❌

Normal view

There are new articles available, click to refresh the page.
Today — 29 December 2025Main stream

Pse gratë në Spartë duhej të mësonin të zhveshura (ndërsa burrat shikonin)

✇Telegrafi
By: Agron Shala
29 December 2025 at 13:43


Historiani Andrew Bayliss paralajmĂ«ron komentuesit modernĂ« qĂ« tĂ« mos e barazojnĂ« me “çlirim” arsimin e detyrueshĂ«m pĂ«r gratĂ« nĂ« SpartĂ«.

Nga: Harry Sidebottom / The Telegraph
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

SpartanĂ«t gĂ«zojnĂ« njĂ« imazh tĂ« lartĂ« nĂ« imagjinatĂ«n popullore moderne: tĂ« guximshĂ«m dhe tĂ« bindur, i paramendojmĂ« si luftĂ«tarĂ« tĂ« pathyeshĂ«m pĂ«r liri, me aftĂ«si pĂ«r fraza tĂ« zgjuara tĂ« denja pĂ«r njĂ« film tĂ« Clint Eastwoodit. Por, realiteti, siç e thekson Andrew Bayliss nĂ« hyrje tĂ« historisĂ« sĂ« tij interesante, Sparta: Ngritja dhe rĂ«nia e njĂ« superfuqie tĂ« lashtĂ« [Sparta: The Rise and Fall of An Ancient Superpower], Ă«shtĂ« shumĂ« mĂ« i vĂ«shtirĂ« pĂ«r t’u rindĂ«rtuar. PĂ«rveç disa qindra vargjeve tĂ« poetĂ«ve Tirteu dhe Alkman, tĂ« gjitha burimet tona tĂ« lashta janĂ« shkruar nga grekĂ« tĂ« tjerĂ«, zakonisht athinas. Siç ka thĂ«nĂ« Tukididi, detyra e kĂ«tyre tĂ« jashtmĂ«ve bĂ«hej edhe mĂ« e vĂ«shtirĂ« nga fshehtĂ«sia maniake e spartanĂ«ve. NjĂ« pengesĂ« tjetĂ«r ishte ideologjia spartane se qyteti i tyre ishte i pandryshueshĂ«m, gjĂ« qĂ« e bĂ«n tĂ« vĂ«shtirĂ« ndĂ«rtimin e njĂ« narrative historike.

Por, mbretĂ«ria spartane nuk ka qenĂ« gjithmonĂ« njĂ« fuqi ndĂ«rkombĂ«tare. Ngjarja qĂ« e shtyu nĂ« kĂ«tĂ« drejtim ishte pushtimi i MesenisĂ« fqinje nĂ« mesin e shekullit tĂ« shtatĂ« para Krishtit (edhe pse mungesa e burimeve e bĂ«n kĂ«tĂ« disi tĂ« paqartĂ«). Ky aneksim i dha SpartĂ«s njĂ« territor shumĂ« mĂ« tĂ« madh se cilido qytet tjetĂ«r grek i pĂ«rçarĂ« nga grindjet e brendshme. Kryesorja, spartanĂ«t i ulĂ«n mesenianĂ«t, grekĂ« si ata, nĂ« statusin e helotĂ«ve - zakonisht tĂ« pĂ«rkthyer si “bujq tĂ« lidhur me tokĂ«n”, megjithĂ«se “skllevĂ«r” mund tĂ« jetĂ« term mĂ« i pĂ«rshtatshĂ«m.

Puna e helotĂ«ve ua mundĂ«soi spartanĂ«ve tĂ« ndĂ«rtonin sistemin e tyre tĂ« ashpĂ«r dhe pederast tĂ« edukimit shtetĂ«ror, agoge, dhe tĂ« pĂ«rkushtoheshin tĂ«rĂ«sisht pĂ«r tĂ« qenĂ« luftĂ«tarĂ« gjatĂ« gjithĂ« kohĂ«s. Ky sistem shĂ«rbeu edhe pĂ«r tĂ« zgjidhur njĂ« debat, kur aleatĂ«t e SpartĂ«s u ankuan se po siguronin mĂ« shumĂ« trupa pĂ«r ushtrinĂ« sesa vetĂ« spartanĂ«t. Mbreti spartan, Agesilau, urdhĂ«roi ushtarĂ«t e tij tĂ« uleshin: pastaj, pĂ«r njĂ« nga njĂ«, kĂ«rkoi qĂ« tĂ« ngriheshin tĂ« gjithĂ« ata qĂ« merreshin me ndonjĂ« zanat - nga poçarĂ«t te farkĂ«tarĂ«t. Pas pak, thuajse tĂ« gjithĂ« aleatĂ«t ishin nĂ« kĂ«mbĂ«, ndĂ«rsa spartanĂ«t ishin ende ulur. “Shihni”, tha Agesilau, “se sa mĂ« shumĂ« ushtarĂ« dĂ«rgojmĂ« ne krahasuar me ju”.

Gratë spartane, në sytë e grekëve të tjerë, ishin më të çuditshme. Ato nuk kishin frikë të qortonin burrat publikisht, zakonisht për qyqarllëk. Kur djemtë nuk po tregonin zellin e pritur luftarak, një nënë spartane ngrinte fustanin dhe pyeste nëse donin të ktheheshin aty nga kishin ardhur. Gratë ndiqnin versionin e tyre të agogesë dhe mund të zotëronin prona dhe toka. Më të pasurat madje dërgonin skuadra qerresh për të marrë pjesë në Lojërat Olimpike.

MegjithatĂ«, siç tregon Bayliss, kjo nuk duhet kurrsesi tĂ« çojĂ« komentuesit modernĂ« nĂ« pĂ«rfundimin se gratĂ« spartane ishin veçanĂ«risht tĂ« “çliruara”. Ato ishin nĂ« thelb si makina pĂ«r riprodhim. Agogeja e tyre ishte ndĂ«rtuar pĂ«r t’i bĂ«rĂ« tĂ« afta fizikisht dhe tĂ« shĂ«ndetshme pĂ«r tĂ« lindur brezin tjetĂ«r tĂ« luftĂ«tarĂ«ve spartanĂ«; ishte e detyrueshme, dhe disa elementĂ« tĂ« ushtrimeve, sipas burimeve tĂ« mĂ«vonshme, kryheshin lakuriq teksa burrat qytetarĂ« shikonin. (Plutarku pohon se kjo i nxiste burrat spartanĂ« tĂ« martoheshin nga “nevoja dashurore”.) ËshtĂ« e njohur se njĂ« burrĂ« spartan mund t’ia huazonte gruan e tij njĂ« qytetari tjetĂ«r pĂ«r tĂ« pasur fĂ«mijĂ«. AsgjĂ« nĂ« burimet tona nuk sugjeron se gruaja kishte ndonjĂ« tĂ« drejtĂ« fjale nĂ« kĂ«tĂ« marrĂ«veshje.

PĂ«rveç fuqisĂ« sĂ« luftĂ«tarĂ«ve tĂ« saj, Sparta ishte veçanĂ«risht e papĂ«rshtatshme pĂ«r t’u bĂ«rĂ« superfuqi, duke mbajtur qĂ« nĂ« fillim farat e rĂ«nies sĂ« vet. Sparta kishte dy mbretĂ«r, nga dy dinasti tĂ« ndryshme; ata shpesh grindeshin dhe pĂ«rdoreshin nga qytetarĂ«t e pakĂ«naqur pĂ«r tĂ« sabotuar njĂ«ri-tjetrin - madje ndonjĂ«herĂ« pĂ«r t’i pĂ«rmbysur. KĂ«shilli i pesĂ« eforĂ«ve (magjistratĂ«ve kryesorĂ«) ndĂ«rrohej çdo vit. KĂ«shtu, zbatimi i njĂ« strategjie tĂ« qĂ«ndrueshme afatgjate ishte i pamundur.

As nĂ« zonĂ«n e saj brenda Peloponezit, Sparta nuk ishte e sigurt. KurrĂ« nuk arriti ta nĂ«nshtronte rivalin e saj lokal - qytetin e Argosit qĂ« u bĂ« qendĂ«r e kundĂ«rshtimit. Ekzistenca e helotĂ«ve gjithashtu shtonte pasiguri nĂ« politikĂ«n e jashtme. Nga njĂ«ra anĂ« ishte argumenti se, meqĂ« helotĂ«t kryenin punĂ«n duke u dhĂ«nĂ« kohĂ« spartanĂ«ve pĂ«r t’u pĂ«rkushtuar pĂ«r tĂ« qenĂ« ushtarĂ«t mĂ« tĂ« mirĂ« nĂ« botĂ«, Sparta do tĂ« duhej ta pĂ«rdorte avantazhin e saj ushtarak pĂ«r tĂ« ndĂ«rtuar njĂ« perandori. Nga ana tjetĂ«r, spartanĂ«t ishin plotĂ«sisht tĂ« vetĂ«dijshĂ«m se helotĂ«t i urrenin, donin “t’i hanin tĂ« gjallĂ«â€, prandaj qytetarĂ«t duhej tĂ« rrinin nĂ« shtĂ«pi pĂ«r t’i mbajtur nĂ«n kontroll.

Por, problemi më i madh i Spartës ishte veçantia e saj. Ishte e lehtë të humbje statusin e qytetarit nëse dështoje në sprovat e agogesë, ose tregoje frikë në betejë. Nga ana tjetër, ngritja e të tjerëve në statusin e qytetarit ndodhte rrallë dhe vetëm në raste emergjencash të mëdha ushtarake. Kështu, me kalimin e kohës, numri i spartanëve ra me shpejtësi. Fillimisht, zyrtarët spartanë besonin se pas ndarjes së tokës së Mesenisë, kishin nëntë mijë homojojë (qytetarë elitarë). Në betejën e Platesë më 479 para Krishtit, morën pjesë pesë mijë. Në Mantinea, më 418 para Krishtit, ishin vetëm pak më shumë se dy mijë dhe në Leuktra, më 371 para Krishtit, më pak se një mijë.

DĂ«mtues edhe mĂ« i madh pĂ«r jetĂ«gjatĂ«sinĂ« e SpartĂ«s ishte zakoni i trashĂ«gimisĂ« sĂ« barabartĂ«. Tokat e njĂ« qytetari duhej tĂ« prodhonin mjaftueshĂ«m pĂ«r tĂ« kontribuar nĂ« “mes” [darka e pĂ«rbashkĂ«t e ushtarakĂ«ve]. NĂ«se njĂ« spartan kishte disa fĂ«mijĂ«, pas dhĂ«nies sĂ« pajĂ«s pĂ«r vajzat ishte e mundshme qĂ« djemtĂ« nuk do tĂ« trashĂ«gonin tokĂ« tĂ« mjaftueshme pĂ«r tĂ« ruajtur statusin apo qytetarinĂ«. Pasi Epaminonda nga Teba çliroi mesenianĂ«t mĂ« 369 para Krishtit - pavarĂ«sisht pĂ«rpjekjeve pĂ«r reforma radikale nĂ« shekullin III para Krishtit - Sparta mori fund si fuqi e madhe. NĂ« kohĂ«t romake, ajo u shndĂ«rrua nĂ« njĂ« qytet turistik, njĂ« version “Diznilendi” i vetes sĂ« saj tĂ« dikurshme.

Bayliss ofron njĂ« rrĂ«fim tradicional politik dhe ushtarak, tĂ« shkruar me njĂ« gjuhĂ« tĂ« lexueshme, dhe tĂ« informuar nga njĂ« lexim i ndjeshĂ«m i burimeve tĂ« lashta dhe nga njĂ« njohje e thellĂ« e studimeve moderne. MegjithatĂ«, njĂ« kritikĂ« e vogĂ«l i drejtohet botuesit. Lexuesit qĂ« duan tĂ« mĂ«sojnĂ« mĂ« shumĂ« pĂ«r SpartĂ«n - dhe Bayliss do t’i frymĂ«zojĂ« shumĂ« pĂ«r ta bĂ«rĂ« kĂ«tĂ« - nuk shĂ«rbehen mirĂ« me shĂ«nimet fund tĂ« librit, tĂ« cilat rrallĂ«herĂ« pĂ«rmendin ndonjĂ« studim bashkĂ«kohor, ndĂ«rsa bibliografia e pĂ«rzgjedhur Ă«shtĂ« tepĂ«r e shkurtĂ«r. ShumĂ« shpesh botuesit tremben se mos i frikĂ«sojnĂ« lexuesit, duke i nĂ«nvlerĂ«suar ata. Duhet t’u besojnĂ« mĂ« shumĂ« - ka apetit tĂ« mjaftueshĂ«m pĂ«r dije mĂ« tĂ« thella. /Telegrafi/

In Memoriam: Brigitte Bardot (1934-2025) - biondja që revolucionarizoi kinemanë franceze

✇Telegrafi
By: Agron Shala
29 December 2025 at 12:01


Nga: Sam Woodhouse / BBC
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Brizhit Bardo [Brigitte Bardot], e cila ka vdekur nĂ« moshĂ«n 91-vjeçare, fshiu nga kinemaja pĂ«rshkrimin e ndrojtur tĂ« grave nĂ« kinemanĂ« e viteve ’50 tĂ« shekullit XX, duke u bĂ«rĂ« mishĂ«rim i njĂ« epoke tĂ« re tĂ« çlirimit seksual.

NĂ« ekran ajo ishte njĂ« pĂ«rzierje franceze e hijeshisĂ« lozonjare dhe sensualitetit kontinental. NjĂ« botim e quajti “princesha e zymtĂ«sisĂ« dhe kontesha e joshjes”, por ishte njĂ« imazh tĂ« cilin ajo vazhdimisht e urrente.

E prezantuar pamĂ«shirshĂ«m si njĂ« seks-simbol i hedonizmit, ajo ishte e zhgĂ«njyer nĂ« ambicien e saj pĂ«r t’u bĂ«rĂ« aktore serioze. MĂ« nĂ« fund, e braktisi karrierĂ«n e saj pĂ«r tĂ« bĂ«rĂ« fushatĂ« pĂ«r mirĂ«qenien e kafshĂ«ve.

Vite mĂ« vonĂ«, reputacioni i saj u dĂ«mtua kur bĂ«ri fyerje homofobike dhe u gjobit disa herĂ« pĂ«r nxitje tĂ« urrejtjes racore. Djali i saj gjithashtu e paditi pĂ«r dĂ«mtim emocional, pasi ajo tha se do tĂ« kishte preferuar tĂ« “lindte njĂ« qen tĂ« vogĂ«l”.

Ishte një plagë në kujtesën e një ikone, e cila - në kulmin e saj - vuri bikinet, dëshirën femërore dhe kinemanë franceze në hartë.

Ndihmoi qĂ« bikinet tĂ« pranoheshin nĂ« shoqĂ«rinĂ« e viteve ’50 tĂ« shekullit XX: Foto bardhezi pĂ«r fotografĂ«t e Festivalit tĂ« KanĂ«s mĂ« 1953(Lido/Shutterstock)

Brizhit Ana-Mari Bardo [Brigitte Anne-Marie Bardot] lindi në Paris më 28 shtator 1934.

Ajo dhe motra e saj, Marie-Jeanne, u rritën në një apartament luksoz në lagjen më të pasur të qytetit.

Prindërit e saj katolikë ishin të pasur dhe të devotshëm dhe kërkonin standarde të larta nga fëmijët e tyre.

Miqësitë e vajzave kontrolloheshin rreptësisht. Kur ato thyen vazon e preferuar të prindërve, u ndëshkuan me rrahje.

Bardo, më 1946: Prindërit e saj donin që ajo të bëhej balerinë(Roger Viollet via Getty Images)

Me gjermanët që pushtonin Parisin gjatë Luftës së Dytë Botërore, Bardo kalonte shumicën e kohës në shtëpi, duke kërcyer me disqe gramafoni.

E ëma e inkurajoi interesin e saj dhe e regjistroi në klasa baleti që në moshën shtatëvjeçare.

Mësuesi i saj në Konservatorin e Parisit e përshkroi si një nxënëse të shkëlqyer, dhe ajo vazhdoi të fitonte çmime.

Jeta si vajzë e re

Por, ajo e ndiente jetĂ«n klaustrofobike. NĂ« moshĂ«n 15-vjeçare, ka thĂ«nĂ« mĂ« vonĂ«, “po kĂ«rkoja diçka, ndoshta njĂ« pĂ«rmbushje tĂ« vetvetes”.

Një mik i familjes e bindi të pozonte për kopertinën e revistës Elle - revista kryesore e grave në Francë, dhe fotografitë shkaktuan sensacion.

Fotografitë e Bardos në kopertinat e revistave, riformësuan modën dhe konceptin e bukurisë (foto e vitit 1955)(Bettmann Archive/Getty Images)

Në atë kohë, gratë me stil kishin flokë të shkurtër, aksesorë të kombinuar me kujdes, dhe xhaketa të qepura me veshje të mëndafshta nate.

Flokët e Brizhitës vareshin në supe. Me trupin e hollë dhe atletik të një balerine, ajo nuk i ngjante aspak modeleve të tjera.

E fotografuar në një seri veshjesh rinore dhe moderne, ajo u bë mishërimi i një stili të ri jeune fille (vajzë e re).

Në moshën 16-vjeçare, ajo u perceptua si vajza më e famshme në kopertinat e Parisit.

Fotot e saj tërhoqën vëmendjen e regjisorit të filmit Marc Allegret, i cili i dha urdhër ndihmësit të tij, Roger Vadim, ta gjente atë.

Bardo përqafon Roger Vadimin, ndërsa ai është ulur në një tavolinë duke punuar në shtëpinë e tyre, më 1952: Ajo e dashuronte marrëzisht regjisorin aspirant Vadim(QUINIO/Gamma-Rapho via Getty Images)

Provat në ekran nuk ishin të suksesshme, por Vadimi - gjashtë vjet më i vjetër - e mori nën kujdes, fillimisht si favorite, pastaj si të fejuarën e tij.

Ata filluan një lidhje intensive, por kur prindërit e Bardos zbuluan lidhjen, kërcënuan ta dërgonin në Angli.

Bardo e shtrirĂ« nĂ« bar, nĂ« njĂ« pamje nga filmi “Nusja Ă«shtĂ« shumĂ« e bukur” [La mariĂ©e est trop belle] i vitit 1956: Roger Vadim ndihmoi gruan e tij adoleshente tĂ« niste karrierĂ«n kinematografike(S.N. Pathe Cinema/Getty Images)

Roger Vadim, “ujku i egĂ«r” i saj

Si kundĂ«rpĂ«rgjigje, ajo u pĂ«rpoq t’ia merrte jetĂ«n vetes, por u zbulua dhe u ndalua nĂ« çastin e fundit.

