Login
Bosnja, ShqipĂ«ria dhe Kromi: Sa âi GjelbĂ«râ Ă«shtĂ« âMinierimi i GjelbĂ«râ kur bĂ«het nĂ« Ballkan?
Nga Jona Cenameri e Dejan Rakita â Mbi VareĆĄ, njĂ« qytet me traditĂ« tĂ« gjatĂ« minerare nĂ« Bosnjen dhe HercegovinĂ«n qendrore, po bĂ«hen plane pĂ«r hapjen e njĂ« mine tĂ« re kromi. Projekti ka nxitur kundĂ«rshtime tĂ« forta tek banorĂ«t lokalĂ« dhe organizatat mjedisore, si edhe shqetĂ«sim te njĂ« pjesĂ« e komunitetit tĂ« ekspertĂ«ve.
NĂ« zonat e fshatrave DuboĆĄtica dhe Tribija, nĂ« kodrat pyjore mbi kĂ«tĂ« qytet boshnjak, planifikohet nxjerrja e kromit, njĂ« metal qĂ« Bashkimi Evropian e konsideron strategjikisht tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m pĂ«r tranzicionin e gjelbĂ«r. MegjithatĂ«, pĂ«r njĂ« pjesĂ« tĂ« komunitetit lokal, projekti mbart rrezikun e ndikimeve tĂ« pĂ«rhershme mbi burimet ujore, ekosistemet pyjore dhe shĂ«ndetin publik.Â
Ndërsa autoritetet dhe investitori flasin për vende pune dhe zhvillim, 49 organizata dhe komunitete lokale nga pellgu i lumit Krivaja kanë kërkuar së fundmi ndërprerjen e menjëhershme të koncesionit, duke paralajmëruar se pasojat mund të shtrihen edhe në zonat përreth. Ekspertët thonë se zona e prekur mund të shtrihet në një rreze deri në 120 kilometra, duke përfshirë të gjitha qytetet kryesore në Bosnje dhe Hercegovinë.
Në këto paralajmërime, shpesh përmendet Bulqiza, një qytet minerar në Shqipërinë lindore, i vendosur pothuajse në të njëjtën distancë nga Tirana sa Vareƥi nga Sarajeva, rreth 40 kilometra në vijë ajrore.
Edhe pse kromi është nxjerrë në Bulqizë për më shumë se shtatë dekada, ky rast nuk shërben si analogji e drejtpërdrejtë apo si parashikim i rezultateve në Vareƥ. Përkundrazi, Bulqiza përdoret këtu si një rast praktik i dokumentuar, një ilustrim i rreziqeve që shfaqen kur nxjerrja e burimeve natyrore ecën më shpejt sesa mbikëqyrja institucionale dhe mekanizmat e llogaridhënies publike.
ĂshtĂ« e rĂ«ndĂ«sishme tĂ« theksohet se VareĆĄi sot nuk Ă«shtĂ« Bulqiza. JanĂ« dy vende tĂ« ndryshme, me kuadĂ«r ligjor tĂ« ndryshĂ«m dhe me faza tĂ« ndryshme tĂ« zhvillimit minerar. PikĂ«risht pĂ«r kĂ«tĂ« arsye, krahasimi ka kuptim, jo pĂ«r shkak tĂ« vetĂ« qyteteve, por pĂ«r shkak tĂ« mekanizmave institucionalĂ« tĂ« pĂ«rfshirĂ«. Fokusi i kĂ«tij investigimi Ă«shtĂ« te transparenca e koncesioneve, ekzistenca e monitorimit mjedisor dhe shĂ«ndetĂ«sor, veçanĂ«risht pĂ«r kromin gjashtĂ«valent Cr(VI), menaxhimi i mbetjeve minerare dhe i ujĂ«rave tĂ« minierĂ«s, si edhe balanca mes pĂ«rfitimeve dhe dĂ«meve lokale.
Në letër, projekti duket i thjeshtë: një mineral strategjik që i duhet Evropës dhe një investitor që premton vende të reja pune.
Pyetja kyçe, paralajmĂ«rojnĂ« ekspertĂ«t, Ă«shtĂ« nĂ«se institucionet kanĂ« kapacitetin tâi bĂ«jnĂ« kĂ«to projekte tĂ« ligjshme, tĂ« sigurta dhe tĂ« pĂ«rgjegjshme ndaj publikut.
Nga hekuri te kromi: ndryshim i modelit minerar në Vareƥ
NĂ« zonĂ«n malore DuboĆĄtica-Tribija, mbi pellgun e lumit Krivaja, kompanisĂ« âVareĆĄki mineraliâ d.o.o. VareĆĄ, e regjistruar deri sĂ« fundmi si âSeven Plusâ d.o.o. Sarajevo, iu dha njĂ« koncesion pĂ«r kĂ«rkime gjeologjike dhe nxjerrje tĂ« ardhshme tĂ« mineralit tĂ« kromit. NdĂ«rkohĂ«, projekti Ă«shtĂ« kthyer nĂ« njĂ« nga çështjet mĂ« kontroverse nĂ« Kantonin Zenica-Doboj: nga negociata fillestare tĂ« fshehta dhe prerje pyjore ânĂ« heshtjeâ, te ndalimet e pĂ«rsĂ«ritura pĂ«r inspektim dhe, mĂ« pas, te thirrja publike pĂ«r ndĂ«rprerjen urgjente tĂ« koncesionit.
Për dekada, Vareƥi ishte i lidhur ngushtë me minierat. Qyteti u zhvillua paralelisht me minierën dhe uzinën e hekurit, ndërsa infrastruktura dhe hapësirat publike u ndërtuan me të ardhurat e gjeneruara nga sektori. Kjo lidhje mbetet ende e pranishme simbolikisht, nga trashëgimia urbane te vitrazhi i Shën Barbarës, shenjtëreshës mbrojtëse të minatorëve, në kishën lokale.
Prifti Leon PendiÄ, i cili shĂ«rben prej vitesh nĂ« atĂ« kishĂ« nĂ« VareĆĄ, beson se modelet bashkĂ«kohore tĂ« nxjerrjes sĂ« burimeve nuk ofrojnĂ« mĂ« ndjenjĂ« sigurie afatgjatĂ« pĂ«r komunitetin lokal.
âĂshtĂ« thellĂ«sisht e trishtueshme tĂ« shohĂ«sh kompani qĂ« vijnĂ« nĂ« zonĂ«n tonĂ« dhe fokusohen vetĂ«m te nxjerrja e sa mĂ« shumĂ« burimeve dhe largimi i tyre nga komuniteti. Si Ă«shtĂ« e mundur qĂ« natyra jonĂ«, toka, pyjet dhe xeherori tĂ« merren, ndĂ«rsa asnjĂ« pĂ«rfitim i qĂ«ndrueshĂ«m tĂ« mos mbetet nĂ« kĂ«mbim?â thotĂ« PendiÄ nĂ« njĂ« intervistĂ« pĂ«r njĂ« gazetar tĂ« portalit Gerila.
Sot, disa banorë të Vareƥit e perceptojnë minierimin si një proces që kryhet pa përfshirje kuptimplotë të komunitetit lokal. Kjo ndjenjë është përforcuar edhe nga përvoja me minierën ekzistuese Rupice, e vendosur në periferi të qytetit, e cila, pas një sërë ndryshimesh pronësie, iu shit në qershor të këtij viti kompanisë kanadeze Dundee Precious Metals për 1,25 miliardë dollarë amerikanë, pa asnjë përfitim financiar të drejtpërdrejtë për Komunën e Vareƥit.
