂ« dritaren hapur. Rreth njĂ« orĂ« pas mesnate, u zgjova nga njĂ« gjumĂ« i lehtĂ«. âAtâ! â dĂ«gjova nga jashtĂ« dritares. âAt Gjonâ! E njoha zĂ«rin e Zogut, djalit tĂ« bajraktarit. Askush nuk iu pĂ«rgjigj. Misionari po flinte thellĂ«. Pasuan disa pĂ«shpĂ«rima dhe mĂ« pas thirrje tĂ« tjera. U ngrita nga krevati pa bĂ«rĂ« zhurmĂ« dhe shkova ta zgjoja misionarin qĂ« flinte nĂ« dhomĂ«n ngjitur. Ai u tremb shumĂ«. Ishte diçka e pazakontĂ« qĂ« njĂ« nga besimtarĂ«t e tij tĂ« vinte natĂ«n dhe tĂ« rrezikonte tĂ« qĂ«llohej nga ndonjĂ« nikaj pĂ«rtej kufirit qĂ« mund tĂ« endej nĂ«pĂ«r Theth apo ShalĂ« me pushkĂ« tĂ« mbushur. Duke marrĂ« parasysh temperamentin e egĂ«r tĂ« njerĂ«zve tĂ« Nrejajt, frikĂ«sohesha se dhuna ishte e pashmangshme.
Fillimisht, misionari donte tâi binte kambanĂ«s sĂ« kishĂ«s pĂ«r tĂ« lajmĂ«ruar fshatin pĂ«r ndonjĂ« emergjencĂ«. Pas njĂ« vlerĂ«simi, vendosĂ«m qĂ« tĂ« flisnim mĂ« parĂ« me burrat jashtĂ«. Misionari shkoi te dritarja dhe pyeti se kush ishin dhe çfarĂ« donin. Ishte triumvirati i palĂ«s tjetĂ«r, tĂ« cilĂ«t kĂ«rkuan tĂ« hynin brenda. Nuk mund tĂ« rrinin jashtĂ« gjatĂ«, pĂ«r shkak tĂ« rrezikut nga nikajt. Shtuan se as misionari dhe as unĂ« nuk kishim arsye pĂ«r tâu shqetĂ«suar. Pas njĂ« diskutimi tĂ« gjatĂ«, pranuam tâi linim tĂ« hynin, por vetĂ«m pasi tĂ« dorĂ«zonin armĂ«t. Secili prej tyre ia dha pushkĂ«n Martini pĂ«rmes njĂ« dritareje tĂ« vogĂ«l pranĂ« derĂ«s. Misionari i mori pushkĂ«t dhe i çoi nĂ« dhomĂ«n e nĂ«nĂ«s sĂ« tij, pastaj hapi derĂ«n. Pasoi njĂ« debat i ashpĂ«r. Ata kishin zbuluar pĂ«r vizitĂ«n time nĂ« Okol dhe kishin rrethuar famullinĂ« atĂ« natĂ« duke mĂ« parĂ« teksa pĂ«rgatitesha pĂ«r nisje, dhe kishin arritur nĂ« pĂ«rfundimin se Sadriu do tĂ« vinte tĂ« mĂ« merrte gjatĂ« natĂ«s. Kishin vĂ«zhguar shtĂ«pinĂ« gjatĂ« gjithĂ« natĂ«s, me synimin pĂ«r tĂ« vrarĂ« si Sadriun ashtu edhe mua, nĂ« rast se do tĂ« pĂ«rpiqeshim tĂ« largoheshim. Shtuan gjithashtu se kishin marrĂ« lamtumirĂ«n nga familjet e veta, me qĂ«llimin qĂ« tĂ« arratiseshin nga territori i fisit menjĂ«herĂ« pas krimit â pĂ«r tĂ« shmangur hakmarrjen. MeqĂ« Sadriu nuk ishte paraqitur dhe ata ishin nĂ« rrezik tĂ« vazhdueshĂ«m nga nikajt qĂ« mund tĂ« endeshin jashtĂ«, vendosĂ«n se duhej tĂ« hynin brenda pĂ«r tĂ« pasur njĂ« vrojtim mĂ« tĂ« kujdesshĂ«m ndaj meje.
Nuk bëhej më fjalë për ndonjë largim. Kënaqësia ime e mëparshme kishte qenë e parakohshme.