Brizhita ishte e mahnitur pas regjisorit aspirant.

Atij i dukej si njĂ« “ujk i egĂ«r”.

“Ai mĂ« shikonte, mĂ« frikĂ«sonte, mĂ« tĂ«rhiqte dhe unĂ« nuk e dija mĂ« ku isha”, shpjegoi ajo mĂ« vonĂ«.

Bardo dhe Vadim, duke qëndruar pranë altarit, gjatë ceremonisë së tyre të martesës në dhjetor të vitit 1952(Hulton Archive/Getty Images)

Nën një presion të tillë, prindërit e saj u dorëzuan, por ia ndaluan çiftit të martohej deri sa Brizhita të mbushte 18 vjeç.

Sapo ky prag u kapërcye, çifti u martua.

Të bëhesh ikonë

Vadimi filloi ta formësonte Bardon në yllin që ai besonte se ajo mund të bëhej.

Ai ia shiti fotografitë e martesës së tyre revistës Paris-Match dhe e udhëzoi se si të sillej në publik.

Ai e ndihmoi gruan e tij të re të gjente role të vogla në një duzinë filmash të parëndësishëm, shpesh duke luajtur tema dashurie të një femre tërheqëse, por të pafajshme.

Por, deri nĂ« vitin 1956, ajo ishte kryesisht e famshme pĂ«r pozimin me bikini - deri atĂ«herĂ« njĂ« veshje e ndaluar nĂ« SpanjĂ«, Itali dhe pjesĂ«n mĂ« tĂ« madhe tĂ« AmerikĂ«s, pĂ«r shkak se ishte nĂ« kufirin e skajshĂ«m tĂ« mirĂ«sjelljes - dhe pĂ«r popullarizimin e modelit tĂ« flokĂ«ve “koshere” [beehive].

Pastaj erdhi shpërthimi dhe roli që e bëri yll.

Atë vit, filmi debutues i Vadimit, Dhe Zoti krijoi gruan [Et Dieu... créa la femme] u shfaq në Paris. Ai dështoi financiarisht në Francë, por shkaktoi trazira në Shtetet e Bashkuara.

Bardo nĂ« plazh, nĂ« njĂ« skenĂ« nga filmi “Dhe Zoti krijoi gruan”, veshur me njĂ« fustan pjesĂ«risht tĂ« hapur nga fundi, qĂ« hapet pĂ«r t’ia zbuluar kofshĂ«n, ndĂ«rsa qĂ«ndron pranĂ« njĂ« burri tĂ« shtrirĂ« me fytyrĂ«n poshtĂ«(Marka/Universal Images Group via Getty Images)

Në një vend të mësuar me aktoren Doris Day, Bardo ishte një sensacion.

Personazhi i saj ndjek dëshirat e veta seksuale, pa turp, ashtu si burrat. Ajo vallëzon zbathur në një gjendje transi, me lëkurën që i shkëlqen nga djersa dhe me flokë të lëshuar lirshëm.

Mungesa e saj e frenimit bëri që rendi shoqëror të shembet; jashtë kinemasë, reagimi ishte po aq i fortë.

Filozofja ekzistencialiste Simone de Beauvoir e çmoi si ikonĂ« tĂ« “lirisĂ« absolute” - duke e ngritur BrizhitĂ«n nĂ« statusin e njĂ« filozofie.

Por, u mobilizua shumica morale amerikane. Filmi u ndalua në disa shtete dhe gazetat e dënuan si të degjeneruar.

PĂ«r publikun, Bardo u bĂ« e pandashme nga personazhi qĂ« luante. Paris-Match e etiketoi si “imorale nga koka te kĂ«mbĂ«t”.

Dhe, kur ajo iku me aktorin tjetĂ«r tĂ« filmit, Jean‑Louis Trintignant, imazhi i saj si libertine e shfrenuar u bĂ« i pashmangshĂ«m.

Brizhit Bardo, nĂ« njĂ« plazh shkĂ«mbor, nĂ« njĂ« pamje nga filmi “Manina, vajza nĂ« bikini” [Manina, la fille sans voiles] me regji tĂ« Willy Rozierit, mĂ« 1958(Atlantis Films/Pictorial Parade/Courtesy of Getty Images)

Ajo u divorcua nga Vadimi, i cili reagoi ashtu siç vetëm një francez mund të reagojë.

“Preferoj tĂ« kem njĂ« grua tĂ« tillĂ«â€, tha ai, “duke e ditur qĂ« Ă«shtĂ« e pabesĂ«, sesa tĂ« zotĂ«roj njĂ« grua qĂ« mĂ« do vetĂ«m mua dhe askĂ«nd tjetĂ«r.”

Ai vazhdoi të punonte sërish me Bardon dhe më vonë jetoi me aktore Catherine Deneuve dhe u martua me aktoren Jane Fonda.

Një nënë e pavullnetshme

Në vitin 1959, Brizhita - pas disa lidhjesh dashurie - u martua me aktorin Jacques Charrier, me të cilin luajti në filmin Babeta shkon në luftë [Babette s'en va-t-en guerre].

Çifti pati njĂ« djalĂ«, Nicolasin, por Bardo e urrente shtatzĂ«ninĂ« e saj: e godiste vazhdimisht veten nĂ« bark dhe i lutej njĂ« mjeku pĂ«r morfinĂ« qĂ« tĂ« shkaktonte abort.

“E shikoja barkun tim tĂ« sheshtĂ« dhe tĂ« hollĂ« nĂ« pasqyrĂ« si njĂ« mik tĂ« dashur mbi tĂ« cilin isha gati tĂ« mbyllja kapakun e arkivolit”, ka thĂ«nĂ« ajo mĂ« vonĂ«.

Brizhit Bardo, veshur me këmishë nate, duke mbajtur djalin e saj: Bardo më vonë u padit nga i biri për dëmtim emocional(AFP via Getty Images)

Pas divorcit të pashmangshëm, Nicolasi nuk e pa nënën e tij - për dekada.

Ai e paditi Bardon pĂ«r dĂ«mtim emocional kur ajo botoi njĂ« autobiografi nĂ« tĂ« cilĂ«n shprehej se do tĂ« kishte preferuar tĂ« “lindte njĂ« qen tĂ« vogĂ«l”.

Brizhita ishte tani aktorja më e paguar në Francë, dhe disa sugjeronin se ajo kishte më shumë vlerë për tregtinë e jashtme sesa industria franceze e makinave.

Por, ajo donte tĂ« merrej seriozisht si aktore. “Nuk kam pasur shumĂ« mundĂ«si pĂ«r tĂ« aktruar”, ankohej ajo, “kryesisht mĂ« Ă«shtĂ« dashur tĂ« zhvishem”.

Ajo filloi të tërhiqte vëmendjen e regjisorëve më të respektuar të Evropës, duke marrë lëvdata për dramën e fuqishme të Valës së Re të regjisorit Jean-Luc Godard, Neveria [Le Mépris].

Por, cilësia e përgjithshme e veprave të saj ishte e përzier, veçanërisht kur e sprovoi veten jashtë Francës dhe në Holivud.

Një martesë e tretë, me një plejboj milioner gjerman, u pasua nga një sërë dashnorësh - ndonëse, në mënyrë të pazakontë, ajo refuzoi aktorin Sean Connery.

Bardo u lodh nga imazhi i saj si seks-simbol dhe hoqi dorë nga aktrimi për të bërë fushatë për mirëqenien e kafshëve(Bettmann Archive/Getty Images)

Ajo realizoi dhjetëra disqe muzikorë, përkrah kantautorëve Serge Gainsbourg dhe Sacha Distel.

Me Gainsbourgun incizoi kĂ«ngĂ«n provokuese TĂ« dua ... as unĂ« nuk tĂ« dua [Je T’aime ... Moi Non Plus], ndonĂ«se iu lut atij tĂ« mos e publikonte.

Një vit më vonë, ai e incizoi sërish atë këngë me aktoren britanike Jane Birkin. Kënga u bë hit i madh në gjithë Evropën, ndërsa versioni i Bardos qëndroi i pazbuluar për 20 vjet.

Aktiviste për të drejtat e kafshëve

Pas gati 50 filmash, mĂ« 1974 njoftoi se po tĂ«rhiqej pĂ«r t’ia kushtuar jetĂ«n mirĂ«qenies sĂ« kafshĂ«ve.

“Ia dhashĂ« bukurinĂ« dhe rininĂ« time burrave”, tha ajo. “KafshĂ«ve do t’ua jap tash mençurinĂ« dhe pĂ«rvojĂ«n time”.

Brizhit Bardo duke parë një nga 50 ujqërit hungarezë që shpëtoi(Philippe Caron/Sygma/Getty Images)

Ajo mblodhi tre milionĂ« franga pĂ«r tĂ« themeluar Fondacionin “Brigitte Bardot”, duke nxjerrĂ« nĂ« ankand bizhuteritĂ« dhe kujtimet e saj filmike.

Bardot - ose B.B., siç njihej në Francë - bëri fushatë kundër therjes vjetore të fokave në Kanada dhe zemëroi disa bashkëkombës të saj duke dënuar ngrënien e mishit të kalit.

Ajo u bĂ« vegjetariane, sulmoi qeverinĂ« kineze pĂ«r “torturimin” e arinjve dhe shpenzoi qindra-mijĂ«ra pĂ«r njĂ« program sterilizimi tĂ« qenve endacakĂ« nĂ« Rumani.

Brizhit Bardo duke mbajtur dy pankarta teksa protestonte kundër tregtisë së gëzofit(Sygma via Getty Images)

Një fund i trazuar për një jetë të trazuar

Në vitet e mëvonshme, ajo u ndoq disa herë penalisht për urrejtje racore.

Ajo kundërshtoi mënyrën se si besimet islame dhe hebraike therin kafshët për ushqim.

Por, mënyra se si ajo e shprehu kritikën e saj ishte e pafalshme dhe - në fakt - e paligjshme.

NĂ« vitin 1999, ajo shkroi se “atdheu im Ă«shtĂ« pushtuar nga njĂ« mbipopullim i tĂ« huajve, veçanĂ«risht myslimanĂ«ve”. Kjo e çoi Bardon drejt njĂ« gjobe tĂ« madhe.

Ajo vazhdoi tĂ« kritikonte martesat ndĂ«r-racore dhe tĂ« fyente burrat homoseksualĂ« tĂ« cilĂ«t, sipas fjalĂ«ve tĂ« saj, “tundin tĂ« pasmet, ngrenĂ« gishtat e vegjĂ«l nĂ« ajĂ«r dhe me zĂ«ra tĂ« hollĂ« si kastratĂ«t ankohen pĂ«r vuajtjen qĂ« ua kanĂ« shkaktuar ata heteroseksualĂ« tĂ« tmerrshĂ«m”.

Ajo ishte aq shpesh nĂ« gjykatĂ« saqĂ«, nĂ« vitin 2008, prokurori deklaroi se ishte “lodhur” duke e ndjekur penalisht.

Bardo jashtë Pallatit Elize(Gilles BASSIGNAC/Gamma-Rapho via Getty Images)

NĂ« vitet ’60 tĂ« shekullit XX, Brizhit Bardo u zgjodh si fytyra zyrtare e MarianĂ«s - emblemĂ«s sĂ« lirisĂ« franceze.

Më pas, vetë ajo u bë ikonë: një grua e bukur, e çliruar, moderne, e cila refuzoi të përshtatej me stereotipat e vjetruar.

Pas tri martesash të dështuara dhe disa tentativash për vetëvrasje, ajo hoqi dorë nga qendra e vëmendjes për të bërë fushatë kundër mizorisë ndaj kafshëve. Për habinë e saj, magjepsja e mediave ndaj saj vazhdoi, edhe kur fama u kthye në nam të keq.

Ajo ka lĂ«nĂ« pas bashkĂ«shortin e saj tĂ« katĂ«rt, Bernard d’Ormale - ish‑kĂ«shilltar i politikanit tĂ« ndjerĂ« tĂ« ekstremit tĂ« djathtĂ«, Jean‑Marie Le Pen.

Dhe, nĂ« njĂ« fund tĂ« trazuar pĂ«r njĂ« jetĂ« tĂ« trazuar, pikĂ«pamjet politike tĂ« Bardos bĂ«nĂ« qĂ« ajo t’i kalonte vitet e fundit nĂ« njĂ« gjysmĂ« izolim, duke u pĂ«rballur me akuza pĂ«r urrejtje racore nĂ« gjykata. /Telegrafi/

MBI DASHURINË

✇Telegrafi
By: Agron Shala
29 December 2025 at 10:52


Poezi nga: Gary Snyder
PĂ«rktheu: Fadil Bajraj

Dhemb të duash
Dhemb të mos duash
Dhemb më së shumti të dështosh në dashuri.
Lindja nuk është asgjë për të dashur.
Mençuria, gjenialiteti, shkelen.
Ata i shikojnë sall paratë.
Paratë i shkatërrojnë vëllezërit,
Paratë i shkatërrojnë prindërit
Shkaktojnë luftëra dhe vrasje,
Çka Ă«shtĂ« edhe mĂ« keq,
Paratë na vrasin ne të dashuruarve.

Parashikimet e mia për mënyrën se si konflikti global mund të zhvillohet në vitin 2026

✇Telegrafi
By: Agron Shala
29 December 2025 at 10:35


Nga: Robert Fox / The Independent
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Ka diçka ambivalente në lidhje me sezonin e festave, pasi zakonisht nxit një shpërthim parashikimesh gazetareske për gjëra të këqija që priten në Vitin e Ri - më shumë telashe, murtaja dhe luftëra më të këqija. Një pikë ngushëllimi është se gazetarët, në përgjithësi, janë profetë të dobët. Kështu që, në frymën e paqartë të sezonit, le të hedhim një vështrim mbi vendet dhe rastet që mund të nxisin përplasje më të gjera, madje edhe një luftë rajonale apo një përballje globale.

Nuk parashikoj njĂ« luftĂ« nĂ« EvropĂ« apo diku tjetĂ«r - tĂ« llojit tĂ« zymtĂ« tĂ« Mark Ruttes, sekretarit tĂ« pĂ«rgjithshĂ«m tĂ« NATO-s - “nĂ« shkallĂ«n e luftĂ«rave tĂ« etĂ«rve dhe gjyshĂ«rve tanĂ«â€. ÇfarĂ«do qĂ« po pĂ«rgatitet, nuk do tĂ« jetĂ« asgjĂ« si luftĂ«rat e mĂ«dha tĂ« shekullit XX.

Nuk do të ketë ndalim në intensitetin e luftimeve dhe të dhunës që po shohim tani në Ukrainë, Sudan, Ruandë dhe Kongo, si dhe në Jemen. Përballja mes Tajlandës dhe Kamboxhias duket po aq e tensionuar, si gjithmonë, dhe shpërthimet e tmerrshme të trazirave civile dhe masakrave në Mianmar po përshkallëzohen, ndërsa junta ushtarake manipulon zgjedhjet këtë pranverë.

Një shkëndijë e rastësishme në disa nga këto konflikte mund të jetë shkak i një përplasjeje më të gjerë. Siç paralajmëroi Rutte, duhet të jemi të përgatitur për luftë, për ta parandaluar atë.

Vladimir Putini ka paralajmëruar se Rusia do të vazhdojë të luftojë për një fitore të plotë në Ukrainë, dhe nëse Evropa dëshiron luftë, ai është gati. Ai ka gjasa të provokojë aleatët evropianë të NATO-s dhe BE-së në disa pika - veçanërisht në Baltik, Atlantikun e Veriut dhe nëpërmjet Ballkanit. Kjo mund të përfshijë përdorimin e incidenteve me flamur të rremë përreth enklavës së Kaliningradit, rripit midis Polonisë dhe Lituanisë. Kjo nënkupton një maskim të një incidenti kufitar si akt agresioni nga një aleat i NATO-s - siç kanë qenë, në muajt e fundit, ndërhyrjet e fshehta ruse në patrullat kufitare me Norvegjinë dhe Estoninë.

Duke marrë parasysh përmirësimin e qëndrueshëm të shërbimeve të nëndetëseve ruse, të vendosura nga Gadishulli Kola, me siguri do të shtohen patrullat shqetësuese të nëndetëseve ruse, për të testuar konceptin e ri të NATO-s për sigurinë dhe sistemin e paralajmërimit të hershëm në Atlantik [Atlantic Bastion]. Ato do të shoqërohen me më shumë vëmendje në ujërat e brendshme britanike si dhe në Baltik - nga anijet dhe nëndetëset e shërbimit të zbulimit dhe sabotimit GUGI, veçanërisht anija e tyre kryesore, Yantar.

Kremlini do tĂ« pĂ«rpiqet tĂ« na provokojĂ«, ndĂ«rkohĂ« qĂ« Amerika e Trumpit sillet mirĂ« me MoskĂ«n dhe grindet me aleatĂ«t evropianĂ«. Ai do tĂ« joshet tĂ« veprojĂ« pĂ«rpara se NATO-ja evropiane tĂ« fillojĂ« punĂ«n pĂ«r riarmatim. NjĂ« pĂ«rçarje midis ShBA-sĂ« dhe njĂ« aleati themelues tĂ« NATO-s, DanimarkĂ«s - pĂ«r shkak tĂ« GrenlandĂ«s - Ă«shtĂ« mundĂ«si tepĂ«r e mirĂ« pĂ«r t’u humbur.

Zona e dytĂ« madhore e rrezikut pĂ«r Shtetet e Bashkuara Ă«shtĂ« vetĂ« kontinenti amerikan, ku Trumplandi ka rimarrĂ« hegjemoninĂ« nĂ« strategjinĂ« e re tĂ« SigurisĂ« KombĂ«tare, duke ringjallur pretendimin kontinental tĂ« presidentit Monroe tĂ« vitit 1823. Nuk Ă«shtĂ« vetĂ«m çështje e ndryshimit tĂ« regjimit nĂ« VenezuelĂ«, pĂ«r tĂ« cilin Trumpi duket se Ă«shtĂ« i vendosur. Çdo ndĂ«rhyrje amerikane nĂ« VenezuelĂ« rrezikon tĂ« pĂ«rsĂ«risĂ« gabimet e bĂ«ra me pushtimin e Irakut nĂ« vitin 2003. Siç tha ish-gjenerali dhe sekretari i shtetit, Colin Powell, nĂ«se prish diçka nĂ« kĂ«to aksione, atĂ«herĂ« do tĂ« pĂ«rballesh me problemin. Do tĂ« ishte e domosdoshme tĂ« reformoheshin dhe tĂ« menaxhoheshin forcat e sigurisĂ« dhe administrata publike, pĂ«rndryshe vendi do tĂ« pĂ«rfundonte nĂ« njĂ« luftĂ« civile shumĂ«vjeçare, si nĂ« Irak.