Ishte pronari aktual i âVareĆĄki mineraliâ, MiloĆĄ BoĆĄnjakoviÄ, ai qĂ« e nisi projektin minerar nĂ« Rupice, tĂ« cilin mĂ« pas e rishiti. BanorĂ«t e fshatrave PrĆŸiÄi dhe DaĆĄtansko dyshojnĂ« se janĂ« helmuar nga plumbi pĂ«r shkak tĂ« afĂ«rsisĂ« sĂ« vend-depozitimit tĂ« mbetjeve tĂ« minierĂ«s me shtĂ«pitĂ« e tyre, njĂ« shqetĂ«sim qĂ« mbĂ«shtetet nga analiza tĂ« kryera nĂ« fillim tĂ« dhjetorit tĂ« kĂ«tij viti, tĂ« cilat treguan praninĂ« e plumbit nĂ« gjak te tĂ« 44 personat e testuar.
Si pasojë, segmente të komunitetit të ekspertëve dhe mjedisor paralajmërojnë se një model i ngjashëm mund të përsëritet në zonën Duboƥtica-Tribija, me një rrezik shtesë: xeherori i kromit, i cili mund të ketë ndikime mjedisore dhe shëndetësore më të rënda sesa mineralet e mëparshme.
PĂ«r kĂ«tĂ« arsye, nĂ« bisedat me banorĂ«t lokalĂ«, po dĂ«gjohet gjithnjĂ« e mĂ« shpesh termi âminierim invazivâ, i pĂ«rdorur pĂ«r tĂ« pĂ«rshkruar njĂ« model ku pĂ«rfitimet ekonomike arrihen nĂ« njĂ« afat tĂ« shkurtĂ«r, ndĂ«rsa pasojat afatgjata i ngarkohen territorit dhe popullsisĂ« lokale.
ĂfarĂ« nĂ«nkupton realisht nxjerrja e mineralit tĂ« kromit?
Në deklarata të dhëna ekskluzivisht për këtë artikull investigativ, ekspertë të njohur ndërkombëtarisht në toksikologji, kimi mjedisore, pylltari dhe hidrologji paralajmërojnë se minierimi i kromit në zonën Duboƥtica-Tribija mbart rreziqe të konsiderueshme afatgjata për mjedisin dhe shëndetin publik.
Profesori emeritus i ToksikologjisĂ«, nĂ« disa universitete ndĂ«rkombĂ«tare, Dr. Jasenko KaramehiÄ, paralajmĂ«ron se kromi gjashtĂ«valent Cr(VI) Ă«shtĂ« forma mĂ« e rrezikshme e kĂ«tij metali dhe njĂ« kancerogjen i provuar.
âFormat mĂ« tĂ« zakonshme tĂ« kromit janĂ« kromi metalik, trivalent dhe gjashtĂ«valent, ku kromi gjashtĂ«valent Ă«shtĂ« shumĂ« toksik dhe i klasifikuar si substancĂ« kancerogjene. Kromi gjashtĂ«valent dĂ«mton materialin gjenetik dhe nuk ka prag tĂ« sigurt ekspozimi,â deklaron KaramehiÄ.
Ai paralajmëron se aktivitetet minerare mund të çojnë në transformimin e kromit trivalent në formën më toksike gjashtëvalente, edhe kur Cr(VI) nuk është i pranishëm fillimisht në xeheror.
âEkspozimi nuk ndodh vetĂ«m nĂ« vendin e punĂ«s, por edhe pĂ«rmes pluhurit, ujit dhe ushqimit,â thekson KaramehiÄ, duke nĂ«nvizuar se rreziku nuk mbetet domosdoshmĂ«risht i kufizuar nĂ« sitin minerar.
Një vlerësim të ngjashëm jep edhe Dr. Ulla B. Vogel, toksikologe dhe profesore në Qendrën Kombëtare Kërkimore për Mjedisin e Punës (NFA) në Kopenhagen.
Vogel shpjegon se kromi gjashtëvalent konsiderohet veçanërisht toksik dhe i rrezikshëm në biomonitorim pikërisht për shkak të kancerogjenitetit.
Ajo thekson se Cr(VI) është kancerogjen i provuar për njeriun, i rregulluar në mënyrë të rreptë në Bashkimin Evropian dhe i klasifikuar si kancerogjen pa prag (non-threshold).
âKjo do tĂ« thotĂ« se nuk ka nivel tĂ« sigurt ekspozimi; pĂ«rkundrazi, vlerat kufi bazohen nĂ« njĂ« nivel tĂ« pranueshĂ«m rreziku,â shpjegon ajo.
Ajo paralajmëron gjithashtu se rreziku nuk kufizohet vetëm në mjediset profesionale.
âNĂ«se kromi gjashtĂ«valent çlirohet nĂ« ajĂ«r ose nĂ« ujĂ«, mund tĂ« pĂ«rbĂ«jĂ« kĂ«rcĂ«nim pĂ«r popullsinĂ« e pĂ«rgjithshme qĂ« jeton pranĂ« impianteve industriale ose zonave minerare,â thotĂ« Vogel, duke kujtuar rastin e njohur tĂ« ndotjes sĂ« ujĂ«rave nĂ«ntokĂ«sore nĂ« Hinkley, Kaliforni, i cili u bĂ« i njohur gjerĂ«sisht pĂ«rmes filmit Erin Brockovich.
Sipas Vogel, lidhja shkakësore midis thithjes së kromit gjashtëvalent dhe rrezikut për kancer të mushkërive është e dokumentuar mirë, gjë që lejon vlerësime të rrezikut në nivele të ndryshme ekspozimi. Ajo përfundon se vlerësimi i rrezikut kimik është thelbësor dhe se çdo tregues i mundshëm i çlirimit të Cr(VI) në mjedis duhet të nxisë vlerësim më të detajuar të ekspozimit dhe shqyrtim të masave parandaluese.
Dr. Dragana ÄorÄeviÄ, kĂ«rkuese kryesore dhe drejtuese e QendrĂ«s sĂ« EkselencĂ«s pĂ«r KiminĂ« dhe InxhinierinĂ« Mjedisore nĂ« Universitetin e Beogradit, paralajmĂ«ron se kromi gjashtĂ«valent mund tĂ« pĂ«rhapet pĂ«rmes ujit, ajrit dhe tokĂ«s, duke pĂ«rfshirĂ« edhe reaksione kimike dytĂ«sore qĂ« burojnĂ« nga kromi trivalent i pranishĂ«m natyrshĂ«m.
âReshjet shpĂ«lajnĂ« mbetjet minerare, ndotja hyn nĂ« ujĂ«rat sipĂ«rfaqĂ«sore dhe nĂ«ntokĂ«sore, pastaj kalon nĂ« zinxhirin ushqimor,â shpjegon ÄorÄeviÄ, duke paralajmĂ«ruar se pasojat afatgjata tĂ« ekspozimit shpesh janĂ« tĂ« pakthyeshme.
Ajo thekson se rreziku është i lidhur me vetë natyrën e xeherorit të kromit, edhe në miniera të kufizuara vetëm në nxjerrje dhe thërrmim.