TĂ« nesĂ«rmen nĂ« mĂ«ngjes (16 gusht), kisha dukej si nĂ«n rrethim. MbĂ«shtetĂ«s tĂ« armatosur tĂ« triumviratit endeshin rrotull, dhe biseda tĂ« tensionuara zhvilloheshin nĂ« çdo cep. E gjithĂ« lugina ishte ngritur nĂ« kĂ«mbĂ«. Mendimi i pĂ«rgjithshĂ«m ishte se si misionari ashtu edhe unĂ« duhej tĂ« qĂ«lloheshim, pĂ«r tâi dhĂ«nĂ« fund problemit. Si pĂ«r ta pĂ«rkeqĂ«suar situatĂ«n, mĂ« vonĂ« gjatĂ« ditĂ«s Sadriu na njoftoi se ndodhej nĂ« njĂ« shtĂ«pi, njĂ« çerek ore larg, dhe donte tĂ« fliste me ne. Nuk mund tĂ« afrohej te kisha, sepse kjo do tĂ« shkaktonte njĂ« shkĂ«mbim tĂ« papĂ«rmbajtur zjarri. Mora misionarin me vete dhe dolĂ«m pĂ«r ta takuar. Burrat na lanĂ« tĂ« kalonim vetĂ«m pasi u siguruan se kisha lĂ«nĂ« tĂ« gjitha gjĂ«rat e mia personale nĂ« famulli.
I shpjeguam Sadriut se udhĂ«timi drejt PejĂ«s ishte i pamundur nĂ« rrethanat aktuale. Ai e kuptoi çfarĂ« donim tĂ« thoshim, por mĂ« pas shprehu qartĂ« dhe prerĂ« qĂ«ndrimin e vet. Tani kjo ishte çështje nderi pĂ«r tĂ«, dhe ai do tĂ« mĂ« çonte nĂ« PejĂ« â doja apo nuk doja! Me siguri do tĂ« kisha shkuar me tĂ«, po tĂ« kishte ndonjĂ« mĂ«nyrĂ« pĂ«r tĂ« kontrabanduar gjĂ«rat e mia pĂ«rmes njĂ« cordon sanitaire, por edhe nĂ«se kjo do tĂ« kishte qenĂ« e mundur dhe do tĂ« arrinim tĂ« kalonim QafĂ«n e PejĂ«s, pĂ«rkundĂ«r gjithĂ« zhurmĂ«s nĂ« luginĂ«, nuk do tĂ« kishim mbĂ«rritur kurrĂ« nĂ« PejĂ«. FjalĂ«t pĂ«rhapen me shpejtĂ«si nĂ« MalĂ«si, dhe me siguri do tĂ« ishte ngritur njĂ« postbllok nĂ« Guci, ku jo vetĂ«m qĂ« udhĂ«timi do tĂ« merrte fund menjĂ«herĂ«, por rreziku do tĂ« ishte i madh. U kthyem nĂ« shtĂ«pi, duke u shtirĂ« kinse do tĂ« bĂ«nim çmos pĂ«r tĂ« bindur palĂ«n tjetĂ«r dhe pĂ«r tâi qetĂ«suar.
Kështu, e gjeta veten mes dy zjarresh që përvëlonin nga të dyja anët. At Gjoni më këshilloi të kthehesha në Shkodër, por nuk më pëlqente kjo ide, sepse do të nënkuptonte fundin e të gjitha udhëtimeve të mia nëpër male. Vendosa që të nisem për në Abat dhe të kaloj nga aty në Nikaj, dhe njoftova të gjithë burrat që përdridheshin rreth kishës për vendimin tim. Disa prej tyre, nën ndikimin e bajraktarit, pranuan. Të tjerët thanë se nuk do të më lejonin të largohesha as për në Abat dhe as për në Shkodër, sepse dyshonin se do të takohesha me Sadriun gjatë rrugës.
Misionari, i cili nuk donte tĂ« dĂ«mtonte marrĂ«dhĂ«niet me besimtarĂ«t e vet, sillej sa andej-kĂ«ndej, si bari nĂ« erĂ«, duke u pajtuar me tĂ« gjithĂ«. I kĂ«rkova fshehtas djaloshit gjashtĂ«mbĂ«dhjetĂ«vjeçar, i cili kishte premtuar tĂ« mĂ« çonte nĂ« Okol, nĂ«se do tĂ« mĂ« shoqĂ«ronte nĂ« Abat nĂ« agimin e ditĂ«s sĂ« nesĂ«rme â dhe ai pranoi.
Para se të shkoja në shtrat, hodha një vështrim të fundit nga dritarja dhe pashë disa silueta që fshiheshin nën pemë. Shtëpia vazhdonte të ishte nën vëzhgim.
Me të gdhirë, të nesërmen, hodha sytë jashtë. Askund nuk shihej asnjë njeri. Zgjova misionarin dhe ia dhashë një lamtumirë të shpejtë atij dhe familjes së tij. Djali trim tashmë ishte në krahun tim, me një pushkë në shpatull dhe një brez fishekësh në mes. Pa u vërejtur, u futëm nëpër arat përreth dhe, gjysmë ore më vonë, lamë pas luginën e Thethit. /Telegrafi/
_______________
[1] Nga Karl Steinmetz, Ein Vorstosz in die noralbanischen Alpen (Vienna & Leizpig: A. Hartleben, 1905), fq. 1-32. Përkthyer nga gjermanishtja nga Robert Elsie.
The post Ekspedita e vitit 1904, në malet e Veriut të Shqipërisë appeared first on Telegrafi.
Login