Veprimi nĂ« VenezuelĂ« do tĂ« pĂ«rshpejtonte paqĂ«ndrueshmĂ«rinĂ« nĂ« zhvillim nĂ« tĂ« gjithĂ« rajonin, nga Ekuadori deri nĂ« Kolumbi dhe GuajanĂ«. Pas retorikĂ«s sĂ« ekzagjeruar tĂ« Trumpit, elementi kyç Ă«shtĂ« nafta dhe synimi i ShBA-sĂ« pĂ«r t’u bĂ«rĂ« fuqia dominuese globale e naftĂ«s. Kjo me siguri do tĂ« shqetĂ«sojĂ« fuqitĂ« e mĂ«dha tĂ« OPEC-ut dhe KinĂ«n - njĂ« akter i madh nĂ« AmerikĂ«n Latine.

Rajoni i katërt, Lindja e Mesme, është fuçi baruti për përshkallëzim lufte - nga Kurdistani në Veri deri në Gadishullin Arabik, Sudan dhe Somali përtej Afrikës subsahariane. Gaza mbetet pikë e ndezur, ashtu si Jemeni dhe Sudani. Në Jemenin e Jugut dhe në Sudan, përfaqësuesit e dy fuqive më të mëdha të Gjirit, Arabisë Saudite dhe Emirateve të Bashkuara Arabe, janë në luftë të hapur. Regjimi i brishtë në Iran mund të zgjedhë momentin për të sulmuar - drejtpërdrejt Izraelin ose përmes përfaqësuesve të vet nga Siria e deri te milicia RSF në Darfur dhe më tej.

“Nuk ka ndjenjĂ« sigurie nĂ« gjithĂ« Sudanin”, thotĂ« Pasquale Ferrara, qĂ« ka hartuar pĂ«r vite me radhĂ« politikĂ«n italiane pĂ«r rajonin, “por njĂ« sasi tĂ« madhe armĂ«sh”. Luftimet nĂ« kufijtĂ« e RuandĂ«s dhe nĂ« RepublikĂ«n Demokratike tĂ« Kongos kanĂ« pasoja strategjike, pĂ«r shkak tĂ« garĂ«s pĂ«r minerale tĂ« rralla dhe kadmium mes agjentĂ«ve tĂ« KinĂ«s, ish-grupit Wagner tĂ« RusisĂ« dhe bandave tĂ« fuqishme tĂ« krimit tĂ« organizuar.

Në Azinë Jugore dhe Juglindore - skenari im i pestë rajonal - disa përballje kanë potencial për konflikt. Pakistani dhe India vështrojnë njëri-tjetrën mbi Kashmir dhe Afganistan, dhe India përballet me Kinën përgjatë kufirit të tyre malor. Kamboxhia dhe Tajlanda nuk janë plotësisht në paqe, çfarëdo që të thotë Donald Trump, megjithëse është pak e mundur që problemi të përhapet.

Zona e gjashtë e shqetësimit të madh për konflikt duhet të jetë Kina. Në vitin 2025, Xi Jinping dhe regjimi i tij janë bërë mjeshtër botërorë të artit strategjik të paqartësisë, duke tejkaluar Donald Trumpin dhe Vladimir Putinin. Vitin tjetër, Xi mund të llogarisë se Donald Trumpi është tepër i shpërqendruar nga Venezuela, Ukraina, Gaza dhe egoja e tij për të reaguar me kohë, nëse Kina do të provonte një veprim vendimtar kundër Tajvanit, në mënyrë të hapur ose të fshehtë.

Një përpjekje në kohë të gabuar dhe e dështuar për të marrë Tajvanin, do të provokonte reagim të fuqishëm nga të gjithë akterët e mëdhenj rajonalë të mëdhenj, përfshirë Indinë dhe Japoninë, Australinë dhe Amerikën. Në një skenar më të keq, rrezikohet një përballje vërtet globale.

Rreziqet për luftë dhe konflikt nuk janë vetëm çështje gjeografie të gjashtë rajoneve të brishta, apo të mjeteve të vjetra të luftës dhe diplomacisë. Ekzistojnë edhe mënyrat më pak të dukshme - zakonisht të papublikuara të sulmit, përmes krimeve kibernetike, informacionit dhe ndikimit, një aspekt i sigurisë dhe qëndrueshmërisë për të cilin Mbretëria e Bashkuar, për shembull, duket se është tmerrësisht e papërgatitur. Qeveritë tona thjesht nuk duan të mendojnë për këtë, dhe aq më pak ta bëjnë këtë në mënyrë të hapur apo transparente. Mendoni për dëmin e shkaktuar nga sulmi kibernetik ndaj Jaguar Land Rover, që tani besohet se është vepër e një përfaqësuesi rus - një humbje prej 1.5 miliardë paundë [vlera e përafërt e 1.71 miliardë eurove] për kompaninë dhe pesë [vlera e përafërt e 5.73 miliardë eurove] për ekonominë kombëtare.

Edhe mĂ« shqetĂ«suese Ă«shtĂ« ajo qĂ« studiuesit e shkollave tĂ« biznesit e quajnĂ« fenomeni i “meduzĂ«s sĂ« zezĂ«â€ - pĂ«rbindĂ«shi i tmerrshĂ«m nga thellĂ«sitĂ«, qĂ« duam ta injorojmĂ« derisa tĂ« jetĂ« tepĂ«r vonĂ« dhe me pasoja fatale. Meduza e zezĂ« nĂ« luftĂ« mund tĂ« jetĂ« formĂ« e re e armĂ«ve biologjike dhe kimike - diçka mĂ« vdekjeprurĂ«se dhe mĂ« e pakapshme sesa ricini, sarini, poloniumi dhe noviçoku qĂ« kemi parĂ« tĂ« pĂ«rdoren si mjete terrori gjatĂ« gjysmĂ«s sĂ« shekullit tĂ« fundit. NĂ« duart e njĂ« anĂ«tari kulti apo fanatiku, ato mund tĂ« jenĂ« kĂ«rcĂ«nimi mĂ« i madh nga gjithçka tjetĂ«r. /Telegrafi/

Kur brilanti vdes i uritur

✇Telegrafi
By: Agron Shala
29 December 2025 at 09:50


Nga: Adrian Thano

Ka artistë që kthehen në tempuj ndjenjash. Nëpërmjet tyre publiku kupton më mirë vetveten. Në këtë mënyrë ata na falin një pasuri të madhe të brendshme, që nuk ka të bëjë me paranë.

Po ne çfarë u japim atyre?

Kadri Roshi nuk ishte i zakonshëm. Zëri i tij i veçantë, sytë që i flisnin para fjalëve ishin tipare të një aktori të madh. Ai nuk luante thjesht personazhe.

Siç del nga një rrëfim publikuar dje në media, kjo ikonë e kujtesës sonë kolektive përballoi në fund të jetës diçka që nuk duhej të kishte ndodhur kurrë. Ky njeri kaq i talentuar ka qenë në një gjendje të tillë varfërie sa është detyruar të kërkojë ndihmë te një politikan për një copë bukë.

Po pse një artist i madh i një kombi u gjend në një situatë të tillë? Si ndihemi si shoqëri kur i lëmë të vdesin urie ata që na dhanë kaq shumë? A është e mundur që jo vetëm Kadriu që ka merituar gjithë të mirat e kësaj bote, por askush të mos kërkojë bukë për gruan e tij si kërkesë e fundit para se të largohet nga kjo jetë?

Kthehemi te problemi i njĂ« shoqĂ«rie qĂ« po vuan njĂ« varĂ«si tĂ« egĂ«r nga politika. Kjo ka shkuar deri nĂ« nĂ«nshtrim. Çdo gjĂ« duhet tĂ« kalojĂ« nga filtri i pushtetit, ndihma, mirĂ«njohja, mbĂ«shtetja, karriera, madje edhe mĂ«shira. E vendos pushteti kush meriton tĂ« jetojĂ« me dinjitet e kush jo!

Njerëz me vlera reale mbyllin jetën në varfëri dhe harresë. Politikanë cullakë nga çdo meritë dhe mantenutat e tyre përfitojnë miliona euro nga paraja publike si të jenë pesleksha.

I gjithë sistemi shpërblen bindjen dhe respekton pazarxhiun duke e lënë njeriun me dinjitet të vetmuar dhe në heshtje.

Prindërit tanë pensionistë numërojnë qindarkat, deputetët rrisin rrogat dhe pensionet e tyre, duke votuar për veten pa pikë turpi dhe pa asnjë lidhje me realitetin social.

Ky është një rend moral krejtësisht i përmbysur.

Së pari duhet një çarje e madhe në trushplarjen kolektive që politika ka ushqyer për vite. Sa më shumë që shoqëria u dorëzon një apo dy individëve rolin e shpëtimtarit, aq më shumë këta e shpërdorojnë besimin, duke e kthyer shtetin në bankomat vetëshërbimi.

NjĂ« shtet funksional nuk ndĂ«rtohet mbi figura tĂ« vetme, mbi njĂ« apo dy liderĂ« qĂ« nuk shqiten nga ekrani, ditĂ« e natĂ«, si VĂ«llai i Madh i romanit “1984”. ËshtĂ« mjerim, Ă«shtĂ« katundari me brirĂ« qĂ« politika dhe shteti tĂ« identifikohen me njĂ« fytyrĂ« tĂ« vetme, me njĂ« zĂ« tĂ« vetĂ«m.

Kadri Roshi na rikujton nga heshtja sa shumë kemi për të bërë jo vetëm në mënyrën si trajtojmë ata që vlejnë.

Duhet njĂ« ndryshim i madh kulturor. Por ai nuk do vijĂ« vetĂ«m nga prokurorĂ«t apo nga “direktivat nga jashtĂ«â€.

Do fillojĂ« kur secili nga ne do refuzojĂ« nĂ« forma tĂ« vogla tĂ« pĂ«rditshme tĂ« jetĂ« pjesĂ« e kĂ«saj “shkathtĂ«sisĂ«â€ epidemike, kĂ«saj gatishmĂ«rie kombĂ«tare pĂ«r tĂ« qenĂ« nĂ« anĂ«n e gabuar pĂ«r ca para mĂ« shumĂ«.

Do vijĂ« kur tĂ« fillojmĂ« tĂ« vlerĂ«sojmĂ« punĂ«n e ndershme, kur t’i kthehemi jetĂ«s modeste dhe normale. Kjo nuk ka nevojĂ« pĂ«r heronj.

Do mjaftonin njerëzit e thjeshtë që nuk harrojnë çfarë është e drejtë.

- Lexo po ashtu: Belban nuk linda, u bëra kur isha nëntë vjeç

***

Kërkesa e Kadri Roshit (1924-2007), nga shtrati i spitalit: Më ndihmo me ca para, e kam gruan pa bukë në shtëpi

Nga: Hamdi Jupe, gazetar, ish-shef i kabineti i kryetarit të Kuvendit të Shqipërisë, Server Pëllumbi, në vitet 2002-2005

NĂ« vend tĂ« kartolinĂ«s pĂ«r Vitin e Ri: “ShpĂ«rblimi” mĂ« i bukur i jetĂ«s sime

Në mëngjes më thirri kryetari i Kuvendit të Shqipërisë, Servet Pëllumbi, në zyrë. Punoja si shef i kabinetit të tij.

- Do të shkojmë për vizitë në Spitalin Ushtarak. Atje është shtruar i sëmurë Artisti i Popullit, Kadri Roshi. Ka qenë aktor i madh, prandaj meriton respekt - tha ai.

U nisa para tij për të takuar drejtorin e spitalit me qëllim që të ishte aty kur do të vinte kryetari. Eskorta me Pëllumbin mbërriti në orën e caktuar.

Hymë në dhomën ku ishte artisti. Me ne, edhe oficeri i eskortës. Aktori ishte sistemuar i vetëm në dhomë, për të qenë i qetë nga pacientët e tjerë. Pak fjalë përshëndetëse me të dhe papritur ai na u drejtua neve:

- Ju lutem, dilni pak nga dhoma ju, se kam një muhabet vetëm me Servetin.

Ai po fliste sikur kryetarin e Kuvendit ta kishte vëlla. U habitëm nga fjalët e aktorit dhe vështruam nga Kryetari. Mirë ne të tjerët, po edhe drejtori - mjek i spitalit - duhej të dilte jashtë nga dhoma e pacientit!?

- Dilni, dilni - tha kryetari - ne jemi burra të vjetër dhe kemi edhe ne sekretet tona.

Edhe për të ishte e papritur kjo kërkesë e aktorit, por nuk mund ta kundërshtonte.

Dolëm nga dhoma dhe po prisnim në korridor të habitur, derisa dera u hap dhe kryetari na ftoi të hynim prapë. Qëndruam ca kohë aty, ndërkohë që kryetari po bisedonte me aktorin dhe drejtorin për situatën e tij shëndetësore. Pastaj u kthyem në Kuvend.

Sapo kisha hyrĂ« nĂ« zyrĂ«, kur kryetari mĂ« thirri tĂ« shkoja te zyra e tij. MĂ« habiti kjo, sepse para pak minutash ishim bashkĂ« nĂ« spital. Mos vallĂ« kishte ndodhur ndonjĂ« gjĂ« e papĂ«lqyeshme gjatĂ« vizitĂ«s sonĂ« atje (çështje protokolli) dhe tani po mĂ« thĂ«rriste pĂ«r tĂ« mĂ« tĂ«rhequr vĂ«rejtjen pĂ«r “pakujdesi nĂ« detyrĂ«â€? U ulĂ«m tĂ« dy nĂ« kolltukun e gjatĂ« tĂ« zyrĂ«s sĂ« tij. Kryetari heshti pĂ«r pak çaste, pastaj hapi gojĂ«n.

- E more vesh përse ju nxori artisti nga dhoma juve?

- Jo, nga ta merrja vesh? - u përgjigja - ju e patë vetë atë që ndodhi, ne dolëm jashtë.

- Po - tha profesori, gjithnjë me një hije të rëndë trishtimi në fytyrë - Ai ju nxori juve jashtë dhe atëherë kur ngelëm vetëm, më bëri mua një kërkesë të panatyrshme.

Kryetari mori frymë thellë, sikur të donte të thoshte diçka të rënde.

- MĂ« tha: “TĂ« lutem, mĂ« ndihmo tĂ« gjej ca para, se e kam gruan pa bukĂ« nĂ« shtĂ«pi. Nuk po pyes pĂ«r veten time, se e di qĂ« do vdes, po kam hallin e saj”.

U habita nga kĂ«rkesa e tij - vazhdoi kryetari. - M’u duk sikur mĂ« ra tavani mbi kokĂ«, por shpejt e mblodha veten. Mendova se njĂ« njeri nĂ« hall, mbi tetĂ«dhjetĂ« vjeç, i shtruar nĂ« spital nĂ« prag tĂ« vdekjes mund tĂ« bĂ«jĂ« edhe kĂ«rkesa tĂ« tilla.

Prandaj të kam thirrur - vazhdoi. - Të shikosh se çfarë mund të bëjmë ne si Kuvend për të nxjerrë diçka, ndonjë fond të vogël, për të ndihmuar aktorin. Bisedo me ata të financave të Kuvendit dhe më sill një përgjigje. Atij i takon pension i posaçëm si një artist i madh, dreqi ta hajë, dhe unë do merrem me këtë çështje pranë qeverisë, derisa ta zgjidh. Në këtë botë ka plot padrejtësi dhe një e tillë është edhe kjo me artistin Kadri Roshi. Por, ai është keq për bukë sot dhe kjo punë më ngeli mua në shpinë tani. Me rrogën time po lajmë një kredi që kemi marrë për shtëpinë e re dhe nuk tepron gjë prej saj.

Më erdhi e papritur kjo kërkese e kryetarit, prandaj thirra menjëherë në zyrë drejtoren e financave të Kuvendit, Dafinën, për të parë se çfarë mund të bënim për ta ndihmuar artistin. Ajo ishte një financiere e vjetër, e rrahur me vaj e me uthull për gati dyzetë vjet me financat e shtetit, prandaj vetëm ajo mund të gjente zgjidhjen e problemit.

- Para pĂ«r aktorin!? - pyeti ajo sapo hapa gojĂ«n pĂ«r to. - Mos e diskuto! Nuk kemi asnjĂ« hapĂ«sirĂ« ligjore pĂ«r tĂ« bĂ«rĂ« njĂ« gjĂ« tĂ« tillĂ«. ËshtĂ« punĂ« qĂ« s’bĂ«het. A, po, ndryshe do tĂ« ishte puna nĂ«se artisti do tĂ« ishte ndonjĂ« piktor i njohur dhe ne mund tĂ« blinim disa vepra arti tĂ« tij, pĂ«r tĂ« zbukuruar mjediset e Kuvendit, se i kemi pĂ«r ibret tĂ« zotit, pa njĂ« vepĂ«r arti nĂ« to. Po aktori ... çfarĂ« mund t’i blejmĂ« ne atij? AsgjĂ«.

- Po ti prit njëherë - i thashë. - Mos e thuaj fjalën e fundit në fillim. Kjo është porosi e kryetarit, nuk është imja.

Iu luta ta shikonte edhe njĂ« here me kujdes kĂ«rkesĂ«n, se nuk kisha çfarĂ« pĂ«rgjigje t’i jepja shefit qĂ« po mĂ« priste nĂ« zyrĂ« pĂ«r porosinĂ« qĂ« mĂ« kishte dhĂ«nĂ«. Por, ajo nuk luante nga e saja. U ngrit e doli nga zyra, duke mĂ« lĂ«nĂ« me gisht nĂ« gojĂ«, pa asnjĂ« shpresĂ« pĂ«r atĂ« qĂ« kĂ«rkoja. Ngela i vetĂ«m dhe i çarmatosur nĂ« zyrĂ«. ÇfarĂ« tĂ« bĂ«ja tani? Kur s’e zgjidh dot Dafina kĂ«tĂ« punĂ«, nuk e zgjidh dot askush tjetĂ«r. VetĂ« nuk kisha para, kisha dy fĂ«mijĂ«t studentĂ« nĂ« Itali.