Veçanërisht, ajo paralajmëron se vend-depozitimet e vjetra dhe grumbullimet e braktisura të mbetjeve shpesh janë burim më i madh ndotjeje sesa objektet aktive, sepse kanë qenë të ekspozuara për dekada ndaj shiut, borës, erës dhe kushteve të tjera atmosferike.
Ajo e përshkruan ekspozimin afatgjatë ndaj kromit gjashtëvalent si rrezik shëndetësor me pasoja shpesh të pakthyeshme, nga kanceri i mushkërive, sinuseve dhe traktit gastrointestinal, te dëmtimet e mëlçisë, veshkave dhe ADN-së, si edhe çrregullime të tiroides dhe dëmtime në zhvillimin e fëmijëve.
Lumi Krivaja si ekosistem i ndjeshëm
Dalibor Ballian, profesor në Fakultetin e Pylltarisë të Universitetit të Sarajevës dhe anëtar korrespondent i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Bosnjes dhe Hercegovinës, paralajmëron se ndërtimi i një miniere kromi në pellgun e lumit Krivaja do të kishte pasoja serioze për ekosistemet lokale.
âMe ndĂ«rtimin e njĂ« miniere tĂ« re kromi, do tĂ« humbnim florĂ«n dhe faunĂ«n, si edhe ajrin dhe ujin e pastĂ«r. Gjendja e lumit Krivaja do tĂ« ishte e tillĂ« qĂ« nuk do tĂ« kishte as peshq e as karavidhe, madje nuk do tĂ« kishte as baktere. NĂ«se kjo minierĂ« ndĂ«rtohet, do tĂ« jetĂ« njĂ« bombĂ« atomike ekologjike pĂ«r zonĂ«n pĂ«rreth dhe pĂ«r lumin Krivaja, sepse çdo gjĂ« brenda njĂ« rrezeje prej 120 kilometrash, pĂ«rfshirĂ« tĂ« gjitha qytetet kryesore nĂ« Bosnjes dhe HercegovinĂ«, do tĂ« kontaminohej me krom gjashtĂ«valent, i cili Ă«shtĂ« jashtĂ«zakonisht toksik pĂ«r shĂ«ndetin e njeriut,â thekson Ballian.
Profesori KaramehiÄ pajtohet me tĂ«:
âNdotja mund tĂ« pĂ«rhapet nĂ« njĂ« zonĂ« tĂ« gjerĂ«, veçanĂ«risht kur bĂ«het fjalĂ« pĂ«r njĂ« territor tĂ« madh, nga VareĆĄi brenda njĂ« rrezeje 50, e ndoshta deri nĂ« 100 kilometra, ku ndotja mund tĂ« ketĂ« pasoja serioze dhe afatgjata pĂ«r shĂ«ndetin e njeriut dhe mjedisinâ
ParalajmĂ«rime tĂ« ngjashme vijnĂ« nga Muriz SpahiÄ, njĂ« nga hidrologĂ«t kryesorĂ« nĂ« Bosnjes dhe HercegovinĂ« dhe ish-profesor nĂ« Fakultetin e Shkencave tĂ« NatyrĂ«s nĂ« Universitetin e SarajevĂ«s. Ai shpjegon se kromi gjashtĂ«valent mund tĂ« shfaqet si nĂ«nprodukt i aktivitetit minerar dhe tĂ« pĂ«rhapet shpejt nĂ«pĂ«r formacionet karbonike shkĂ«mbore, duke arritur burimet e ujit tĂ« pijshĂ«m.
âToksina grumbullohet nĂ« sedimente, hyn nĂ« zinxhirin ushqimor dhe dĂ«mi mund tĂ« jetĂ« afatgjatĂ« dhe i vĂ«shtirĂ« pĂ«r tâu kthyer mbrapsht,â paralajmĂ«ron SpahiÄ.
Organizatat mjedisore, për rrjedhojë, këmbëngulin që projekti të mos shihet thjesht si investim, por si çështje e shëndetit publik që prek të gjithë pellgun e Krivajës, nga Vareƥi deri te komunitetet në rrjedhën e poshtme.
Një mineral kritik në një peizazh kritik
Kromi është lëndë e parë kyçe për çelikun inox, infrastrukturën e energjisë së rinovueshme, automjetet elektrike dhe industrinë ushtarake, ndaj është përfshirë në listën e Bashkimit Evropian të lëndëve të para kritike.
Në teori, një minierë kromi në Bosnje dhe Hercegovinë mund të përshtatet me strategjinë zhvillimore të BE-së. Në praktikë, Ballian paralajmëron se projekti i planifikuar ndodhet në një nga zonat pyjore, ekologjikisht më të vlefshme të vendit.
âKĂ«to nuk janĂ« toka tĂ« degraduara, por pyje shumĂ« produktive. Pasi tĂ« hiqet baza minerale, rikuperimi i tyre kĂ«rkon breza,â thekson Ballian.
Sipas të dhënave të disponueshme, zona e koncesionit mbulon rreth 3,200 hektarë midis minierës ekzistuese Rupice dhe sitit të planifikuar në Duboƥtica.
Në praktikën evropiane, projekte të tilla shoqërohen me koncesione të aksesueshme publikisht, monitorim të pavarur mjedisor dhe shëndetësor, përfshirë matjet e kromit gjashtëvalent, si edhe garanci financiare për rehabilitim.
Mungesa e këtyre mekanizmave në fazat e hershme shpesh më vonë rezulton të jetë dobësi strukturore në qeverisjen e burimeve natyrore.
Koncesion pa akses, pyetje pa përgjigje
Ndërsa në terren po hapen rrugë pyjore dhe po kryhen punime kërkimore, kontrata e koncesionit për Duboƥtica-Tribija pranë qytetit boshnjak të Vareƥit mbetet e paarritshme për publikun.
Organizatat e shoqĂ«risĂ« civile dhe gazetarĂ«t kanĂ« muaj qĂ« pĂ«rpiqen tĂ« sigurojnĂ« kontratĂ«n e nĂ«nshkruar midis Seven Plus (tani VareĆĄki minerali) dhe QeverisĂ« sĂ« Kantonit Zenica-Doboj. PĂ«rgjigjet institucionale, qĂ« variojnĂ« nga refuzime tĂ« drejtpĂ«rdrejta deri te referencat pĂ«r âsekret tregtarâ, kanĂ« penguar aksesin nĂ« njĂ« dokument qĂ«, sipas ligjit, duhet tĂ« jetĂ« publik.
Si rezultat, 49 organizata dhe komunitete lokale nga pellgu i KrivajĂ«s i dorĂ«zuan njĂ« letĂ«r tĂ« hapur qeverisĂ« kantonale, duke kĂ«rkuar ndĂ«rprerjen e koncesionit. NjĂ«ri prej nĂ«nshkruesve, Davor Ć upukoviÄ nga shoqata ekologjike FojniÄani, thotĂ« se çështja kyçe Ă«shtĂ« mosrespektimi i afateve kontraktuale.
âPunimet nuk nisĂ«n brenda afatit tĂ« dakordĂ«suar, por mĂ« vonĂ« u paraqitĂ«n si tĂ« nisura. Kjo jep njĂ« bazĂ« tĂ« qartĂ« pĂ«r ndĂ«rprerjen e koncesionit,â thotĂ« Ć upukoviÄ.
Sipas tij, publiku di vetëm se tarifa e koncesionit është 0.76 euro për ton xeheror dhe 76.7 euro për hektar tokë, ndërsa përmbajtja e plotë e kontratës mbetet e fshehur.