Tani do tĂ« duhej tĂ« shkoja t’i jepja kryetarit lajmin e keq, qĂ« Kuvendi nuk ka asnjĂ« mundĂ«si ligjore tĂ« nxirrte diçka pĂ«r aktorin e madh nĂ« prag tĂ« vdekjes. Por, nuk mĂ« bĂ«hej tĂ« shkoja tek ai me duar bosh, nuk mĂ« bĂ«hej. M’u faneps nĂ« mendje cironka e tharĂ« nĂ« xhepin e poetit arbĂ«resh De Rada, nĂ« ditĂ«n e nisjes sĂ« tij pĂ«r nĂ« parajsĂ«. Ra zilja e telefonit tĂ« zyrĂ«s.

- Dafina jam - u dëgjua zëri i saj në anën tjetër të tij. - Në zyrë je? Dua të vij edhe një herë atje.

ÇfarĂ« lajmi tjetĂ«r tĂ« zi donte tĂ« mĂ« jepte tani femra me shpirtin prej akulli, me detyrĂ«n “gardiane” e financave publike tĂ« Kuvendit?

- Po hajde pra, në zyrë jam siç e sheh. Ti këtu ishe tani.

Ajo erdhi me një frymë. Pasi u mendua pak, hapi gojën:

- Shiko, ka vetëm një rrugë për të nxjerrë ca para nga arka e Kuvendit për artistin, por kjo bëhet vetëm me urdhër të kryetarit.

- Natyrisht që me urdhër të kryetarit do të bëhet, nuk do bëhet me urdhrin tim. Po cila është rruga? - e pyeta.

- Po ja, kryetari ka tĂ« drejtĂ« tĂ« tĂ« japĂ« ty si shef i kabinetit dy rroga mujore shpĂ«rblim pĂ«r punĂ« “shumĂ« tĂ« mirĂ«â€ qĂ« ke bĂ«rĂ« nĂ« shĂ«rbim tĂ« institucionit. Futja kot domethĂ«nĂ«. Ti pastaj i merr ato para dhe ia çon artistit. VetĂ«m kjo Ă«shtĂ« rruga ligjore. Duket si diçka qĂ« nuk shkon, e kuptoj, por bĂ«j be qĂ« nuk ka asnjĂ« rrugĂ« tjetĂ«r tĂ« mundshme, asnjĂ« rrugĂ« tjetĂ«r.

Ajo sikur u çlirua mĂ« nĂ« fund nga tensioni qĂ« e kishte pushtuar, pas asaj qĂ« tha. I kĂ«rkova tĂ« ma shpjegonte edhe njĂ« herĂ« “zgjidhjen” e saj ligjore qĂ« ta kuptoja mĂ« mirĂ« dhe ajo ma shpjegoi.

Nuk kisha bĂ«rĂ« ndonjĂ« punĂ« “tĂ« shquar” pĂ«r institucionin pĂ«r tĂ« marrĂ« shpĂ«rblim tĂ« veçantĂ«. Kisha bĂ«rĂ« punĂ«n e zakonshme pĂ«r tĂ« cilĂ«n merrja rrogĂ«n, por ... Shkova te kryetari dhe ia thashĂ« “zgjidhjen”.

- Bëhet kjo punë? - pyeti.

- Bëhet. Kështu thotë Dafina. - iu përgjigja.

- Epo mirë pra, ma sillni urdhrin ta firmos.

BashkĂ« me DafinĂ«n formuluam urdhrin: “NĂ« bazĂ« tĂ« nenit kaq e aq ... shpĂ«rblehet shefi i kabinetit (emri im) me dy rroga mujore pĂ«r punĂ« shumĂ« tĂ« mirĂ« nĂ« shĂ«rbim tĂ« Kuvendit tĂ« ShqipĂ«risĂ«. Ky urdhĂ«r hyn nĂ« fuqi menjĂ«herĂ«. Kryetari: Servet PĂ«llumbi”.

Ia çova urdhrin pĂ«r firmĂ«. E vulosa nĂ« protokoll dhe çdo gjĂ« ishte gati. Mora paratĂ« nĂ« llogari dhe ia çova artistit nĂ« spital. Kishte kaluar mesdita dhe ai ishte vetĂ«m nĂ« dhomĂ«n e tij. Ia dorĂ«zova zarfin me “porosinĂ« e Servetit” nĂ« dorĂ«. Ai mĂ« fallnderoi me lot nĂ« sy. Ishte njĂ« sasi parash sa pĂ«r njĂ« “ngushĂ«llim” tĂ« çastit, tĂ« cilat nuk mund tĂ« zgjidhnin problemin e tij pĂ«r gjatĂ«.

Nuk dihej nĂ«se artisti do tĂ« dilte mĂ« i gjallĂ« prej andej. Drejtori i spitalit e kishte thĂ«nĂ« ketĂ« kur dolĂ«m nga dhoma e tĂ« sĂ«murit. Merreni atĂ« shtatore dhe kushtojani ndonjĂ« ministri a deputeti qĂ« ka mĂ« shumĂ« “merita”, duke e lĂ«nĂ« Artistin e Popullit pa bukĂ«n e gojĂ«s nĂ« ditĂ«t e fundit tĂ« jetĂ«s sĂ« tij, nĂ« nisje tĂ« shekullit tĂ« njĂ«zetenjĂ«.

Kisha frikĂ« se mos nĂ« dhomĂ«n e tij hynte ndonjĂ« nga ata qĂ« bĂ«jnĂ« “kontrolle tĂ« paautorizuara”, kur pacienti ishte nĂ« gjumĂ« dhe atĂ«herĂ« na shkonte “shpĂ«rblimi” pĂ«r dhjamĂ« qeni. Ai tha se pasdite atje do tĂ« shkonte gruaja e tij dhe do t’ia jepte asaj zarfin.

U ktheva në institucion dhe i raportova kryetarit për detyrën e kryer.

- Oh, ç’mĂ« ke shpĂ«tuar nga njĂ« siklet shumĂ« i madh! - tha i lehtĂ«suar. Kryetari ishte te tĂ« shtatĂ«dhjetat.

Urdhri pĂ«r shpĂ«rblimin tim pĂ«r punĂ« “shumĂ« tĂ« mirĂ«â€ ndodhet nĂ« arkivin e Kuvendit prej mĂ« shumĂ« se njĂ«zetĂ« vjetĂ«sh. ËshtĂ« “shpĂ«rblimi” mĂ« i bukur i jetĂ«n sime. Me firmĂ«n time nĂ« bordero ishte bĂ«rĂ« e mundur tĂ« ndiheshin mirĂ« pĂ«r pak çaste dy njerĂ«z tĂ« shquar tĂ« kĂ«tij kombi. DĂ«shmitare Ă«shtĂ« Dafina, drejtorja “shpirtakull” e financave!

Marrëdhënia BE-ShBA: Ndërgjegjësimi i BE-së se ka mbetur vetëm

✇Telegrafi
By: Agron Shala
29 December 2025 at 09:44


Helga Schmidt

As një vit nuk është mbushur nga ardhja në detyrë e Donald Trumpit, por nga perspektiva e Brukselit, kjo kohë është një përjetësi. Valë tronditëse njëra pas tjetrës i kanë mbajtur evropianët në ankth; çdo javë solli kërkesa të reja, akuza dhe më pas ndryshime rrënjësore.

Tronditja e 4 dhjetorit ishte kulmi i ri i përkohshëm dhe ka të ngjarë të jetë më e zgjatura. Një tronditje që e godet në palcë Evropën.

Strategjia e re e sigurisë kombëtare e ShBA-së mbarti disa befasi për aleatët e saj. Kina nuk është më një rivale sistematike, por thjesht një konkurrente ekonomike. Rusia pranohet si një fuqi e madhe me një treg premtues, veçanërisht për lëndët e para. Dhe, nëse lindin konflikte me presidentin e saj, Vladimir Putin, Donald Trumpi ofron shërbimet e tij si ndërmjetës. Po Koreja e Veriut? As që përmendet më. Gjatë mandatit të parë të Trumpit, Kim Jong-uni ishte ende armiku numër një publik.

Strategjia e re amerikane e sigurisë tregon ndarjen më radikale që ka ndodhur me evropianët. ShBA-ja, vendi që çliroi Evropën nga terrori nazist gjerman më shumë se 80 vjet më parë me një kosto të madhe, më pas u bë edhe fuqia mbrojtëse e kontinentit dhe, në veçanti, gjithmonë e mbështeti projektin e Bashkimit Evropian - tani janë armiku i tij. Paragrafët kushtuar BE-së lexohen si një aktakuzë. Ato paraqesin një pamje të një BE-je plotësisht të rrënuar në prag të kolapsit civilizues, të gërryer nga migrimi masiv, shtypja e opozitës, normat e ulëta të lindshmërisë dhe censura.

"Askush prej nesh nuk duhet të tronditet nga fjalët që thonë të tjerët për ne", rekomandoi presidentja e Komisionit Evropian, Ursula von der Leyen dhjetë ditë pasi u njoftua strategjia e re. Paragraf pas paragrafi, ajo i çmontoi deklaratat nga Uashingtoni. Evropa rezervon të drejtën për të nxjerrë ligjet e veta - refuzim ky i presionit amerikan për të lejuar kompanitë amerikane të teknologjisë të operojnë sa më lirshëm të jetë e mundur, të papenguara nga rregulloret evropiane.

Në Evropë, vazhdoi Presidentja e Komisionit, të gjithë mund të votojnë për "kë të duan", pa presion apo manipulim të jashtëm. Kjo duhet të kuptohet, pa dyshim. Por, von der Leyen e bëri të qartë se çfarë rrezikohet: "liria për të jetuar siç duam".

Që presidenti i Amerikës e përçmon thellësisht Bashkimin Evropian, bëhet e qartë në një nga konferencat e tij të pafundme për shtyp. "BE-ja u themelua", deklaroi Trump në samitin e NATO-s në Hagë këtë verë, "për të shkatërruar ShBA-në".

Trumpi e shikon suficitin tregtar të evropianëve si një fyerje personale: "Ata nuk i duan makinat tona"! Tarifat drastike janë përgjigja e tij; BE-ja duhet të dobësohet. Dhe, ai mbjell pasiguri duke vënë vazhdimisht në pikëpyetje angazhimin besnik ushtarak të ShBA-së tek aleanca e NATO-s.

Strategjia e sigurisë kombëtare e 4 dhjetorit e ShBA-së shkon edhe më tej. Aty pretendohet se liria e shprehjes censurohet në BE dhe opozita shtypet. Kjo i referohet partive të krahut të djathtë dhe të ekstremit të djathtë në BE - të cilat duhet të forcohen. Kjo është arsyeja pse zëvendëspresidenti JD Vance nuk u takua me kancelarin gjerman në Konferencën e Sigurisë në Mynih në shkurt, por me Alice Weidelin, drejtuesen e AfD-së.

"Rrjeti i partive tĂ« ekstremit tĂ« djathtĂ« dhe konservatore tĂ« krahut tĂ« djathtĂ« nĂ« EvropĂ«, pĂ«rfshirĂ« lĂ«vizjen MAGA, Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« mĂ« i rrĂ«njosur gjatĂ« katĂ«r viteve tĂ« fundit", shpjegon politologia gjermano-amerikane, Cathryn ClĂŒver Ashbrook, nĂ« njĂ« intervistĂ« me studion e ARD nĂ« Bruksel. Ajo shton se partitĂ«, por edhe politikanĂ«t individualĂ«, marrin mbĂ«shtetje.

PĂ«r shembull, fondet nga Fondacioni “Heritage” shkuan pĂ«r politikanin britanik tĂ« ekstremit tĂ« djathtĂ«, Nigel Farage. "Tani duhet ta presim kĂ«tĂ« nĂ« kontekstin e StrategjisĂ« sĂ« SigurisĂ« KombĂ«tare pĂ«r EvropĂ«n kontinentale", vĂ«ren ClĂŒver Ashbrook. PartitĂ« e krahut tĂ« djathtĂ« nĂ« EvropĂ« po mbĂ«shteten - nĂ« Hungari, ku ato janĂ« tashmĂ« nĂ« pushtet, dhe nĂ« vendet si Gjermania, ku ato janĂ« nĂ« opozitĂ«.

MbĂ«shtetjes sĂ« drejtpĂ«rdrejtĂ« pĂ«r partitĂ« politike i shtohet edhe rrjetĂ«zimi nĂ«pĂ«rmjet medias, pĂ«rfshirĂ« nĂ« Gjermani. Para zgjedhjeve federale nĂ« shkurt, Elon Musku vlerĂ«soi AfD-nĂ« jo vetĂ«m nĂ« platformĂ«n e tij X, por gazeta e pĂ«rditshme Die Welt, nĂ« pronĂ«si tĂ« shtĂ«pisĂ« botuese “Springer”, botoi gjithashtu mbĂ«shtetjen e Muskun pĂ«r AfD-nĂ« si artikull i tĂ« ftuarit. Drejtori ekzekutiv i “Springer”-it, Matthias Döpfner, ndĂ«rhyri personalisht pas publikimit tĂ« strategjisĂ« sĂ« re tĂ« sigurisĂ« tĂ« Trump-it. “Evropa duhet ta dĂ«gjojĂ« Trumpin”, shkroi Döpfner nĂ« njĂ« editorial nĂ« Die Welt; asnjĂ« fjalĂ« kritike nuk gjendet nĂ« editorial. /Tagesschau/ ARD/DW/

Before yesterdayMain stream

Ky ishte viti kur “PerĂ«ndimi” vdiq - viti 2026 mund tĂ« jetĂ« edhe mĂ« i keq

✇Telegrafi
By: Agron Shala
27 December 2025 at 16:41


Nga: Francis Dearnley / The Telegraph
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

JavĂ«n e fundit tĂ« punĂ«s, para Krishtlindjeve, udhĂ«heqĂ«sit e BE-sĂ« u mblodhĂ«n pĂ«r atĂ« qĂ« u cilĂ«sua si samit historik. Siç pritej, u pĂ«rsĂ«ritĂ«n klishetĂ«. “VetĂ«m Ukraina mund tĂ« pĂ«rcaktojĂ« kushtet e paqes”, kĂ«mbĂ«ngulĂ«n ata, duke bĂ«rĂ« me dije progresin drejt anĂ«tarĂ«simit tĂ« Kievit nĂ« BE. Por, pas kĂ«saj retorike, disa prej tyre - disa haptazi tĂ« rreshtuar me MoskĂ«n, tĂ« tjerĂ«t tĂ« paralizuar nga frika - kundĂ«rshtuan. Rezultati nuk ishte vendosmĂ«ria, por ekspozimi: njĂ« EvropĂ« e pĂ«rçarĂ« pĂ«r atĂ« se si do tĂ« pĂ«rballet me luftĂ«n qĂ« po riformĂ«son tĂ« ardhmen e saj. VĂ«rtet, asgjĂ« nuk ndryshoi.

NĂ«se kjo ta kujton takimin e BE-sĂ« javĂ«n e kaluar - ku Brukseli dĂ«shtoi tĂ« zhbllokojĂ« asetet e ngrira shtetĂ«rore ruse, humbi njĂ« mundĂ«si tĂ« rrallĂ« pĂ«r t’i shkaktuar njĂ« goditje serioze MoskĂ«s dhe nĂ« vend tĂ« kĂ«saj detyroi taksapaguesit tĂ« garantojnĂ« njĂ« hua prej 90 miliardĂ« dollarĂ«ve pĂ«r UkrainĂ«n - atĂ«herĂ« gabohesh. Po pĂ«rshkruaj njĂ« samit nga njĂ« vit mĂ« parĂ«, nĂ« dhjetor tĂ« vitit 2024, kur pĂ«r herĂ« tĂ« fundit mĂ« kĂ«rkuan tĂ« shkruaja njĂ« reflektim pĂ«r vitin qĂ« vjen.

AtĂ«herĂ« paralajmĂ«rova se, pavarĂ«sisht prej mĂ« shumĂ« se njĂ« viti me sinjale tĂ« qarta se presidenca Trump ishte njĂ« mundĂ«si reale, Evropa - pĂ«rfshirĂ« BritaninĂ« - kishte dĂ«shtuar tĂ« zhvillonte njĂ« strategji serioze dhe tĂ« pavarur pĂ«r sigurinĂ« e saj. Nuk pati riarmatim tĂ« shpejtĂ«, as ashpĂ«rsim tĂ« qĂ«ndrimit pĂ«r UkrainĂ«n, as vija tĂ« kuqe pĂ«r tĂ« penguar rezultatet mĂ« tĂ« kĂ«qija. Fati i EvropĂ«s - dhe i UkrainĂ«s - mbeti i lidhur me vullnetin e mirĂ« tĂ« njĂ« aleati i cili, siç argumentova, “sĂ« shpejti mund tĂ« tregojĂ« se nuk Ă«shtĂ« i besueshĂ«m”.

Dymbëdhjetë muaj më pas, pasojat e atij dështimi kanë qenë më të rënda sesa shumëkush kishte imagjinuar. Një Rusi e trimëruar, e inkurajuar nga tapeti i kuq që Trumpi ia shtriu Putinit në samitin katastrofik të Alaskës, tani haptazi provokon Evropën. Sulmet hibride janë intensifikuar, duke kulmuar me një inkursion të dronëve në hapësirën ajrore të Polonisë, gjë që detyroi NATO-n të përfshihej për herë të parë - në historinë e aleancës - në një përballje të drejtpërdrejtë me Rusinë. Ndërkohë, Shtëpia e Bardhë, duke ndier dobësinë, ka poshtëruar vazhdimisht ish-aleatët e saj evropianë, ndërsa sinjalizon qartë një dëshirë për pajtim me Moskën.

Vitin e kaluar shkrova se Evropa “nuk ia kishte lĂ«nĂ« vetes asnjĂ« zgjedhje tjetĂ«r pĂ«rveçse tĂ« kĂ«rkonte njĂ« mrekulli festive pĂ«rtej Atlantikut”, duke mbĂ«shtetur shpresat e saj te njĂ« paqe e negociuar me Putinin. Kjo shpresĂ« mbĂ«shtetej nĂ« njĂ« supozim tĂ« vetĂ«m tĂ« brishtĂ«: se Rusia do tĂ« negocionte - me mirĂ«besim. “Ajo qĂ« duket se askush nuk po pyet”, shkrova atĂ«herĂ«, â€œĂ«shtĂ« çfarĂ« ndodh nĂ«se ajo nuk e bĂ«n kĂ«tĂ«â€.