Sipas vendimeve të Gjykatës Kushtetuese të Bosnjes dhe Hercegovinës dhe të Përfaqësuesit të Lartë, tjetërsimi i pronës shtetërore, përfshirë pyjet, tokën dhe burimet natyrore, është i kufizuar derisa të miratohet një ligj shtetëror për pronën shtetërore; ky regjim zbatohet në të gjithë vendin. Zyra e Përfaqësuesit të Lartë (OHR) ka të drejtë të ndërhyjë pikërisht kur mungon marrëveshja politike, çka e bën pronën shtetërore një nga çështjet më të ndjeshme kushtetuese në Bosnje.
Pavarësisht këtij kuadri, punimet në Vareƥ, në tokë pyjore në pronësi të shtetit, nisën pa pëlqimin e Zyrës së Avokatit të Shtetit të Bosnjes dhe Hercegovinës. Më 20 gusht 2025, Inspektorati Federal i Pylltarisë kërkoi nga kjo zyrë një opinion ligjor lidhur me ligjshmërinë e lejeve për prerje drurësh dhe për ndryshimin e përdorimit të tokës. Deri në momentin e publikimit të këtij shkrimi, nuk është dhënë asnjë përgjigje, ndërsa investitori vazhdon aktivitetin.
Disa ekspertë juridikë dhe organizata të shoqërisë civile pretendojnë se në këtë situatë ka pasur shkelje të vendimeve të Gjykatës Kushtetuese dhe të mandatit të Përfaqësuesit të Lartë.
âVendimet u morĂ«n pa dĂ«gjesa publike dhe pa pjesĂ«marrjen e komunitetit lokal, duke u bazuar vetĂ«m nĂ« njĂ« vendim tĂ« KĂ«shillit Komunal tĂ« VareĆĄit. Kjo ngre pyetje serioze pĂ«r pĂ«rputhshmĂ«rinĂ« me kuadrin ligjor ekzistues,â thotĂ« Ć upukoviÄ.
Përgjigjet ndaj pyetjeve të dërguara nga portali Gerila, te Ministria e Ekonomisë e Kantonit Zenica-Doboj ishin të përgjithshme, dhe nuk sqaronin pikat kryesore të kontestuara. Zyra e Kryeministrit Kantonal, si edhe Vareƥki minerali, nuk kanë kthyer përgjigje deri në momentin e publikimit të këtij shkrimi.
Një vakum ligjor si model
PĂ«r Davor Ć upukoviÄ, rasti DuboĆĄtica-Tribija nuk Ă«shtĂ« incident i izoluar, por pjesĂ« e njĂ« modeli mĂ« tĂ« gjerĂ« ku boshllĂ«qet ligjore dhe mbikĂ«qyrja e dobĂ«t institucionale shfrytĂ«zohen si kornizĂ« pĂ«r nisjen e investimeve nĂ« zona mjedisore tĂ« ndjeshme.
Sipas tij, plani hapësinor ende në fuqi, që daton nga koha e ish-Jugosllavisë, e kishte përcaktuar këtë zone, përfshirë edhe lumin Krivaja, si zonë të mbrojtur. Ndërkohë, Federata e Bosnjës dhe Hercegovinës nuk ka miratuar ende një plan të ri hapësinor. Ky boshllëk ligjor, argumenton ai, krijon hapësirë për interpretime të ndryshme dhe për zbatim selektiv të rregullave, sidomos kur bëhet fjalë për burimet natyrore më të vlefshme.
Ć upukoviÄ kujton se pĂ«rpjekje tĂ« ngjashme investimi janĂ« regjistruar edhe nĂ« vende tĂ« tjera, si Mali Ozren, ku projektet u ndalĂ«n pas rezistencĂ«s sĂ« komuniteteve lokale. Presione ndaj aktivistĂ«ve dhe banorĂ«ve nĂ« disa zona janĂ« dokumentuar tashmĂ« pĂ«rmes kallĂ«zimeve penale dhe regjistrave zyrtarĂ«, ndaj disa burime kĂ«rkuan anonimitet.
âNuk po vihet nĂ« dyshim zhvillimi si i tillĂ«; po kĂ«rkohen investime tĂ« ligjshme, transparente dhe tĂ« kontrolluara institucionalisht,â pĂ«rfundon Ć upukoviÄ.
VlerĂ«simet e ekspertĂ«ve dhe kufijtĂ« e âminierimit tĂ« gjelbĂ«râ
NdĂ«rsa autoritetet kantonale e paraqesin projektin si mundĂ«si zhvillimi, njĂ« pjesĂ« e komunitetit tĂ« ekspertĂ«ve paralajmĂ«ron se terma si âmodernâ dhe âminierim i gjelbĂ«râ shpesh pĂ«rdoren pa mekanizma tĂ« qartĂ« dhe tĂ« verifikueshĂ«m pĂ«r mbrojtjen e mjedisit.
Profesori Dalibor Ballian vĂ« nĂ« dukje se Bosnja dhe Hercegovina ka tashmĂ« rreth 100 mijĂ« hektarĂ« tokĂ« tĂ« shpallur zyrtarisht si e rehabilituar, por qĂ« nĂ« praktikĂ« ka tiparet e njĂ« terreni tĂ« degraduar nga aktiviteti industrial. Me zbatimin e koncesionit tĂ« ri, kĂ«tyre hektarĂ«ve do tâu shtohen edhe 3,2 mijĂ« tĂ« tjerĂ«, qĂ« shtrihen nga Rupice deri nĂ« DuboĆĄtica.
âRikthimi i ekosistemeve pyjore dhe ujore pas minierimit kĂ«rkon dekada, dhe kthimi i plotĂ« nĂ« gjendjen origjinale nuk Ă«shtĂ« realist brenda kornizave ekzistuese institucionale,â paralajmĂ«ron Ballian.
Rezerva tĂ« ngjashme shprehen edhe nga profesionistĂ« tĂ« minierave. Azid KaknjaĆĄeviÄ, inxhinier minierash nga Olovo, thekson se projekti i planifikuar pĂ«rfshin disa burime tĂ« mundshme ndotjeje, krahas pyetjeve ende tĂ« pazgjidhura mbi ligjshmĂ«rinĂ« dhe pĂ«rputhshmĂ«rinĂ« me vendimet e GjykatĂ«s Kushtetuese tĂ« Bosnjes dhe HercegovinĂ«s.
Sipas ekspertĂ«ve, pretendimet pĂ«r minierim âtĂ« kontrolluarâ ose âtĂ« gjelbĂ«râ tĂ« kromit nĂ« ekosisteme tĂ« ndjeshme janĂ« thellĂ«sisht problematike dhe, nĂ« praktikĂ«, pothuajse tĂ« paarritshme. Siç shpjegon Dr. Dragana ÄorÄeviÄ, kĂ«to pretendime bazohen nĂ« pĂ«rpjekje pĂ«r tĂ« reduktuar teknikisht disa rreziqe, jo pĂ«r tâi eliminuar ato, sidomos kur bĂ«het fjalĂ« pĂ«r kromin gjashtĂ«valent.
Edhe nĂ« rastet kur nxirret vetĂ«m kromiti si mineral kryesor mbartĂ«s i kromit, dhe kur mbetjet minerare depozitohen formalisht nĂ« mĂ«nyrĂ« âtĂ« kontrolluarâ, vetĂ« ekspozimi i mineralit ndaj ajrit, ujit dhe tokĂ«s nxit reaksione kimike natyrore qĂ« nuk mund tĂ« ndalen. Mbetjet minerare, thekson ajo, mbeten nĂ« mjedis pĂ«r dekada apo edhe shekuj, ndĂ«rsa masat e ashtuquajtura tĂ« kontrollit zakonisht projektohen vetĂ«m pĂ«r disa dekada.
âGarantimi i stabilitetit kimik tĂ« miliona tonĂ«ve mbetje pĂ«r periudha kaq tĂ« gjata, nĂ«n ndikimin e reshjeve, ngricave, ndryshimeve tĂ« ph-it dhe proceseve biologjike, Ă«shtĂ« jorealist,â nĂ«nvizon ÄorÄeviÄ.
Kontrolli i erozionit dhe i rrjedhjeve sipĂ«rfaqĂ«sore, shton ajo, Ă«shtĂ« i mundur vetĂ«m me mirĂ«mbajtje aktive tĂ« vazhdueshme dhe mbikĂ«qyrje edhe pas mbylljes sĂ« minierĂ«s, çâka ngre njĂ« pyetje themelore pĂ«r pĂ«rgjegjĂ«sinĂ«.
Kush do tâi financojĂ« dhe mbikĂ«qyrĂ« kĂ«to sisteme pĂ«r 100 apo 1 mijĂ« vjet? PĂ«rvoja ndĂ«rkombĂ«tare, vĂ«ren ajo, tregon se âmirĂ«mbajtja pasiveâ pasi investitorĂ«t largohen shpesh kthehet nĂ« braktisje, veçanĂ«risht pĂ«rballĂ« motit ekstrem, pĂ«rmbytjeve tĂ« mĂ«dha, tĂ«rmeteve, kolapsit institucional ose falimentimit tĂ« kompanive.
âAtĂ«herĂ« bĂ«het e qartĂ« se âminierimi i gjelbĂ«râ ekziston kryesisht nĂ« letĂ«r,â pĂ«rfundon ajo.
Perspektiva lokale: përvojë dhe mosbesim
Shqetësimet se Bosnja dhe Hercegovina po trajtohet gjithnjë e më shumë si hapësirë për nxjerrje intensive të burimeve ndahen gjerësisht nga banorët e Vareƥit.
Miroslav PejÄinoviÄ, kryetar i komitetit nismĂ«tar tĂ« shoqatĂ«s Opstanak, e cila u krijua pikĂ«risht nga frika ndaj minierĂ«s sĂ« kromit, thotĂ« se kundĂ«rshtimi ndaj projektit buron nga pĂ«rvojat me minierĂ«n ekzistuese Rupice.
Ai i referohet edhe njĂ« modeli qĂ«, sipas tij, synon pranimin shoqĂ«ror tĂ« projektit, pĂ«rmes donacioneve pĂ«r organizata sportive dhe kulturore lokale, ndĂ«rkohĂ« qĂ« vlera e burimeve tĂ« nxjerra nuk rikthehet te komuniteti pĂ«rmes tarifave tĂ« koncesionit.âNĂ«se ky model vazhdon, Bosnja dhe Hercegovina rrezikon tĂ« bĂ«het njĂ« vend ku i jepet prioritet shfrytĂ«zimit, jo zhvillimit afatgjatĂ« dhe ruajtjes sĂ« komuniteteve,â thotĂ« ai.
Kromi dhe industria ushtarake: një pyetje e hapur
Përveç shqetësimeve mjedisore dhe ligjore, disa nënshkrues të nismës ngrenë edhe pyetjen e përdorimit përfundimtar të xeherorit. Sipas informacioneve të disponueshme, kromi nga miniera e planifikuar mund të përdoret në industrinë ushtarake, veçanërisht për prodhimin e çeliqeve të specializuara.
Të dhënat nga Shërbimi Gjeologjik i SHBA-së (USGS) konfirmojnë se kromi dhe ferrokromi konsiderohen materiale strategjike për shkak të përdorimit në mjete të blinduara, struktura ushtarake, motorë reaktivë dhe turbina gazi.
NĂ« kĂ«tĂ« kontekst, aktivisti Davor Ć upukoviÄ shtron njĂ« pyetje qĂ« shkon pĂ«rtej konsideratave teknike dhe ekonomike:
âA duhet Bosnja dhe Hercegovina, si njĂ« shoqĂ«ri pas lufte, tĂ« marrĂ« pjesĂ« nĂ« zinxhirĂ«t e furnizimit tĂ« prodhimit ushtarak?â
Reagimi institucional
Nisma për ndërprerjen e marrëveshjes së koncesionit për zonën Duboƥtica-Tribija, e nisur nga komunitetet lokale dhe organizatat e shoqërisë civile nga pellgu i Krivajës, së fundmi ka marrë edhe vazhdim institucional në Kuvendin e Kantonit Zenica-Doboj.
NĂ« seancĂ«n e 46-tĂ« tĂ« Kuvendit Kantonal, mbajtur mĂ« 27 nĂ«ntor, Damir MemiÄ, kryetar i grupit parlamentar tĂ« SDP-sĂ«, e futi zyrtarisht nismĂ«n nĂ« procedurĂ« parlamentare, duke iu referuar kĂ«rkesave tĂ« qytetarĂ«ve dhe kundĂ«rshtimeve tĂ« dokumentuara lidhur me procesin e dhĂ«nies dhe zbatimit tĂ« koncesionit.
Kjo shënoi herën e parë që miniera e planifikuar e kromit u trajtua formalisht në nivel politik kantonal. Ecuria e mëtejshme do të varet nga qëndrimi i shumicës parlamentare dhe vlerësimi i institucioneve kompetente për ligjshmërinë e kontratës ekzistuese.
ĂfarĂ« na tregon ShqipĂ«ria: Bulqiza si pasqyrĂ« e sĂ« ardhmes
Disa qindra kilometra në jugperëndim, në Bulqizë, minierimi i kromit vazhdon prej dekadash dhe shpesh citohet si shembull i asaj që ndodh kur nxjerrja e mineralit ndodh më shpejt sesa mbikëqyrja institucionale. Bulqiza nuk është një histori e së shkuarës, por e pasojave të akumuluara të shfrytëzimit afatgjatë brenda një sistemi të karakterizuar nga dhjetëra operatorë dhe një mozaik kompleks lejesh.
Me të mbërritur në qytet, përshtypja më e fortë nuk vjen nga galeritë, por nga fytyrat e njerëzve.
âA i pe fytyrat e njerĂ«zve kur hyre nĂ« qytet?â e pyeti reporteren minatori Luli Alla.
âTĂ« rrudhura, tĂ« lodhura, tĂ« rraskapitura. TĂ« gjithĂ« kĂ«tu kanĂ« tĂ« paktĂ«n njĂ« familjar qĂ« punon nĂ« minierĂ«â
Minatori pĂ«rshkruan njĂ« komunitet ku âpothuajse çdo familjeâ ka dikĂ« qĂ« punon nĂ« minierĂ«, duke shtuar se, sipas pĂ«rvojĂ«s sĂ« tij, shumĂ« minatorĂ« nuk arrijnĂ« moshĂ« tĂ« thyer pas viteve tĂ« punĂ«s sĂ« rĂ«ndĂ«.