Kjo pyetje mbetet e nënvlerësuar në mënyrë të rrezikshme. Pavarësisht provave dërrmuese se Putini nuk ka asnjë synim për të përfunduar luftën, përveçse nëse plotësohen kërkesat e tij - kërkesa që do të copëtonin sovranitetin e Ukrainës dhe do të dobësonin përgjithmonë sigurinë evropiane - në shumë kryeqytete vazhdon një iluzion kokëfortë. Se lufta do të përfundojë shpejt. Se një marrëveshje e keqe e imponuar ndaj Kievit mund të përballohet. Ose se ruajtja e ndihmës në nivelin e tanishëm do ta lodhë përfundimisht Rusinë deri në një armëpushim.

Po, ekonomia e Rusisë është nën trysni. Dhe, po, është e mundur që Putini në një moment të vendosë të pezullojë luftën e tij. Por, historia ofron pak ngushëllim. Regjimet që kalojnë me sukses në një ekonomi lufte rrallëherë tërhiqen vullnetarisht. Në fakt, shpenzimet ushtarake të Kremlinit janë rritur ndjeshëm, industria e tij është rikalibruar dhe ndonëse ky model nuk është pafundësisht i qëndrueshëm, ai krijon nxitje të fuqishme për të vazhduar. Lufta premton jo vetëm përfitim strategjik, por edhe shpëtim financiar - borxhe të shtyra ose të shlyera përmes pushtimit.

Kjo Ă«shtĂ« arsyeja pse paralajmĂ«rimet e dhĂ«na nga krerĂ«t e shĂ«rbimeve inteligjente, nĂ« tĂ« gjithĂ« EvropĂ«n, kĂ«rkojnĂ« vĂ«mendje urgjente. Nuk ka asnjĂ« shenjĂ« qĂ« Moska ka ndĂ«rmend tĂ« zmbrapset, as nĂ« UkrainĂ«, as nĂ« fushatĂ«n e saj tĂ« frikĂ«simit tĂ« EvropĂ«s. Disa vlerĂ«sime shkojnĂ« edhe mĂ« tej, duke sugjeruar se Rusia tashmĂ« po provokon pĂ«rtej UkrainĂ«s - veçanĂ«risht nĂ« shtetet baltike - duke testuar vendosmĂ«rinĂ« e NATO-s, duke gĂ«rryer besimin te Neni 5 dhe duke llogaritur se Evropa do tĂ« hezitojĂ« nĂ«se Rusia sajon njĂ« krizĂ« atje - duke vendosur “njerĂ«z tĂ« vegjĂ«l tĂ« gjelbĂ«r” dhe mĂ« pas trupa, siç ka bĂ«rĂ« mĂ« parĂ«, teksa Shtetet e Bashkuara shikojnĂ« diku tjetĂ«r.

Tani qĂ« besueshmĂ«ria amerikane s’ështĂ« mĂ« e sigurt, pĂ«rfundoi bota tĂ« cilĂ«n brezat evropianĂ« e merrnin si tĂ« mirĂ«qenĂ«. KĂ«shtu, viti 2025 mund tĂ« mbahet mend si viti kur “PerĂ«ndimi” pushoi sĂ« funksionuari si njĂ« koncept politik qĂ« ka kuptim. Vizioni i Woodrow Wilsonit pĂ«r njĂ« “komunitet demokratik fuqie” Ă«shtĂ« zĂ«vendĂ«suar nga fjalori pĂ«r “sfera ndikimi” - gjuhĂ« qĂ« ia dorĂ«zon terrenin moral regjimeve autoritare dhe legjitimon pushtimet atje ku nuk duhet lejuar kurrĂ«.

Sepse, kĂ«tu qĂ«ndron thelbi. T’ua mohosh njerĂ«zve tĂ« drejtĂ«n pĂ«r tĂ« zgjedhur tĂ« ardhmen e tyre - ashtu siç duket se bĂ«jnĂ« bisedimet aktuale pĂ«r paqe - do tĂ« thotĂ« tĂ« braktisĂ«sh vetĂ« demokracinĂ«. Ukrainasit e bĂ«nĂ« zgjedhjen e tyre nĂ«pĂ«rmjet votĂ«s. Putini nuk ka asnjĂ« tĂ« drejtĂ« ta pĂ«rmbysĂ« atĂ« me forcĂ«, pĂ«rveç nĂ«se jemi tĂ« gatshĂ«m tĂ« kthehemi te rregullat e shekullit XIX. Dhe, ky Ă«shtĂ« rreziku mĂ« i thellĂ«: jo njĂ« luftĂ« me RusinĂ« nĂ« izolim, por njĂ« luftĂ« e ardhshme - ndoshta me KinĂ«n - e lindur nga erozioni i qĂ«llimshĂ«m i parimeve qĂ« ruajtĂ«n paqen pĂ«r dekada.

NĂ« fund tĂ« artikullit tim, tĂ« vitit tĂ« kaluar, paralajmĂ«rova se, nĂ« vitin 2025, Rusia do tĂ« mund tĂ« refuzonte krejtĂ«sisht negociatat, ose tĂ« shtirej sikur negocion me mirĂ«besim teksa i zvarrit ato. NĂ« fund, Putini bĂ«ri tĂ« dyja - duke llogaritur qĂ« padurimi amerikan do ta bĂ«nte pjesĂ«n tjetĂ«r. Skenari mĂ« i mirĂ« ishte qĂ« keqbesimi i MoskĂ«s tĂ« dilte mĂ« nĂ« fund haptazi, duke nxitur Uashingtonin tĂ« shtonte mbĂ«shtetjen pĂ«r UkrainĂ«n. Sot, kjo duket pothuajse e pamundur. Ndryshimi ideologjik nĂ« Shtetet e Bashkuara Ă«shtĂ« i thellĂ«. Gati pĂ«rditĂ« Trumpi lĂ«vdon “marrĂ«dhĂ«nien e mirĂ«â€ me Putinin, duke mos humbur asnjĂ« rast pĂ«r tĂ« sulmuar presidentin Zelensky. ËshtĂ«, pa dyshim, njĂ« botĂ« e re.

E mbylla artikullin e vitit tĂ« kaluar me njĂ« paralajmĂ«rim pĂ«r koston e mosveprimit: nĂ«se heq dorĂ« nga parimet, mĂ« pas heq dorĂ« nga territori - “dhe vdesin njerĂ«zit e pafajshĂ«m”.

QĂ« atĂ«herĂ«, shumĂ« mĂ« tepĂ«r njerĂ«z tĂ« pafajshĂ«m kanĂ« vdekur. Dhe, mĂ« shumĂ« do tĂ« vdesin vitin e ardhshĂ«m nĂ«se asgjĂ« nuk ndryshon. Dhe, njĂ« ditĂ«, mund tĂ« mos jenĂ« njerĂ«z tĂ« pafajshĂ«m nĂ« njĂ« “vend tĂ« largĂ«t”, por bijtĂ« dhe bijat tona qĂ« do tĂ« paguajnĂ« çmimin pĂ«r dĂ«shtimin tonĂ« pĂ«r tĂ« vepruar kur ende kishte kohĂ«. /Telegrafi/

Skepticizmi im mbi titullin “Poet Laureat”

✇Telegrafi
By: Agron Shala
27 December 2025 at 15:43


Nga: Mujë Buçpapaj

NĂ« historinĂ« e letĂ«rsisĂ«, titulli Poet Laureat nuk ka qenĂ« kurrĂ« njĂ« dekor ceremonial, por njĂ« akt simbolik i konsolidimit tĂ« njĂ« hierarkie estetike. QĂ« nga Ben Jonsoni i vitit 1616 nĂ« Angli, deri te modeli amerikan ku presidenti vepron mbi rekomandimin e BibliotekĂ«s sĂ« Kongresit, poeti laureat ka qenĂ« gjithnjĂ« njĂ« figurĂ« qĂ« pĂ«rfaqĂ«son jo vetĂ«m lirinĂ« krijuese, por edhe njĂ« standard tĂ« njohur estetik, etik, kulturor dhe kombĂ«tar. NĂ« ShqipĂ«ri, kjo praktikĂ« Ă«shtĂ« ende e brishtĂ«, e pakonsoliduar dhe fatkeqĂ«sisht e ekspozuar ndaj ngatĂ«rrimit tĂ« vlerĂ«s estetike me zhurmĂ«n publike, tĂ« guximit poetik me provokimin banal, dhe tĂ« emancipimit me marketingun kulturor. Shpallja e Rita Petros si “Poete Laureate” pĂ«r dyvjeçarin 2025-2027, nga Qendra KombĂ«tare e Librit dhe Leximit, nĂ«n varĂ«sinĂ« e MinistrisĂ« sĂ« KulturĂ«s, e rihap kĂ«tĂ« problem jo si debat personal, por si çështje parimore tĂ« kriterit letrar.

I. Problemi nuk është poetja, problemi është kriteri

Dua ta bëj të qartë që në fillim: skepticizmi im nuk buron nga mohimi i së drejtës së Rita Petros për të shkruar çfarë të dojë, as nga një moralizëm provincial. Letërsia është e lirë. Autori është sovran në territorin e vet. Por, institucioni nuk është autor dhe çmimi nuk është akt krijues, por akt gjykimi. Kur një institucion shtetëror shpall një poet laureat, ai nuk po shpërblen vetëm një stil individual, por po propozon një model, një referencë për kanonin bashkëkohor, një figurë përfaqësuese për edukimin letrar, sidomos kur ky titull shoqërohet me nisma në shkolla dhe hapësira publike. Dhe, pikërisht këtu fillon problemi.

II. Guximi poetik apo inflacioni i provokimit?

Si studiues i letĂ«rsisĂ« jam i habitur nga motivacioni i jurisĂ« i cili flet pĂ«r “trajtim tĂ« temave tĂ« guximshme”, “kapĂ«rcim tabush moralistike”, “energji ndikuese pĂ«r emancipim individual dhe shoqĂ«ror”. KĂ«to janĂ« formulime ideologjike, jo kategori estetike. NĂ« estetikĂ«, guximi nuk matet me çfarĂ« thuhet, por me si thuhet. Poezia erotike, trupore, intime ka njĂ« traditĂ« tĂ« gjatĂ« nga Katuli te Neruda, nga Bataille te poezia bashkĂ«kohore feministe, por ajo gjithnjĂ« e ka ndarĂ« qartĂ« kufirin midis erotikĂ«s dhe pornografisĂ«, midis transgresionit estetik dhe shokut verbal. Problemi i librave si Vrima i Rita Petros, nuk Ă«shtĂ« se “tronditin tabutĂ«â€, pasi janĂ« libra mesatarĂ«, por se shpesh nuk ndĂ«rtojnĂ« njĂ« tension poetik qĂ« ta justifikojĂ« tronditjen. Kur gjuha reduktohet nĂ« emĂ«rtim biologjik, pa metaforĂ«, pa ambiguitet, pa shtresĂ«zim simbolik, poezia humbet autonominĂ« dhe bĂ«het thjesht deklaratĂ«. TabutĂ« nuk pĂ«rmbyten duke i thĂ«nĂ« me emĂ«r, por duke i transformuar pĂ«rvojat nĂ« formĂ« estetike.

III. Estetika nuk është energji, por formë

NjĂ« tekst letrar nuk vlerĂ«sohet nga “energjia qĂ« çliron”, siç thuhet nĂ« motivacionin e jurisĂ«, por nga kĂ«naqĂ«sia estetike qĂ« prodhon, nga forma qĂ« i jep pĂ«rvojĂ«s, nga inventari gjuhĂ«sor, nga aftĂ«sia pĂ«r tĂ« krijuar domethĂ«nie tĂ« shumĂ«fishta. Motivacioni i jurisĂ« tingĂ«llon mĂ« shumĂ« si njĂ« deklaratĂ« sociologjike ose terapeutike, sesa si gjykim letrar. “Emancipim individual dhe shoqĂ«ror” Ă«shtĂ« gjuhĂ« qĂ« e kemi dĂ«gjuar edhe mĂ« pare, nĂ« forma tĂ« tjera, nĂ« sisteme ku letĂ«rsia pĂ«rdorej pĂ«r qĂ«llime jashtĂ«letrare. Ironia Ă«shtĂ« se, dikur, poezitĂ« e realizmit socialist shpĂ«rbleheshin pĂ«r “ndikim shoqĂ«ror”, por zakonisht me çmime tĂ« treta, qĂ« tĂ« mos komprometohej plotĂ«sisht gjykimi estetik. Sot, duket se kemi bĂ«rĂ« njĂ« hap pas: jo vetĂ«m qĂ« kriteri Ă«shtĂ« politizuar, por Ă«shtĂ« banalizuar.

IV. Poeti laureat dhe shkolla: një marrëdhënie delikate

Ideja që poeti laureat të shkojë në shkolla është në vetvete e mirë. Por, jo çdo profil poetik është automatikisht i përshtatshëm për edukim letrar. Kjo nuk është censurë; është përgjegjësi pedagogjike. Në një shoqëri të tronditur nga tranzicioni, ku familja, shkolla dhe autoriteti kulturor janë dobësuar, modeli që i ofrohet të rinjve duhet të jetë estetikisht i konsoliduar dhe etikisht i padiskutueshëm. Debatet e shumta që ka prodhuar vepra e Rita Petros, përfshirë peticione publike dhe reagime nga figura tani si Natasha Lako, tregojnë se ky konsensus nuk ekziston. Poeti laureat nuk është rebel kundër gjithçkaje; ai është pikë reference.

Vëllimi Vrima (2014), i interpretuar nga juritë institucionale si thyerje e tabuve moraliste, u perceptua nga një pjesë e konsiderueshme e kritikës si shembull i asaj që Theodor W. Adorno do ta quante negativitet i pafiltruar estetikisht: një shfaqje e drejtpërdrejtë e përmbajtjes, pa ndërmjetësimin e formës. Temat ekstreme, përfshirë edhe aluzione të diskutueshme ndaj incestit, nuk përpunohen në nivel simbolik, por ekspozohen në mënyrë deklarative, çka e zhvendos poezinë nga fusha e artit në atë të gjestit provokues. Tronditja, në këtë rast, nuk është rezultat i një strukture poetike të fuqishme, por zëvendësim i saj. Natyrisht, autorja ka të drejtën e plotë të kësaj zgjedhjeje; liria krijuese është e panegociueshme në një shoqëri të lirë, biles të shformësuar - siç është shoqëria shqiptare. Unë kam respekt për Riten si njeri, si familjare dhe botuese e shkëlqyer e librit shkollor. Problemi lind në momentin kur kjo krijimtari, me gjithë ambiguitetin e saj estetik, ngrihet nga institucioni shtetëror në rang modeli kulturor dhe moral.

V. Alegoria e fundit: Laureati dhe Vrima

Në fund, nuk mund të mos përdor një alegori poetike. Poeti laureat, në traditën klasike, është ai që ngre kupolën e gjuhës mbi kaosin e kohës. Por, kur kriteri estetik shndërrohet në vrimë, ku bien njësoj vlera, miqësi, pushtet dhe zhurmë, atëherë nuk kemi më kanon, por vakum. Dhe, vakumi nuk prodhon poezi; prodhon vetëm jehonë. Skepticizmi im, si poet dhe studiues i letërsisë, nuk është nostalgji për moralizma të vjetra, por ankth për humbjen e kriterit. Sepse, kur gjithçka shpallet guxim, atëherë asgjë nuk është më e tillë. Dhe, kur çdo provokim quhet poezi, poezia mbetet pa mbrojtje. Për të mos riprodhuar dhe legjitimuar poezinë mediokre, sidomos në kontekste ku ndërhyjnë institucione shtetërore, është e domosdoshme një rishikim rrënjësor i mekanizmave të vlerësimit estetik dhe i marrëdhënies së tyre me pushtetin politik.

Në vend që të funksionojnë si hapësira autonome seleksioni dhe konkurrimi, këto institucione po shfaqen gjithnjë e më shumë si instrumente të shpërndarjes së kapitalit simbolik për subjekte të afërta me qeverisjen, duke e zhvendosur vlerësimin letrar nga fusha e estetikës në atë të klientelizmit kulturor. Në këtë skemë, juria e cila teorikisht duhet të mishërojë kompetencën kritike dhe pavarësinë profesionale, ka dështuar të ushtrojë funksionin e saj normativ, duke u reduktuar në një instancë formale që maskon vendime të paracaktuara dhe i vesh ato me një gjuhë pseudo-estetike. Ky kapitullim i gjykimit të pavarur përballë mediokritetit zyrtar përbën jo vetëm një krizë kriteresh, por edhe një degradim etik të vetë aktit kritik, duke vënë seriozisht në dyshim mundësinë që mendimi estetik autonom të mbijetojë në një klimë ku çmimi paraprin vlerën dhe jo anasjelltas.

Institucioni i Poetit Laureat nuk është një shpikje lokale apo një improvizim administrativ, por një praktikë kulturore e konsoliduar në një sërë shtetesh me traditë të gjatë letrare, ku ai funksionon si mekanizëm simbolik i kanonizimit estetik dhe i ndërmjetësimit midis poezisë dhe sferës publike. Përveç Anglisë dhe Shteteve të Bashkuara, modele të qëndrueshme të poetit laureat hasen në Kanada, Uells, Skoci, Irlandë, Zelandë të Re, Australi, si dhe në vende të tjera të Komonuelthit, ku ky rol mbështetet mbi kritere profesionale, procedura transparente dhe një konsensus kritik relativisht të gjerë. Në këto kontekste, poeti laureat nuk përzgjidhet për efektin e zhurmës mediatike apo për përputhshmëri ideologjike me pushtetin, por për peshën e dëshmuar të veprës, për autoritetin estetik dhe për aftësinë për të përfaqësuar në mënyrë dinjitoze kompleksitetin e traditës letrare kombëtare.