Në qarkun e Dibrës, nën qytet shtrihet një nga depozitat më të mëdha të kromit në Evropë, ndërsa në sipërfaqe shihet një kontrast i ashpër mes pasurisë minerare dhe kushteve sociale.
Në të njëjtën kohë, kapaciteti institucional për monitorim sistematik të ndikimeve mjedisore dhe sociale mbetet i kufizuar. Bashkia e Bulqizës konfirmon se nuk mban një regjistër zyrtar të ankesave të qytetarëve lidhur me ndikimin e minierës në jetën e përditshme.
Megjithëse Shqipëria ka hapur negociatat nën Klasterin 4, përfshirë Kapitullin 27 të acquis të BE-së, i cili kërkon transparencë më të madhe, mbikëqyrje më të fortë mjedisore dhe inspektime më efektive, Bulqiza tregon se sa kompleks është ky proces në mjedise ku aktivitetet minerare kanë paraprirë prej kohësh mekanizmat e kontrollit.
Bulqiza: qyteti dhe miniera si një sistem i vetëm
Bulqiza shtrihet nĂ« njĂ« luginĂ« tĂ« ngushtĂ« tĂ« vargmaleve tĂ« DibrĂ«s, nĂ« njĂ« terren tĂ« pĂ«rbĂ«rĂ« nga shkĂ«mbinj ultrabazikĂ« serpentinitĂ«. GaleritĂ« minerare fillojnĂ« direkt mbi bĂ«rthamĂ«n urbane, ndĂ«rsa shpatet dhe hapĂ«sirat mes lagjeve rrethohen nga grumbuj sterilĂ«sh dhe mbetjesh tĂ« akumuluara ndĂ«r dekada.Â
Minierimi i kromit nisi në vitin 1948. Në 75 vjet, nga masivi i Bulqizës u nxorën më shumë se 15 milionë ton krom, duke e bërë zonën qendrën kryesore minerare të Shqipërisë për më shumë se gjysmë shekulli.
Pas viteve 1990, me kalimin në ekonomi tregu, masivi minerar u fragmentua në dhjetëra parcela dhe u dhanë një numër i madh licencash. Një ekspert minierash dhe banor i Bulqizës, i cili kërkoi anonimitet për shkak të pasojave profesionale dhe institucionale, e përshkruan këtë kthesë kështu:
âPas viteve 1990, miniera u copĂ«tua dhe zinxhiri teknik u shemb. GaleritĂ« e vjetra pĂ«rdoren pa kontroll, me hyrje tĂ« pĂ«rbashkĂ«ta, dhe shumĂ« kompani nuk zbatojnĂ« protokollet bazĂ«. Kjo ka rritur rreziqet si pĂ«r punĂ«torĂ«t, ashtu edhe pĂ«r mjedisinâ
Sipas tij, pjesë të galerive të vjetra mbeten të pasigurta.
âE dimĂ« qĂ« kromi Ă«shtĂ« shtylla kurrizore e ekonomisĂ« sĂ« BulqizĂ«s, por jeta nĂ« qytet Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« gjithnjĂ« e mĂ« e vĂ«shtirĂ«,â shton ai.
116 licenca në një masiv të vetëm
Agjencia KombĂ«tare e Burimeve Natyrore (AKBN), u pĂ«rgjigj pĂ«r Faktoje.al se aktualisht janĂ« 116 licenca minerare aktive nĂ« masivin e BulqizĂ«s.Â
âKur miniera u nda nĂ« njĂ«si tĂ« vogla, zinxhiri teknik u shemb. Kjo rriti rreziqet si pĂ«r punĂ«torĂ«t, ashtu edhe pĂ«r mjedisin,â thotĂ« eksperti nga Bulqiza.
MbikĂ«qyrjaÂ
NĂ« letĂ«r, kuadri rregullator duket i plotĂ«, por sa Ă«shtĂ« efektive nĂ« praktikĂ«?Â
AKBN mbikëqyr dhënien e licencave, planet teknike dhe ekonomike, si edhe garancitë financiare për rehabilitim. Megjithatë, sipas deklarimeve të institucionit, ajo nuk monitoron ndotjen apo menaxhimin e mbetjeve minerare, duke e kufizuar rolin e saj në verifikimin e përputhjes teknike me licencat.
Ndërkohë, Agjencia Kombëtare e Mjedisit (AKM) kryesisht mbikëqyr operatorët që kanë leje mjedisore të vlefshme.
Nga ana tjetër, Inspektoriati i Punës dhe Mbrojtjes Sociale fokusohet te siguria në punë dhe të drejtat e punës.
TĂ« dhĂ«nat e AKM tregojnĂ« se nuk ka stacione monitorimi tĂ« cilĂ«sisĂ« sĂ« ajrit dhe ujit nĂ« BulqizĂ«.Â
NĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ«, sipas AKM, gjatĂ« pesĂ« viteve tĂ« fundit janĂ« marrĂ« vetĂ«m dy masa administrative, pĂ«r shkelje tĂ« kushteve tĂ« lejes, mosdorĂ«zim dokumentacioni dhe çështje tĂ« mbetjeve minerare.Â
GjatĂ« tremujorit tĂ« fundit tĂ« vitit 2024, AKM vendosi 26 masa administrative ndaj kompanive nĂ« BulqizĂ« pĂ«r mosrespektim tĂ« rregullave mjedisore.Â
Autoritetet vendore
Bashkia e BulqizĂ«s deklaron se nuk ka organizuar dĂ«gjesa publike lokale me qytetarĂ«t mbi minierat nĂ« zonĂ«. Bashkia pretendon se aktivitetet minerare âkryesisht zhvillohen nĂ« zona tĂ« largĂ«ta maloreâ, gjĂ« qĂ«, sipas tyre, shpjegon mungesĂ«n e ankesave tĂ« regjistruara nĂ« nivel lokal. Bashkia nuk ka kompetencĂ« mbi lejet mjedisore, tĂ« cilat janĂ« nĂ« juridiksionin e MinistrisĂ« sĂ« Turizmit dhe Mjedisit.
Bashkia BulqizĂ« deklaron gjithashtu se nuk ka tĂ« dhĂ«na mbi ndotjen e ujit tĂ« pijshĂ«m ose kontaminimin e tokĂ«s si rezultat i aktivitetit minerar.Â
Inspektorati KombĂ«tar i Mbrojtjes sĂ« Territorit (IKMT) vĂ«ren se Drejtoria pĂ«r Inspektimin e Mjedisit dhe Ujit u krijua vetĂ«m nĂ« fund tĂ« vitit 2020.Â
Që nga krijimi i Drejtorisë, IKMT ka kryer 12 inspektime në zonën minerare të Bulqizës, duke vendosur masa administrative ndaj tetë kompanive, për shkelje si depozitimi i paligjshëm i mbetjeve minerare dhe shkelje të tjera të rregullave mjedisore. Në të njëjtën kohë, Inspektorati konfirmon se asnjë aktivitet minerar nuk është pezulluar ndonjëherë për shkak të ndotjes mjedisore ose rreziqeve të sigurisë.
SiguriaÂ
Pamja më e detajuar institucionale mbi kushtet e sigurisë në sektorin minerar të Bulqizës vjen nga të dhënat e Inspektoratit të Punës dhe Shërbimeve Sociale. Sipas statistikave zyrtare, në sektorin e minierave dhe guroreve në qarkun Dibër u kryen 804 inspektime midis janarit 2016 dhe shtatorit 2025.