PikĂ«risht kjo e bĂ«n kĂ«tĂ« institucion njĂ« filtĂ«r tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m kulturor, jo njĂ« dekor ceremonial: ai funksionon si instrument seleksioni, jo si shpĂ«rblim klientelist; si akt gjykimi estetik, jo si kompromis administrativ. Çdo devijim nga ky parim e zhvesh titullin nga funksioni i tij kulturor dhe e shndĂ«rron nĂ« njĂ« simulakĂ«r prestigji, duke e ekspozuar poezinĂ« ndaj inflacionit tĂ« vlerĂ«s dhe institucioneve ndaj krizĂ«s sĂ« besueshmĂ«risĂ«. /Gazeta “Panorama”/

Mbreti ynë, prifti ynë, feudali ynë - si po na kthen inteligjenca artificiale në Mesjetë

✇Telegrafi
By: Agron Shala
26 December 2025 at 15:28


Nga: Joseph de Weck / The Guardian
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Këtë verë, u përballa me trafik në rrugët përvëluese të Marsejës. Në një kryqëzim, mikesha ime në ulësen e pasagjerit më tha të kthehesha djathtas drejt një vendi të njohur për supën e peshkut. Por, aplikacioni i navigimit Waze na udhëzonte të vazhdonim drejt. I lodhur, dhe me Renault-n që ndihej si një saunë me rrota, ndoqa këshillën e Waze-it. Pak çaste më vonë, mbetëm të bllokuar në një kantier ndërtimi.

Një moment i parëndësishëm, mbase. Por, një i tillë që përmbledh ndoshta pyetjen përcaktuese të epokës sonë, ku teknologjia prek thuajse çdo aspekt të jetës: kujt i besojmë më shumë - njerëzve të tjerë dhe instinkteve tona, apo makinerisë?

Filozofi gjerman Immanuel Kant, e pĂ«rkufizoi epokĂ«n e Iluminizmit si “daljen e njeriut nga papjekuria e vetĂ«shkaktuar”. Papjekuria, shkroi ai, Ă«shtĂ« “paaftĂ«sia pĂ«r tĂ« pĂ«rdorur arsyen pa udhĂ«heqjen e dikujt tjetĂ«r”. PĂ«r shekuj me radhĂ«, ky “tjetri” qĂ« drejtonte mendimin dhe jetĂ«n e njeriut ishte shpesh prifti, monarku apo feudali - ata qĂ« pretendonin se vepronin si zĂ«ri i Zotit nĂ« TokĂ«. NĂ« pĂ«rpjekjet pĂ«r tĂ« kuptuar fenomenet natyrore - pse shpĂ«rthejnĂ« vullkanet, pse ndryshojnĂ« stinĂ«t - njerĂ«zit i drejtoheshin Zotit pĂ«r pĂ«rgjigje. NĂ« formĂ«simin e botĂ«s shoqĂ«rore, nga ekonomia te dashuria, feja na shĂ«rbente si udhĂ«rrĂ«fyes.

Sipas Kantit, njerĂ«zit gjithmonĂ« kishin aftĂ«sinĂ« pĂ«r tĂ« arsyetuar. Thjesht, nuk e kishin gjithmonĂ« guximin pĂ«r ta pĂ«rdorur atĂ«. Por, me Revolucionin Amerikan dhe mĂ« vonĂ« atĂ« Francez, njĂ« epokĂ« e re po agonte: arsyeja do tĂ« zĂ«vendĂ«sonte besimin dhe mendja njerĂ«zore, e çliruar nga autoriteti, do tĂ« bĂ«hej motori i pĂ«rparimit dhe njĂ« bote mĂ« morale. “Sapere aude” ose “Guxo tĂ« pĂ«rdorĂ«sh mendjen tĂ«nde” - i nxiste Kanti bashkĂ«kohĂ«sit e tij.

Dy shekuj e gjysmĂ« mĂ« vonĂ«, mund tĂ« pyesim nĂ«se po rrĂ«shqasim sĂ«rish nĂ« papjekuri. NjĂ« aplikacion qĂ« na thotĂ« se cilĂ«n rrugĂ« do tĂ« marrim Ă«shtĂ« njĂ« gjĂ«. Por, inteligjenca artificiale [IA] rrezikon tĂ« bĂ«het “tjetri” ynĂ« i ri - njĂ« autoritet i heshtur qĂ« udhĂ«heq mendimet dhe veprimet tona. RrezikojmĂ« tĂ« heqim dorĂ« nga guximi i fituar me mund pĂ«r tĂ« menduar - dhe kĂ«tĂ« herĂ« jo ndaj perĂ«ndive apo mbretĂ«rve, por ndaj kodit.

ChatGPT u lansua vetĂ«m tre vjet mĂ« parĂ« dhe, megjithatĂ«, njĂ« sondazh global i publikuar nĂ« prill zbuloi se 82 pĂ«rqind e tĂ« anketuarve e kishin pĂ«rdorur IA-nĂ« gjatĂ« gjashtĂ« muajve tĂ« fundit. QoftĂ« kur vendosnin tĂ« pĂ«rfundonin njĂ« marrĂ«dhĂ«nie apo pĂ«r kĂ« tĂ« votonin, njerĂ«zit u drejtoheshin makinerive pĂ«r kĂ«shilla. Sipas OpenAI-sĂ«, 73 pĂ«rqind e kĂ«rkesave tĂ« pĂ«rdoruesve lidhen me tema qĂ« nuk kanĂ« tĂ« bĂ«jnĂ« me punĂ«n. Edhe mĂ« intriguese, sesa varĂ«sia jonĂ« nga gjykimi i IA-sĂ« nĂ« jetĂ«n e pĂ«rditshme, Ă«shtĂ« ajo qĂ« ndodh kur e lejojmĂ« atĂ« tĂ« flasĂ« nĂ« emrin tonĂ«. Tani, shkrimi Ă«shtĂ« ndĂ«r pĂ«rdorimet mĂ« tĂ« zakonshme tĂ« ChatGPT-sĂ«, menjĂ«herĂ« pas kĂ«rkesave praktike si “bĂ«je vet” apo kĂ«shillat pĂ«r kuzhinĂ«. Autorja amerikane Joan Didion ka thĂ«nĂ« njĂ«herĂ«: “Shkruaj vetĂ«m pĂ«r tĂ« zbuluar se çfarĂ« mendoj”. Por, kur ndalojmĂ« sĂ« shkruari? A ndalojmĂ« sĂ« zbuluari?

Ajo që shqetëson është se disa prova sugjerojnë se përgjigjja mund të jetë një po. Një studim i Institutit të Teknologjisë së Masaçusetsit [MIT] përdori elektroencefalografi (EEG) për të monitoruar aktivitetin e trurit të eseistëve që kishin qasje në IA, në motorë kërkimi si Google, ose nuk kishin fare ndihmë. Ata që mund të mbështeteshin tek IA-ja shfaqën aktivitetin më të ulët kognitiv dhe kishin vështirësi në citimin e saktë të punës së tyre. Më shqetësuese ishte se, pas disa muajsh, pjesëmarrësit që përdorën IA-në u bënë gjithnjë e më dembelë, duke kopjuar blloqe të tëra teksti në esetë e tyre.

Studimi Ă«shtĂ« i vogĂ«l dhe jo i pĂ«rsosur, por Kanti do ta kishte njohur kĂ«tĂ« model. “Dembelia dhe frika”, shkroi ai, “janĂ« arsyet pse njĂ« pjesĂ« kaq e madhe e njerĂ«zve ... mbeten nĂ« papjekuri gjatĂ« gjithĂ« jetĂ«s, dhe pse Ă«shtĂ« kaq e lehtĂ« qĂ« tĂ« tjerĂ«t tĂ« vendosen si kujdestarĂ« tĂ« tyre. ËshtĂ« kaq e lehtĂ« tĂ« jesh i papjekur”.

Sigurisht, interesantja e IA-sĂ« qĂ«ndron te rehatia qĂ« ofron. Kursen kohĂ«, shmang pĂ«rpjekjen dhe - ç’ështĂ« mĂ« e rĂ«ndĂ«sishmja - ofron njĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« re pĂ«r tĂ« hequr pĂ«rgjegjĂ«sinĂ« nga vetja. NĂ« librin e tij tĂ« vitit 1941, Arratisje nga liria, psikanalisti gjerman Erich Fromm argumentoi se ngritja e fashizmit mund tĂ« shpjegohej pjesĂ«risht nga dĂ«shira e njerĂ«zve pĂ«r tĂ« dorĂ«zuar lirinĂ« e tyre nĂ« kĂ«mbim tĂ« sigurisĂ« sĂ« nĂ«nshtrimit. IA-ja ofron njĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« re pĂ«r tĂ« dorĂ«zuar atĂ« barrĂ« tĂ« mendimit dhe vendimmarrjen personale.

TĂ«rheqja mĂ« e madhe e IA-sĂ« Ă«shtĂ« se mund tĂ« bĂ«jĂ« gjĂ«ra qĂ« mendja jonĂ« nuk mundet - tĂ« pĂ«rpunojĂ« oqeane me tĂ« dhĂ«na dhe ta bĂ«jĂ« kĂ«tĂ« me shpejtĂ«si tĂ« paprecedentĂ«. Ulur nĂ« makinĂ« nĂ« MarsejĂ«, kjo ishte, nĂ« fund tĂ« fundit, arsyeja pse zgjodha t’i besoja makinerisĂ« dhe jo shoqes time (njĂ« vendim tĂ« cilin ajo e mori si fyerje). Me gjithĂ« qasjen e saj nĂ« tĂ« dhĂ«na, mendova unĂ«, sigurisht qĂ« aplikacioni duhet ta dijĂ« mĂ« mirĂ«.

Problemi është se IA-ja është një kuti e zezë. Ajo prodhon dije, por pa e thelluar domosdo kuptimin njerëzor. Ne nuk e dimë realisht si arrin në përfundimet e veta - edhe vetë programuesit e pranojnë këtë. Dhe, as nuk mund ta verifikojmë arsyetimin e saj sipas kritereve të qarta e objektive. Kështu që kur ndjekim këshillat e IA-së, nuk udhëhiqemi nga arsyeja. Po rikthehemi në mbretërinë e besimit. In dubio pro machina - kur dyshon, beso makinën - mund të bëhet parimi ynë udhëheqës në të ardhmen.

IA-ja mund tĂ« jetĂ« aleate e fuqishme e njerĂ«zve nĂ« kĂ«rkimin racional. Mund tĂ« na ndihmojĂ« tĂ« shpikim ilaçe, tĂ« na çlirojĂ« nga “punĂ«t e kota” ose nga detyrat e taksave - gjĂ«ra qĂ« kĂ«rkojnĂ« pak mendim dhe ofrojnĂ« edhe mĂ« pak kĂ«naqĂ«si. Aq mĂ« mirĂ«. Por, Kanti dhe bashkĂ«kohĂ«sit e tij nuk e mbĂ«shtetĂ«n arsyen mbi besimin vetĂ«m qĂ« njerĂ«zit tĂ« mund tĂ« sistemonin mĂ« mirĂ« ose tĂ« kishin mĂ« shumĂ« kohĂ« tĂ« lirĂ«. Mendimi kritik nuk kishte tĂ« bĂ«nte vetĂ«m me efikasitetin - ishte praktikĂ« e lirisĂ« dhe emancipimit njerĂ«zor.

Mendimi njerĂ«zor Ă«shtĂ« i çrregullt dhe plot gabime, por na detyron tĂ« debatojmĂ«, tĂ« dyshojmĂ«, tĂ« testojmĂ« ide kundrejt njĂ«ra-tjetrĂ«s - dhe tĂ« njohim kufijtĂ« e tĂ« njohjes tonĂ«. NdĂ«rton vetĂ«besimin, si individualisht ashtu edhe kolektivisht. PĂ«r Kantin, ushtrimi i arsyes nuk ishte kurrĂ« vetĂ«m pĂ«r dije; ishte pĂ«r t’ua mundĂ«suar njerĂ«zit tĂ« bĂ«heshin veprues tĂ« jetĂ«s sĂ« tyre dhe tĂ« rezistojnĂ« ndaj dominimit. Ishte pĂ«r tĂ« ndĂ«rtuar njĂ« bashkĂ«sie morale tĂ« mbĂ«shtetur nĂ« parimin e pĂ«rbashkĂ«t tĂ« arsyes dhe debatit dhe jo nĂ« besimin e verbĂ«r.

Me gjithĂ« pĂ«rfitimet qĂ« sjell IA-ja, sfida Ă«shtĂ« kjo: si mund tĂ« shfrytĂ«zojmĂ« premtimin e saj pĂ«r inteligjencĂ« mbinjerĂ«zore, pa cenuar arsyen njerĂ«zore - gurin themeltar tĂ« Iluminizmit dhe tĂ« vetĂ« demokracisĂ« liberale? Kjo mund tĂ« jetĂ« njĂ« nga pyetjet mĂ« pĂ«rcaktuese tĂ« shekullit XXI. Dhe, Ă«shtĂ« njĂ« pyetje qĂ« nuk duhet t’ia delegojmĂ« makinĂ«s. /Telegrafi/

DJALË NË MUZG

✇Telegrafi
By: Agron Shala
26 December 2025 at 11:56


Nga: Yu Hua
PĂ«rktheu nga anglishtja: Kadia Dedja

Ishte mesi i një dite vjeshte. Sun Fu u ul ndanë një tezge frutash, me sytë e picërruar në diellin vezullues. Ai u përkul përpara, me duart në gjunjë, dhe flokët e tij të përhimë dukeshin gri nën rrezet e diellit, gri si rruga që ndehej përpara tij, një rrugë e gjerë që shtrihej nga një distancë e largët dhe pastaj zgjatej në kahun tjetër. Ai e kishte zënë këtë vend prej tre vjetësh tashmë, duke shitur fruta afër vendit ku ndalonin autobusët e udhëtimeve të gjata. Kur një makinë kaloi pranë, e mbuloi me pluhurin e trazuar nga kalimi i saj, duke e kredhur në errësirë, dhe ishte një çast përpara se ai dhe frutat e tij të rishfaqeshin, sikur të ishin zbuluar nga një ag i ri.

Pasi reja e pluhurit kishte kaluar, ai pa njĂ« kaçul me rroba tĂ« pista pĂ«rballĂ« tezgĂ«s, qĂ« po e shihte me sy tĂ« zinj e pĂ«rshkĂ«nditĂ«s. Teksa e kundroi edhe ai, djali vuri njĂ«rĂ«n dorĂ« mbi fruta, njĂ« dorĂ« me thonj tĂ« gjatĂ« tĂ« zinj. Kur pa thonjtĂ« tĂ« ceknin mollĂ«n e kuqe tĂ« ndritshme, Sun Fu ngriti dorĂ«n qĂ« t’i bĂ«nte shenjĂ« tĂ« largohej, sikur do tĂ« trembte njĂ« mizĂ«. “Hiqmu”, - tha.

Djali tërhoqi dorën e tij të pistë dhe u lëkund pak teksa çapitej, me krahët që i vareshin plogështas anash. Në një trup kaq të dobët koka e tij dukej më e madhe.

NjerĂ«z tĂ« tjerĂ« tashmĂ« po i afroheshin tryezĂ«s dhe Sun Fu u kthye tĂ« shihte. Ata ndaluan nĂ« anĂ«n tjetĂ«r tĂ« tezgĂ«s dhe i hodhĂ«n atij njĂ« shikim. “Sa kushtojnĂ« mollĂ«t?” - pyetĂ«n. - “Po njĂ« kilogram banane?”

Sun Fu u ngrit, peshoi mollĂ«t dhe bananet nĂ« kandarin e tij dhe mori paratĂ«. Pastaj u ul dhe vuri duart nĂ« gjunjĂ«. Djali ishte kthyer. KĂ«tĂ« herĂ« nuk po qĂ«ndronte bash pĂ«rballĂ«, por nĂ« njĂ«rĂ«n anĂ«, me sytĂ« pĂ«rshkĂ«nditĂ«s tĂ« ngulitur te mollĂ«t dhe bananet, ndĂ«rsa Sun Fu e shihte me tĂ« njĂ«jtĂ«n vĂ«mendje. Pasi kundroi frutat pĂ«r pak, djali ngriti sytĂ« nga Sun Fu. “Kam uri”, - tha.

Sun Fu heshti. “Kam uri”, - pĂ«rsĂ«dyti djali, me njĂ« notĂ« nguti qĂ« zvarritej nĂ« zĂ«rin e tij.

Sun Fu u hakĂ«rrye. “Hiqmu”.

Trupi i djalit u duk se u rrĂ«qeth. “Hiqmu”, - tha Sun Fu pĂ«rsĂ«ri, me zĂ« mĂ« tĂ« lartĂ«.

Djali shtangu. Trupi i tij u lĂ«kund ndĂ«rdyshas pĂ«rpara se kĂ«mbĂ«t e tij tĂ« fillonin tĂ« lĂ«viznin. Sun Fu hoqi sytĂ« nga djali dhe e zhvendosi vĂ«mendjen nĂ« autostradĂ«. NjĂ« autobus i udhĂ«timeve tĂ« largĂ«ta kishte ndaluar nĂ« anĂ«n tjetĂ«r tĂ« rrugĂ«s dhe njerĂ«zit brenda u ngritĂ«n nĂ« kĂ«mbĂ«. PĂ«rmes dritareve tĂ« autobusit, ai mund tĂ« shihte njĂ« varg shpatullash qĂ« grumbulloheshin drejt dyerve; njĂ« çast mĂ« vonĂ«, pasagjerĂ«t vĂ«rshuan nga tĂ« dyja skajet e autobusit. Pastaj, me bisht tĂ« syrit, Sun Fu pa djalin tek ia mbathte aq shpejt sa i hanin kĂ«mbĂ«t. Ai pyeti veten pse, dhe mĂ« pas pa dorĂ«n e djaloshit tek frushkullonte: po shtrĂ«ngonte diçka, diçka tĂ« rrumbullakĂ«t. TashmĂ« e kuptoi se çfarĂ« ishte. Ai brofi nĂ« kĂ«mbĂ« dhe u vu ta ndiqte. “Ndalojeni hajdutin”, - bĂ«rtiti. - “Ndalojeni atĂ« hajdut atje
”.

Ishte pasdite tashmĂ«. Teksa djali arratisej pĂ«rgjatĂ« autostradĂ«s, ngrihej pluhur. Ai dĂ«gjoi britma prapa tij dhe shikoi pĂ«rreth pĂ«r tĂ« parĂ« Sun Fu-nĂ« qĂ« e ndiqte kĂ«mba-kĂ«mbĂ«s. Ai shllapuritej dĂ«shpĂ«rimisht, duke gulçuar, dhe kur kĂ«mbĂ«t filluan t’i kĂ«puteshin, e kuptoi se e kishin lĂ«nĂ« energjitĂ«. Tek shihte prapa pĂ«r herĂ« tĂ« dytĂ«, ai pa Sun Fu-nĂ« qĂ« ende i qepej pas, duke klithur e duke tundur krahĂ«t furishĂ«m. KrejtĂ«sisht i pashpresĂ«, djali ndaloi dhe u kthye, duke dihatur rĂ«ndshĂ«m. Ai shikoi derisa Sun Fu ishte ngjitur me tĂ« dhe pastaj çoi mollĂ«n te goja e i dha njĂ« kafshatĂ« tĂ« madhe.

Sun Fu shkundi krahun dhe e qĂ«lloi djalin, duke ia rrĂ«zuar mollĂ«n nga dora dhe duke goditur aq fort mjekrĂ«n e tij sa ai u shemb pĂ«rtokĂ«. Ai e mbronte kokĂ«n me duar, duke u pĂ«rtypur fort gjatĂ« gjithĂ« kohĂ«s. Sun Fu, i xhindosur, e mbĂ«rtheu djalin pĂ«r jake dhe e ngriti nĂ« kĂ«mbĂ«. Fyti i djalit ishte aq i shtrĂ«nguar nga jaka e tendosur sa e kishte tĂ« pamundur tĂ« pĂ«rtypej; sytĂ« filluan t’i zgurdullohen dhe faqet t’i fryhen, pak mollĂ« ende nĂ« gojĂ«. Tek i kapte jakĂ«n me njĂ«rĂ«n dorĂ«, Sun Fu shtrĂ«ngoi qafĂ«n e djalit me dorĂ«n tjetĂ«r. “PĂ«shtyje! PĂ«shtyje!” - klithi.

Po mblidhej njĂ« turmĂ« njerĂ«zish. “Ai ende po pĂ«rpiqet ta hajĂ« atĂ«!” - u tha Sun Fu atyre. - “MĂ« vodhi mollĂ«n dhe e kafshoi, dhe tani po pĂ«rpiqet ta gĂ«lltisĂ«!”

Sun Fu e goditi fort me shuplakĂ« nĂ« fytyrĂ«. “Jepi, pĂ«shtyje!”

Por djali thjesht e shtrĂ«ngoi gojĂ«n edhe mĂ« fort. Sun Fu ia vendosi njĂ«rĂ«n dorĂ« nĂ« fyt dhe filloi ta kĂ«ndirrte edhe njĂ« herĂ«. “PĂ«shtyje!” - thirri.

Teksa goja e djalit u hap, Sun Fu mund tĂ« shihte copa tĂ« pĂ«rtypura molle brenda. Ai e forcoi shtangimin si morsĂ« nĂ« fytin e djalit, derisa sytĂ« e tij filluan tĂ« mbufaten. “Sun Fu, - tha dikush, - shiko, gati po i dalin kokĂ«rdhokĂ«t vendit. Do ta mbysĂ«sh”.

“MirĂ« t’i bĂ«het”, - tha Sun Fu. - “MirĂ« t’i bĂ«het nĂ«se mbytet”.

MĂ« nĂ« fund, e lĂ«shoi. “NĂ«se ka njĂ« gjĂ« qĂ« e urrej, - tha ai, duke treguar qiellin, - Ă«shtĂ« njĂ« hajdut. PĂ«shtyje!”

Djali filloi tĂ« pĂ«shtyjĂ« mollĂ«n pjesĂ«-pjesĂ«. MĂ«nyra se si ai i pĂ«shtyu copat nĂ« pjesĂ«n e pĂ«rparme tĂ« kĂ«mishĂ«s, ishte pak a shumĂ« si tĂ« shtrydhte pastĂ« dhĂ«mbĂ«sh nga njĂ« tubet. Pasi e mbylli gojĂ«n, ia hapi sĂ«rish me forcĂ« dhe u pĂ«rkul pĂ«r tĂ« parĂ« brenda. “Nuk e ke pĂ«shtyrĂ« tĂ« gjithĂ«n”, - tha. - “Ka mbetur edhe ca”.

Djali pĂ«shtyu sĂ«rish - pothuajse e gjitha pĂ«shtymĂ« kĂ«tĂ« herĂ«, por me disa grimca molle aty-kĂ«tu. Djali pĂ«shtyu e pĂ«shtyu, derisa mĂ« nĂ« fund mbeti vetĂ«m njĂ« zhurmĂ« e thatĂ«, nuk kishte mĂ« pĂ«shtymĂ«. “Mjafton”, - tha Sun Fu.

Ai pa shumĂ« fytyra tĂ« njohura mes njerĂ«zve qĂ« ishin mbledhur pĂ«r tĂ« parĂ«. “Dikur ne kurrĂ« nuk i mbyllnim dyert, apo jo?” - tha ai. - “Nuk kishte njĂ« familje nĂ« tĂ« gjithĂ« qytetin qĂ« mbyllte dyert, apo jo?”

Ai pa njerĂ«zit duke tundur kokĂ«n. “Tani, pasi ta keni mbyllur derĂ«n njĂ« herĂ«, duhet tĂ« pĂ«rdorni edhe njĂ« shul tĂ« dytĂ«â€, - vazhdoi ai. - “Pse? PĂ«r shkak tĂ« hajdutĂ«ve tĂ« tillĂ«. NĂ«se ka njĂ« gjĂ« qĂ« e urrej, Ă«shtĂ« njĂ« hajdut”.

Sun Fu e pa djalin fytyrĂ«nxirĂ«, i cili e shikoi i magjepsur, si i mahnitur nga ajo qĂ« po thoshte. Pamja e djalit zgjoi njĂ« padurim tek ai. “NĂ«se ndjekim praktikat e vjetra, - tha ai, - duhet t’ia thyejmĂ« njĂ«rĂ«n nga duart, t’i thyejmĂ« dorĂ«n qĂ« vodhi
”

Sun Fu uli sytĂ« te djali. “Cila dorĂ« ishte?” - bĂ«rtiti.

Djali u rrĂ«qeth dhe e kaloi nxitimthi dorĂ«n e djathtĂ« pas shpine. Sun Fu ia kapi dorĂ«n dhe ua tregoi tĂ« gjithĂ«ve. “Ishte kjo dorĂ«. PĂ«rndryshe, pse do tĂ« pĂ«rpiqej ta fshihte kaq shpejt?”

“Nuk ishte ajo dorĂ«!” - briti djali.

“AtĂ«herĂ« ishte kjo dorĂ«â€. Sun Fu kapi dorĂ«n e majtĂ« tĂ« djalit.

“Jo, nuk ishte”.

Teksa tha kĂ«tĂ«, djali u pĂ«rpoq ta tĂ«rhiqte dorĂ«n. Sun Fu i dha njĂ« shuplakĂ« nĂ« fytyrĂ« qĂ« e bĂ«ri t’i merren kĂ«mbĂ«t. Pas njĂ« shuplake tĂ« dytĂ«, djali qĂ«ndroi nĂ« vend. Sun Fu e kapi pĂ«r flokĂ«sh, duke ia ngritur kokĂ«n lart. “Cila dorĂ« ishte?” - klithi ai, duke ia ngulur sytĂ« nĂ« fytyrĂ«.

SytĂ« e djalit u gapĂ«rruan teksa shikoi Sun Fu-nĂ«, dhe njĂ« çast mĂ« vonĂ« ai shtriu dorĂ«n e djathtĂ«. Sun Fu e mbĂ«rtheu pĂ«r kyçi dhe me dorĂ«n tjetĂ«r kapi gishtin e mesit tĂ« dorĂ«s sĂ« djalit. “NĂ«se ndjekim praktikat e vjetra, - u tha soditĂ«sve, - duhet t’ia thyejmĂ« kĂ«tĂ« dorĂ«. Nuk mund ta bĂ«jmĂ« mĂ« kĂ«tĂ«. TashmĂ« ne i mĂ«shojmĂ« edukimit. Si tĂ« edukojmĂ«?”

Sun Fu shikoi djalin. “KĂ«shtu edukojmĂ« ne”.

Ai mëshoi fort me të dyja duart. U ndie një kërcitje e papritur teksa ai theu gishtin e mesit të djalit. Djali klithi me një piskamë të mprehtë si thikë. Tek uli sytë, pa gishtin e thyer tek lëvarej në pjesën e pasme të dorës dhe u shemb përtokë i tronditur.

“KĂ«shtu duhet vepruar me hajdutĂ«t”, - tha Sun Fu. - “NĂ«se nuk u thyeni njĂ«rin nga krahĂ«t, tĂ« paktĂ«n duhet t’u thyeni njĂ« gisht”.

Duke thĂ«nĂ« kĂ«tĂ«, Sun Fu u pĂ«rkul dhe e ngriti djalin nĂ« kĂ«mbĂ«. Ai vuri re se sytĂ« e tij ishin mbyllur fort nga dhembja. “Hapi sytĂ«!” - klithi. - “Jepi, hapi!”

Djali hapi sytë, por ishte ende në agoni dhe goja e tij ishte shtrembëruar në një formë të çuditshme.

Sun Fu e goditi me shkelm nĂ« kĂ«mbĂ«. “LĂ«viz!”

Sun Fu e kapi pĂ«r jake dhe e shtyu pĂ«rpara tryezĂ«s sĂ« frutave. Ai rrĂ«moi pĂ«rreth nĂ« njĂ« karton pĂ«r njĂ« litar dhe e lidhi tek tezga. “BĂ«rtit”, - i tha djalit kur pa njerĂ«zit qĂ« shikonin. - “BĂ«rtit: ‘UnĂ« jam njĂ« hajdut’!”

Djali shikoi Sun Fu-nĂ«. Kur ai nuk iu bind, Sun Fu mbĂ«rtheu dorĂ«n e tij tĂ« majtĂ« dhe e shtrĂ«ngoi gishtin e mesĂ«m tĂ« majtĂ«. “UnĂ« jam njĂ« hajdut!” - briti djali.

“Nuk dĂ«gjohet mjaftueshĂ«m”, - tha Sun Fu. - “Ngrije zĂ«rin!”

Djali shikoi Sun Fu-nĂ«, pastaj shtyu kokĂ«n pĂ«rpara dhe klithi me gjithĂ« fuqitĂ«: “UnĂ« jam njĂ« hajdut!”

Sun Fu pa se si dolĂ«n enĂ«t e gjakut nĂ« qafĂ«n e djalit. Ai pohoi me kokĂ«. “ShkĂ«lqyeshĂ«m”, - tha. - “KĂ«shtu duhet tĂ« bĂ«rtasĂ«sh”.

GjithĂ« pasditen dielli i vjeshtĂ«s e lau djalin nĂ« dritĂ«. Dy duart e tij ishin lidhur pas shpine dhe litari ishte mbledhur rreth qafĂ«s sĂ« tij, kĂ«shtu qĂ« e kishte tĂ« pamundur tĂ« ulte kokĂ«n. Ai nuk kishte zgjidhje tjetĂ«r veçse tĂ« qĂ«ndronte aty si i ngrirĂ«, me sytĂ« nga autostrada. PranĂ« tij qĂ«ndronte fruta qĂ« ai kishte lakmuar, por me qafĂ«n e ngulĂ«t nĂ« vend as nuk mund t’i hidhte njĂ« shikim. Sa herĂ« qĂ« dikush kalonte pranĂ« - ndonjĂ« kalimtar me gjasĂ« - me kĂ«mbĂ«nguljen e Sun Fu-sĂ« ai do tĂ« bĂ«rtiste: “UnĂ« jam njĂ« hajdut!”

Sun Fu u ul pas tavolinës së frutave në stolin e tij, duke e parë me kënaqësi djalin. Ai nuk ishte më aq i indinjuar për humbjen e një molle dhe kishte filluar të ndihej i kënaqur me një punë të bërë mirë, sepse e kishte kapur dhe ndëshkuar hajdutin e mollës dhe ndëshkimi ende nuk kishte përfunduar. Ai u sigurua që djali të klithte me sa zë kishte sa herë që dikush kalonte pranë. E kishte vënë re që britmat e djalit tërhiqnin një rrëke të vazhdueshme njerëzish në tavolinën e tij të frutave.

ShumĂ« njerĂ«z e shihnin me kureshtje djalin qĂ« klithte. Atyre u dukej e çuditshme qĂ« njĂ« rob i lidhur tĂ« thĂ«rriste aq fort: “UnĂ« jam njĂ« hajdut.” Sun Fu ua sqaronte tĂ« gjithĂ« historinĂ«, duke shpjeguar pa u lodhur se si djali kishte vjedhur njĂ« mollĂ«, se si ishte kapur dhe se si ishte ndĂ«shkuar. “ËshtĂ« pĂ«r tĂ« mirĂ«n e tij”, - do tĂ« shtonte Sun Fu.

Dhe do ta bĂ«nte tĂ« qartĂ« çfarĂ« nĂ«nkuptonte me kĂ«tĂ«. “Dua qĂ« ai tĂ« kuptojĂ« se nuk duhet tĂ« vjedhĂ« mĂ« kurrĂ«â€.

Pastaj Sun Fu do t’i drejtohej djalit. “A do tĂ« vjedhĂ«sh mĂ«?” - ia priste ai.

Djali tundte kokën me vrull. Për shkak se qafa e tij ishte shtrënguar aq fort, ai e tundte vetëm pak kokën, por shumë shpejt.

“A e patĂ« atĂ«?” - thoshte Sun Fu triumfalisht.

GjatĂ« gjithĂ« pasdites, djali bĂ«rtiti dhe klithi. BuzĂ«t e tij u thanĂ« e u plasaritĂ«n nĂ« diell dhe zĂ«ri iu ngjir. NĂ« buzĂ«mbrĂ«mje, djali nuk ishte nĂ« gjendje tĂ« nxirrte njĂ« britmĂ« tĂ« plotĂ« dhe mundi tĂ« bĂ«nte vetĂ«m njĂ« zhurmĂ« gĂ«rvishtĂ«se, por prapĂ«seprapĂ« vazhdoi tĂ« briste: “UnĂ« jam njĂ« hajdut.”

PasagjerĂ«t nuk mund ta kuptonin mĂ« se pĂ«r çfarĂ« po bĂ«rtiste. “Ai po bĂ«rtet: ‘UnĂ« jam njĂ« hajdut.’”, - tha Sun Fu.

Pas kĂ«saj, Sun Fu e zgjidhi litarin. TashmĂ« ishte pothuajse errĂ«sirĂ«. Sun Fu i kaloi frutat nĂ« karrocĂ«n e tij tĂ« sheshtĂ« dhe kur gjithçka ishte nĂ« rregull, e zgjidhi robin e tij. PikĂ«risht kur Sun Fu po vendoste litarin e mbĂ«shtjellĂ« mbi karrocĂ«, dĂ«gjoi njĂ« zhurmĂ« tĂ« mbytur prapa tij, dhe shikoi pĂ«rreth pĂ«r tĂ« parĂ« qĂ« djali ishte shembur pĂ«rtokĂ«. “Pas kĂ«saj, - tha ai, - vĂ« bast qĂ« nuk do tĂ« guxosh tĂ« vjedhĂ«sh mĂ«â€.

Teksa fliste, Sun Fu hipi në biçikletë në pjesën e përparme të karrocës dhe u nis tatëpjetë autostradës së gjerë, duke e lënë djalin të shtrirë përtokë sa gjerë gjatë. I ligështuar nga uria dhe etja, ai ishte shembur sapo u zgjidh. Ai tashmë thjesht vazhdonte i shtrirë atje, me sytë paksa të hapur, sikur të shihte rrugën ose sikur të mos shihte asgjë. Ai qëndroi pa lëvizur për disa minuta dhe pastaj u ngrit ngadalë këmbadoras dhe u mbështet pas një peme. Më në fund, filloi të zvarritej rrugës tatëpjetë, në drejtim të perëndimit.

Djali u drejtua nga perëndimi, me trupin e tij imcak që lëkundej lehtë në muzg teksa dilte nga qyteti me gjysmë hapi. Disa e shihnin tek largohej dhe e dinin që ai ishte hajduti që Sun Fu kishte kapur atë pasdite, por ata nuk e dinin emrin e tij ose nga kishte ardhur, dhe sigurisht as që ia kishin idenë se ku po shkonte. Ata panë se si gishti i tij i mesit varej në pjesën e pasme të dorës së djathtë dhe shikuan se si çapitej në muzgun e largët dhe u tret.

Atë mbrëmje, si zakonisht, Sun Fu shkoi në dyqanin e vogël ngjitur për të blerë gjysmë litri me verë orizi, më pas përgatiti disa ushqime të thjeshta dhe u ul në tryezën katrore të ngrënies. Në këtë orë të ditës, dielli në perëndim shndriti nga dritarja dhe u duk sikur e ngrohu dhomën. Sun Fu u ul atje në muzg, duke hurbur verën e tij.

ShumĂ« vite mĂ« parĂ«, ai e kishte ndarĂ« dhomĂ«n me njĂ« grua tĂ« bukur dhe njĂ« djalĂ« pesĂ«vjeçar. NĂ« ato ditĂ« dhoma gumĂ«zhinte vazhdimisht nga zhurma dhe gjallĂ«ria, dhe nuk kishin tĂ« mbaruar gjĂ«rat pĂ«r tĂ« cilat ata bisedonin. NdonjĂ«herĂ« ai thjesht do tĂ« ulej brenda dhe shikonte se si gruaja e tij ndizte njĂ« zjarr jashtĂ« nĂ« sobĂ«n me qymyr. Djali i tyre do t’i ngjitej asaj nga pas si mastikĂ«, duke ia tĂ«rhequr xhaketĂ«n dhe duke e pyetur a duke i thĂ«nĂ« diçka me zĂ«rin e tij tĂ« paktĂ« tĂ« ngjirur.

Më vonë, një drekëherë vere, disa djem hynë me vrap brenda, duke thirrur emrin e Sun Fu-së. Ata thanë që djali i tij kishte rënë në një pellg jo shumë larg që aty. Ai vrapoi si një njeri i xhindosur, me gruan që e ndiqte pas me klithma therëse. Nuk kaloi shumë kur u bë më se e qartë se kishin humbur djalin e tyre përgjithmonë. Atë natë ata u ulën së bashku duke dënesur e duke ofsharë në errësirë dhe në zabullimë.