Shumica e inspektimeve (73%) ishin të planifikuara, 26% u kryen pas aksidenteve në punë dhe vetëm 2% u nisën mbi bazën e raportimeve të vetë punëtorëve. Në të njëjtën periudhë u regjistruan 194 aksidente në punë, 31 prej tyre me pasojë vdekjen.
Inspektorati raporton se masa administrative u vendosën në 85% të rasteve pas aksidenteve, duke variuar nga paralajmërime dhe ndalim i përkohshëm pune deri te gjobat. Në total u dhanë 596 sanksione, ku shumica ishin paralajmërime (63%), ndërsa pezullimet për shkelje të sigurisë dhe shkelje serioze të të drejtave të punës përbënin rreth një të tretën e masave. Vlera totale e gjobave arriti 7,73 milionë lekë (rreth 73 mijë euro).
Shkeljet mĂ« tĂ« shpeshta pĂ«rfshinin mungesĂ«n ose vjetĂ«rsimin e vlerĂ«simeve tĂ« rrezikut, mosfunksionimin e mekanizmave tĂ« sigurisĂ« nĂ« punĂ«, mungesĂ«n e shĂ«rbimeve mjekĂ«sore dhe pĂ«rdorimin e pamjaftueshĂ«m tĂ« pajisjeve mbrojtĂ«se.Â
Mbikëqyrja
Instituti i Shëndetit Publik (ISHP) konfirmon se në Bulqizë nuk janë kryer analiza të ujit të pijshëm për kromin gjashtëvalent për të paktën dhjetë vjet. Në vend të kësaj, analizat janë kufizuar te kromi total. Sipas ISHP, të gjitha mostrat e testuara kanë qenë brenda kufijve të lejuar sipas standardeve kombëtare.
ISHP deklaron gjithashtu se nuk kryen ekzaminime mjekĂ«sore sistematike tĂ« minatorĂ«ve dhe nuk zbaton programe tĂ« shĂ«ndetit nĂ« punĂ« apo rehabilitimi. Monitorimi epidemiologjik kufizohet nĂ« regjistrat e pĂ«rgjithshĂ«m tĂ« sĂ«mundjeve jo tĂ« transmetueshme.Â
Ministria e Shëndetësisë konfirmoi se nuk ka të dhëna për sëmundjet profesionale te minatorët, duke deklaruar se kjo përgjegjësi i takon Inspektoratit të Punës.
Ministria e Infrastrukturës dhe Energjisë, përgjegjëse për licencat, inspektimet teknike, nënkontraktorët, planet e mbylljes së minierës dhe vlerësimet e rezervave të kromit, nuk iu përgjigj kërkesave për informacion të paraqitura nga Faktoje.al më 29 tetor 2025.
Eksperti i mjedisit, Danjel Bica paralajmĂ«ron se, edhe pse kompanitĂ« janĂ« tĂ« detyruara ligjĂ«risht tĂ« paguajnĂ« tarifa mjedisore dhe tĂ« sigurojnĂ« garanci financiare, asnjĂ« galeri apo zonĂ« e degraduar nĂ« BulqizĂ« nuk Ă«shtĂ« rehabilituar plotĂ«sisht pas dekadash minierimi. Ai identifikon âvetĂ«-raportimin e kompanive, inspektimet e rralla dhe mungesĂ«n e verifikimit tĂ« pavarur si dobĂ«si kyçeâ.
Edhe pse kromi në Bulqizë është kryesisht në formën trivalente, asnjë institucion nuk ka vlerësuar mundësinë e oksidimit të tij në krom gjashtëvalent në ujërat e minierave.
âPa analizĂ« tĂ« synuar pĂ«r kromin gjashtĂ«valent, Ă«shtĂ« e pamundur tĂ« vlerĂ«sohet ndikimi real i minierimit nĂ« cilĂ«sinĂ« e ujit,â paralajmĂ«ron Bica.
MbetjetÂ
NjĂ« çështje veçanĂ«risht serioze Ă«shtĂ« depozitimi i pakontrolluar i mbetjeve minerare, tĂ« cilat janĂ« grumbulluar pĂ«r dekada, nĂ« shpate tĂ« pjerrĂ«ta dhe pranĂ« zonave tĂ« banuara.Â
Dokumentimi në terren nga Faktoje.al tregon grumbuj masivë sterilësh.
AKBN konfirmon se kompanitë janë përgjegjëse për monitorimin e vetë mbetjeve të tyre, ndërsa sistemi mbështetet fort te vetë-raportimi.
Gazetari lokal Sami Curri, i cili ka mbuluar BulqizĂ«n pĂ«r mĂ« shumĂ« se njĂ« dekadĂ«, e pĂ«rshkruan qytetin si tĂ« formĂ«suar nga varĂ«sia ekonomike, frika dhe âpadukshmĂ«riaâ institucionale.
Sipas tij, hapĂ«sira pĂ«r kundĂ«rshtim publik Ă«shtĂ« shumĂ« e kufizuar dhe aksidentet nĂ« punĂ« rrallĂ« hetohen plotĂ«sisht.Â
Edhe pse institucionet shĂ«ndetĂ«sore janĂ« tĂ« detyruara tĂ« raportojnĂ« dĂ«mtimet e rĂ«nda, minatorĂ«t rrallĂ« flasin publikisht nga frika se do tĂ« humbasin punĂ«n ose do tĂ« stigmatizohen.Â
Curri vëren se, ndotja e ajrit dhe degradimi i tokës janë të dukshme, por asnjë institucion nuk ka lëshuar ndonjë paralajmërim formal për metalet e rënda në ujin e pijshëm.
I pyetur nĂ«se Bulqiza pĂ«rfiton realisht nga minierat, pĂ«rgjigjja e tij Ă«shtĂ« e shkurtĂ«r: âJo.â
Sipas Currit, një rentë vjetore minerare prej 150-200 mijë euro nuk mjafton as për të shtruar 2 kilometra rrugë.
Pse njerëzit heshtin
Minatori i hershëm Luli Alla shpjegon se njerëzit rrallë flasin sepse një numër i madh familjesh varen drejtpërdrejt nga miniera.
âĂshtĂ« qytet i vogĂ«l. NjerĂ«zit e mbajnĂ« mend kush tha çfarĂ«â
Familjet e minatorĂ«ve, viktima tĂ« aksidenteve fatale, gjithashtu heshtin.Â
E veja e një minatori refuzoi të fliste, duke thënë se vëmendja mediatike e mëparshme nuk i solli ndryshim, por vetëm sa i rihapi traumën personale.
Minatorë pa status ligjor
Lëvizja Bashkë (LB) ka kërkuar miratimin e një statusi të veçantë ligjor për minatorët në Shqipëri, me synim garantimin e mbrojtjes statutore dhe sociale për punëtorët në një nga sektorët më të rrezikshëm të vendit.
âMinator Ă«shtĂ« profesioni mĂ« i rrezikshĂ«m nĂ« ShqipĂ«ri dhe Ă«shtĂ« e papranueshme tĂ« funksionojĂ« pa garanci tĂ« posaçme ligjore,â thotĂ« aktivisti i LB, Emiljando Kita.
Sipas Kitës, arsyeja kryesore e mungesës së reformës janë kostot politike dhe fiskale, pasi një legjislacion i tillë do të rriste detyrimet si për shtetin, ashtu edhe për kompanitë e mëdha private që dominojnë sektorin.
Të ardhura të mëdha, por për kë?
AlbChrome, operatori më i madh në sektorin e kromit në Bulqizë, u ble në janar 2022 nga grupi turk Yıldırım, përmes filialit të tij minerar Yılmaden Holding.
Sipas MinistrisĂ« sĂ« Financave tĂ« ShqipĂ«risĂ«, renta minerare e transferuar nĂ« BashkinĂ« e BulqizĂ«s arriti 213 milionĂ« lekĂ« (2,13 milionĂ« euro) nga viti 2015 deri nĂ« shtator 2025. Duke qenĂ« se Ligji nr. 9975 âPĂ«r taksat kombĂ«tareâ i alokon vetĂ«m 5% tĂ« tĂ« ardhurave nga renta minerare pushtetit vendor ku kryhet nxjerrja, kjo nĂ«nkupton se qeveria ka mbledhur rreth 4,26 miliardĂ« lekĂ« (42,6 milionĂ« euro) nĂ« atĂ« periudhĂ«.
Ministria nuk ka të dhëna mbi rehabilitimin mjedisor, përdorimin e garancive financiare apo riinvestimin lokal të të ardhurave. Gazetari Sami Curri vëren se shumat që merr bashkia janë të pamjaftueshme për ndonjë investim domethënës në infrastrukturë.
Shqipëria është e detyruar formalisht të harmonizojë legjislacionin me direktivat mjedisore të BE-së, përfshirë rregullat për Vlerësimin e Ndikimit në Mjedis (EIA), Direktivën për Mbetjet Minerare (Mining Waste Directive) dhe Direktivën Kuadër të Ujit (Water Framework Directive). Komisioni Evropian ka bërë thirrje të përsëritura për inspektime dhe mbikëqyrje më të fortë.
DetyrimetÂ
Përvojat nga Bosnja dhe Hercegovina dhe Shqipëria nxjerrin në pah marrëdhënien komplekse midis ambicieve mjedisore të Evropës dhe realiteteve të nxjerrjes minerare. Kromi është lëndë e parë kyçe për teknologjitë moderne, përfshirë sistemet e energjisë së rinovueshme dhe automjetet elektrike, por shembuj si Bulqiza tregojnë se shfrytëzimi i tij mund të ketë pasoja për burimet ujore, ekosistemet pyjore dhe cilësinë e ajrit, sidomos kur mungojnë studime sistematike dhe monitorim i vazhdueshëm.
Në dokumente strategjike, Bashkimi Evropian thekson zinxhirë furnizimi të qëndrueshëm dhe integrimin e rajonit në tranzicionin e gjelbër. Në praktikë, megjithatë, zbatimi i këtyre parimeve në terren mbetet i pasigurt, veçanërisht në mjedise me institucione më të dobëta dhe mekanizma të kufizuar mbikëqyrjeje publike.
Në këtë kontekst, Bosnja dhe Hercegovina ndodhet në një udhëkryq. Ndryshe nga Shqipëria, e cila i ka përjetuar pasojat e minierimit intensiv të kromit për dekada, BiH vetëm tani po hyn në këtë fazë. Kjo krijon një mundësi për të vendosur standarde dhe procedura të qarta, ose, nëse mbikëqyrja dështon, për të përsëritur modele të njohura tashmë.
Tranzicioni i gjelbër, pra, nuk është vetëm çështje teknike, por edhe demokratike: sa përfshihen komunitetet lokale në vendimmarrje, a janë publike kontratat e koncesionit dhe kush e përcakton interesin publik.
Në rastin e Vareƥit, të dhënat e disponueshme nuk tregojnë një reagim të fortë institucional. Autoritetet lokale e mbështesin projektin, por njëkohësisht mbajnë të fshehta informacione kyçe nga popullsia lokale, të cilës do i duhet të jetojë pranë minierës. Për më tepër, komuniteti lokal ka pasur pothuajse asnjë, ose përfitim shumë të kufizuar financiar nga shitja e minierës Rupice.
NĂ« nivel kantonal, institucionet pĂ«r njĂ« periudhĂ« tĂ« gjatĂ« kanĂ« pĂ«rdorur argumentin e âsekretit tregtarâ pĂ«r tâi mohuar publikut nĂ« Bosnje dhe HercegovinĂ« aksesin nĂ« kontratĂ«n e koncesionit, ndĂ«rsa reagimet e institucioneve shtetĂ«rore, pĂ«rfshirĂ« ProkurorinĂ« e Shtetit dhe GjykatĂ«n Kushtetuese, erdhĂ«n me vonesĂ« ose, nĂ« disa raste, munguan krejtĂ«sisht.
Për këto arsye, organizatat e shoqërisë civile dhe komunitetet lokale këmbëngulin se minierimi i kromit duhet trajtuar si çështje sistemike, jo thjesht lokale, me pasoja në nivel kombëtar.
Para se pasojat tĂ« bĂ«hen tĂ« pakthyeshmeâŠ
PĂ«r njĂ« pjesĂ« tĂ« komunitetit lokal dhe organizatave tĂ« shoqĂ«risĂ« civile nĂ« VareĆĄ, kĂ«rkesa Ă«shtĂ« e qartĂ«: ndĂ«rprerja e koncesionit, pezullimi i tĂ« gjitha aktiviteteve nga kompania âVareĆĄki mineraliâ dhe rishqyrtimi i modeleve tĂ« zhvillimit qĂ« sjellin rreziqe afatgjata mjedisore dhe pĂ«r shĂ«ndetin publik.
Për investitorin, një rezultat i tillë do të nënkuptonte humbje kapitali të investuar dhe dëmtim reputacioni. Për autoritetet kantonale, do të nënkuptonte pranim se procesi i koncesionit është zhvilluar me mangësi serioze procedurale dhe ligjore, përfshirë mosrespektim afatesh dhe shpërfillje të vendimeve të Gjykatës Kushtetuese.
Për banorët e luginës së Krivajës, dilema është shumë më pak abstrakte. Ajo lidhet me cilësinë e ujit, tokës dhe jetës në dekadat që vijnë: a do të mbetet lumi pjesë e përdorimit të përditshëm apo do të kthehet në një enë industriale; a do të mbeten ekosistemet pyjore të paprekura apo do të ndryshohen përgjithmonë.
Në këtë kuptim, nisma e 49 organizatave dhe komuniteteve lokale shkon përtej një projekti të vetëm. Ajo ngre një pyetje më të gjerë mbi llogaridhënien institucionale dhe kapacitetin e shtetit për të menaxhuar burimet natyrore në interes publik.
Përvoja e Bulqizës tregon se çfarë ndodh kur nxjerrja e mineralit ecën më shpejt se mbikëqyrja.
Nëse Vareƥi do të ndjekë të njëjtën rrugë, apo nëse rezultati do të jetë ndryshe, mbetet një vendim që po merret tani, me pasoja që do të zgjasin shumë më tepër se sa një marrëveshje koncesionare.
Ky investigim ndërkufitar u realizua nga gazetarët Jona Cenameri (Tiranë, Shqipëri) dhe Dejan Rakita (Banja Luka, Bosnje dhe Hercegovinë), si pjesë e një projekti të gazetarisë hulumtuese.
The post Bosnja, ShqipĂ«ria dhe Kromi: Sa âi GjelbĂ«râ Ă«shtĂ« âMinierimi i GjelbĂ«râ kur bĂ«het nĂ« Ballkan? appeared first on Faktoje.al.