MĂ« vonĂ« akoma, ata filluan tĂ« rifitojnĂ« qetĂ«sinĂ«, duke e vazhduar jetĂ«n si mĂ« parĂ«, dhe kĂ«shtu kaluan me shpejtĂ«si disa vite. Pastaj, njĂ« dimĂ«r, njĂ« berber shĂ«titĂ«s ndaloi jashtĂ« shtĂ«pisĂ« sĂ« tyre. Gruaja e Sun Fu-sĂ« doli pĂ«rjashta, u ul nĂ« karrigen qĂ« i dha berberi, mbylli sytĂ« nĂ« rrezet e shndritshme tĂ« diellit dhe e la berberin t’ia lante e t’ia priste flokĂ«t, t’ia pastronte veshĂ«t e t’ia masazhonte krahĂ«t dhe shpatullat. AsnjĂ«herĂ« nĂ« jetĂ«n e saj nuk ishte ndier kaq e relaksuar sa atĂ« ditĂ«: dukej sikur po i shkrihej i gjithĂ« trupi. MĂ« pas i futi rrobat e saj nĂ« njĂ« çantĂ« dhe priti derisa tĂ« errĂ«sohej qielli, pastaj u nis pĂ«rgjatĂ« rrugĂ«s qĂ« kishte marrĂ« berberi.

Sun Fu ishte vetĂ«m tashmĂ«, e shkuara e tij ngjishej nĂ« njĂ« foto tĂ« zbardhulĂ«t bardhĂ« e zi qĂ« varej nĂ« mur. Ishte njĂ« portret familjar: ai, gruaja e tij dhe djali i tyre. Djali ishte nĂ« mes, me njĂ« kapelĂ« pambuku disa masa mĂ« tĂ« madhe. NĂ« tĂ« majtĂ«, me gĂ«rsheta, gruaja e tij buzĂ«qeshte gĂ«zimplotĂ«. Sun Fu ishte nĂ« tĂ« djathtĂ«, me fytyrĂ«n e tij rinore citazi me jetĂ«. /Gazeta “ExLibris”/

ÇfarĂ« realisht arriti Trumpi kĂ«tĂ« vit?

✇Telegrafi
By: Agron Shala
26 December 2025 at 10:33


Nga: Matt Robison / Newsweek
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Për rivalët, tallja e presidentit Donald Trump është bërë thuajse refleks automatik, aq bajat saqë mezi shkakton interesim edhe kur është plotësisht e merituar. Por, ajo që po bëhet interesante në fund të vitit është se sa shumë po përhapet ky sentiment: duket se shumë prej mbështetësve të Trumpit po e kuptojnë se gjithçka që kanë marrë gjatë vitit 2025 ka qenë vetëm zhurmë.

Viti i Trumpit, me fjalĂ«t e Makbethit, “nuk Ă«shtĂ« veç se prrallĂ«, prej budallaj, plot buj’ e plot tĂ«rbim” [sipas pĂ«rkthimit tĂ« Nolit - shĂ«n. i Telegrafit]. NĂ« njĂ« çështje pas asaj tjetrĂ«s kryesore nga fushata e vitit 2024, presidenti ka ofruar shumĂ« gjeste teatrale me zĂ« tĂ« lartĂ«. Por, bilanci i tij real pĂ«r ato qĂ« premtoi shkon nga zeroja absolute deri te dĂ«shtimi befasues.

Keni dyshime? Le ta shqyrtojmĂ«, sepse Ă«shtĂ« njĂ« gjĂ« qĂ« Ă«shtĂ« e lehtĂ«, meqĂ« prioritetet e Trumpit nuk ishin ndonjĂ« mister (programi i PartisĂ« Republikane pĂ«r vitin 2024 thoshte me germa tĂ« mĂ«dha, si i dehuri i fundit nĂ« fund tĂ« natĂ«s: “NDALO INFLACIONIN DHE BËJE AMERIKËN SËRISH TË PËRBALLUESHME ... OPERACIONI MË I MADH I DEPORTIMIT NË HISTORINË AMERIKANE ... NDALO ARMATIMIN E QEVERISË”)

Sa i pĂ«rket ekonomisĂ«, pavarĂ«sisht fjalimit tĂ« zjarrtĂ« tĂ« Trumpit nĂ« orar kryesor televiziv javĂ«n e kaluar - pĂ«rmbledhja e tĂ« cilit dukej tĂ« ishte “Do tĂ« vazhdoj t’ju bĂ«rtas derisa tĂ« pĂ«rmirĂ«sohet morali” - Amerika po e pĂ«rmbyll vitin 2025 me papunĂ«sinĂ« mĂ« tĂ« lartĂ« nĂ« katĂ«r vjetĂ«t e fundit dhe me çmime rreth tre pĂ«rqind mĂ« tĂ« larta. Shumica e kĂ«saj rritjeje vjen pĂ«r shkak tĂ« politikave tĂ« Trumpit. Trumpi mendon se pĂ«rballimi i jetĂ«s Ă«shtĂ« mashtrim. Votuesit nuk mendojnĂ« kĂ«shtu: pĂ«r ta Ă«shtĂ« gjĂ«ja mĂ« e rĂ«ndĂ«sishme dhe ata fajĂ«sojnĂ« nĂ« masĂ« tĂ« madhe presidentin pĂ«r problemet e tyre ekonomike.

Sa pĂ«r synimin e tij pĂ«r tĂ« “ndalur zhvendosjen e prodhimit jashtĂ« vendit dhe pĂ«r ta kthyer ShBA-nĂ« nĂ« superfuqi prodhimi” (le ta kursejmĂ« veten nga germat e mĂ«dha) - qĂ« thuhej se ishte arsyeja pĂ«r bombardimin e ekonomisĂ« me tarifa - vendet e punĂ«s nĂ« prodhim kanĂ« rĂ«nĂ«, zhvendosja jashtĂ« vendit Ă«shtĂ« rritur dhe deficiti ynĂ« tregtar Ă«shtĂ« 112 miliardĂ« dollarĂ« mĂ« i lartĂ«.

Po programi i deportimeve i Trumpit? Me siguri të gjitha ato operacione të ICE-së [Shërbimi i Doganave dhe Emigracionit - shën. i Telegrafit] të projektuara posaçërisht për rrjete sociale, ato zbarkime të Gardës Kombëtare në pika të nxehta dhe shfaqja për kamerat e sekretares së Sigurisë Kombëtare, Kristi Noem, në një burg famëkeq në Salvador, janë shenja se gjërat po funksionojnë?

Pritni pak, sepse Trumpi është në rrugën për të realizuar më pak deportime në vitin 2025 sesa bëri Joe Biden më 2024 - dhe shumë më pak se Barack Obama në kulmin e tij. Mendoni për këtë ... sepse zyrtarët e Trumpit padyshim që po mendojnë: ata vazhdojnë të pushojnë zyrtarë të lartë dhe të mbledhin "seanca vetëkritike" ku këshilltari i Sigurisë Kombëtare, Stephen Miller, bërtet në panik. Fakti që kryeredaktorja e CBS-it, Bari Weiss, u përpoq të mbulonte programin 60 Minutes për deportimet në gulagët e huaj, tregon se sa e frikësuar është bërë Shtëpia e Bardhë teksa votuesit po lodhen nga spektakli mizor i imigracionit.

Paqja dhe siguria? Pretendimet e Trumpit pĂ«r pĂ«rfundimin e shtatĂ« luftĂ«rave janĂ« fantazi (CBS News i hodhi poshtĂ« kĂ«to budallallĂ«qe qĂ« nĂ« shtator, por mos i tregoni Bari Weissit). TĂ« jemi tĂ« drejtĂ«, edhe pse ende vazhdon lufta nĂ« UkrainĂ« - tĂ« cilĂ«n Trumpi premtoi ta pĂ«rfundonte pĂ«r 24 orĂ« - ai duhet tĂ« marrĂ« merita pĂ«r armĂ«pushimin mes Izraelit dhe Hamasit. Por, duke qenĂ« tĂ« drejtĂ«, le tĂ« fokusohemi edhe nĂ« vlerĂ«simin e besueshĂ«m se shkatĂ«rrimi i USAID-it, nga ana e tij, do tĂ« shkaktojĂ« vdekjen e 330 mijĂ« njerĂ«zve kĂ«tĂ« vit - 230 mijĂ« prej tyre fĂ«mijĂ«. ËshtĂ« e sĂ«murĂ« ideja e tij se do tĂ« marrĂ« Çmimin Nobel pĂ«r Paqen pasi ka shkaktuar kaq shumĂ« dhimbje pĂ«r mĂ« tĂ« mjerĂ«t e botĂ«s dhe pĂ«r ata qĂ« festojnĂ« lindjen e Jezusit dhe po reflektojnĂ« mbi Mateun 25:40 [Sa herĂ« ia keni bĂ«rĂ« kĂ«tĂ« ndonjĂ«rit prej kĂ«tyre vĂ«llezĂ«rve tĂ« mi mĂ« tĂ« vegjĂ«l, kĂ«tĂ« ma bĂ«tĂ« mua - shĂ«n. i Telegrafit] fati i mĂ« tĂ« vegjĂ«lve prej vĂ«llezĂ«rve e motrave tona duhet tĂ« jetĂ« burim i thellĂ« hidhĂ«rimi.

PĂ«rfundimi i “armatimit tĂ« qeverisĂ«â€? Reuters dokumentoi tĂ« paktĂ«n 470 persona, organizata dhe institucione tĂ« cilat Trumpi i ka nĂ« cak pĂ«r hakmarrje. Lufta kundĂ«r “kontrollit qeveritar” [deep state - shĂ«n. i Telegrafit] dhe “tharjes sĂ« kĂ«netĂ«s”? Trumpi pushoi shumĂ« njerĂ«z, por kryesisht ata qĂ« ishin tĂ« aftĂ«, dhe Departamenti i DrejtĂ«sisĂ« nuk uli aspak shpenzimet. Lufta kundĂ«r zgjimit [woke - shĂ«n. i Telegrafit] nĂ« shkolla? Harvardi e riemĂ«roi qendrĂ«n e tij pĂ«r DEI [Diversitet, Barazi dhe PĂ«rfshirje - shĂ«n. i Telegrafit] dhe bashkoi disa faqe qĂ« merreshin me racĂ«n dhe gjininĂ«. E merituat, liberalĂ«.

Për krimin, të paktën mund të thuhet që Trumpi nuk i ka prishur trendët kombëtarë të rënies së shpejtë të niveleve të krimit që nisën nën Bidenin - dhe, në disa raste madje janë përshpejtuar këtë vit. Nga ana tjetër, faljet e Trumpit dhe ndjekjet penale me motive hakmarrëse kanë krijuar një sistem drejtësie me dy nivele: një për Trumpin dhe miqtë e tij, dhe një tjetër për të gjithë të tjerët. Vështirë të besohet se kjo ishte në listën e dëshirave të votuesve të MAGA-s [Ta bëjmë Amerikën sërish madhështore - shën. i Telegrafit].

Trumpi duket se jeton sipas tekstit tĂ« kĂ«ngĂ«s Razzle Dazzle nga mjuzikli Çikago qĂ« kĂ«shillon mashtruesit t’ia japin turmĂ«s “hokus-pokusin” dhe “kur tĂ« jesh nĂ« telashe, vallĂ«zo”. Por, ajo gjithashtu pyet nĂ« aspektin retorik: “Po nĂ«se tĂ« gjitha shpresat tĂ« janĂ« ndryshkur ... po nĂ«se, nĂ« fakt, je thjesht i neveritshĂ«m”?

Po, vĂ«rtet? KĂ«tĂ« vit, “mashtrimi” i Trumpit u konsumua, sepse nuk kishte asgjĂ« poshtĂ« sipĂ«rfaqes. Ka njĂ« arsye pse 14 pĂ«rqind e votuesve tĂ« Trumpit tashmĂ« pendohen pĂ«r votĂ«n e tyre. Me republikanĂ«t nĂ« Kongres qĂ« po rrĂ«zohen nĂ« kaos pĂ«rsĂ«ri dhe me presidentin pa asnjĂ« plan pĂ«r tĂ« bashkĂ«punuar pĂ«r ndonjĂ« gjĂ« konstruktive nĂ« vitin 2026, pyetja e vetme tani Ă«shtĂ«: sa do tĂ« zgjasĂ« derisa edhe tĂ« tjerĂ«t t’i hapin sytĂ«? /Telegrafi/

URTËSI

✇Telegrafi
By: Agron Shala
26 December 2025 at 09:32


Poezi nga: Ada Negri
PĂ«rktheu: Anton Papleka

Kur ti nuk do të bësh dallimin më të vogël
Midis armikut tënd dhe mikut tënd, kur këngët
Dhe të qarat do të kenë për ty një zë të përbashkët,
Kur asgjë në botë nuk mund të të plagosë më,
Ty qĂ« t’u desh tĂ« bĂ«je njĂ« luftĂ« tĂ« ashpĂ«r
Dhe që u lëndove aq shumë; kur të japësh dashuri
Në këmbim të urrejtjes dhe kur, për të mirën që bëre,
Mund të buzëqeshësh duke marrë mosmirënjohje, harresë;
Kur ti nuk do të kesh asgjë tjetër përveç Zotit
Në zemrën tënde dhe brenda teje, pa dyshin atëherë
Ti do të kesh sosur te jeta e vërtetë ose te vdekja.

A ekziston Babadimri?

✇Telegrafi
By: Agron Shala
25 December 2025 at 11:25


Sqarimi i mistereve tuaja “tĂ« pashpjegueshme” ...

Nga: Sarah Knapton dhe Joe Pinkstone / The Telegraph
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Ndërsa hetonin gjithçka, nga rastësitë e çuditshme deri te takimet e habitshme, Sarah Knapton, redaktore shkencore, dhe Joe Pinkstone, korrespondent shkencor i gazetës sonë [The Telegraph], kanë zbuluar se përvojat në dukje të mbinatyrshme priren të kenë shpjegime krejtësisht racionale.

Tani ata duan t’ju ndihmojnĂ« edhe juve.

Në këtë seri ata zbërthejnë historitë tuaja më të çuditshme personale, duke përdorur shkencën, psikologjinë dhe paksa mendjen e shëndoshë për të gjetur logjikën prapa çmendurisë - megjithëse ndonjëherë në fund mbetet edhe një grimcë misteri.

Sot, për një botim të veçantë të Krishtlindjes, dyshja jonë peshojnë një pyetje të vjetër sa vetë koha: A ekziston Babadimri? [Is Santa Claus real?]

TĂ« dashur Sarah dhe Joe,

“NĂ«se Babadimri Ă«shtĂ« i vĂ«rtetĂ«, si ia del ai tĂ« shpĂ«rndajĂ« tĂ« gjitha dhuratat pĂ«r fĂ«mijĂ«t e botĂ«s pĂ«r njĂ« natĂ« tĂ« vetme? Mua nuk mĂ« duket e mundur, dhe asnjĂ«herĂ« nuk e kam parĂ«, ndaj mendoj se Ă«shtĂ« i trilluar”.

Isobel, shtatë vjeçe.

Sarah dhe Joe përgjigjen:

Sigurisht që Babadimri është i vërtetë, Isobel, por po, aventurat e tij në mbrëmjen e Krishtlindjes priren të sfidojnë fizikën, kështu që e kuptojmë pse mund të vësh në dyshim ekzistencën e tij.

Në fakt, deri vonë askush nuk e dinte se si ia dilte mbanë Babadimri të vizitonte të gjithë fëmijët e botës - derisa shkencëtarët nuk e kombinuan Teorinë e Relativitetit të Ajnshtajnit dhe mekanikën kuantike në atë që tani njihet si Teoria e Madhe e Bashkuar e Babadimrit [Grand Unified Theory of Santa] - ose shkurt, GUTS.

Në vitin 2016, Dr. Katy Sheen, fizikane në Universitetin e Ekseterit, zbuloi se Babadimri dhe drerët e tij udhëtojnë nëpër botë me një shpejtësi aq të lartë saqë ata tkurren, duke mundësuar që Babadimri dhe thesi i tij i madh i dhuratave të futen edhe në oxhaqet më të ngushta.

Dr. Sheen zbuloi gjithashtu një shpjegim shkencor përse Babadimri rrallëherë shihet nga fëmijët - edhe pse miliona prej tyre përpiqen të qëndrojnë zgjuar, në Natën e Krishtlindjes, për të kapur një pamje të kostumit të tij të kuq.

ËshtĂ« aq i shpejtĂ« saqĂ« bĂ«het i padukshĂ«m

Fizikania përllogariti se Babdimri do të duhej të udhëtonte me rreth 10 milionë kilometra në orë, për të dorëzuar dhuratat për çdo fëmijë që pritet të festojë Krishtlindjet brenda 31 orëve - duke marrë parasysh zonat kohore në botë.

Një shpejtësi e tillë do ta bënte atë të ndryshonte nga ngjyra e kuqe në të gjelbër dhe, me rritjen e shpejtësisë, përfundimisht do të zhdukej plotësisht. Në këtë rast, është efekti i Doplerit ai që e bën Babadimri të ndryshojë ngjyrën, sepse valët e dritës që reflektohen mbi të shtrydhen në një shpejtësi kaq të madhe.

Efekti i Doplerit gjithashtu shpjegon se pse fëmijët nuk e dëgjojnë Babadimri kur ai mbërrin.

Teksa Babadimri dhe saja e tij afrohen, tingulli i zileve dhe “ho, ho, ho”-ja e thellĂ« do tĂ« ngrihen gjithnjĂ« e mĂ« lartĂ« nĂ« tonalitet derisa bĂ«hen tĂ« padĂ«gjueshme, sepse zĂ«ri i tij lĂ«viz pĂ«rtej diapazonit tĂ« dĂ«gjimit njerĂ«zor.

Dhe, nëse fëmijët dëgjojnë një zhurmë të fortë Natën e Krishtlindjes, mund të jetë ndonjë dre i Babadimrit që ka thyer murin e zërit, duke krijuar një bum sonik.

Dr. Sheen ka thĂ«nĂ«: “Ndodhin disa gjĂ«ra tĂ« çuditshme, pasi fillon tĂ« udhĂ«tosh kaq shpejt. SĂ« pari, koha ngadalĂ«sohet. SĂ« dyti, Babadimri ngjeshĂ«t, qĂ« do tĂ« thotĂ« se ai mund tĂ« futet mĂ« lehtĂ« nĂ« njĂ« oxhak”.

Ekspertët gjithashtu besojnë se Babadimri ndonjëherë përdor ndërlidhjen kuantike për të qenë i sigurt se të gjithë fëmijët do ta marrin dhuratën në kohë.

Mekanika kuantike merret me sjelljen e grimcave shumë të vogla, dhe ato mund të ekzistojnë në një gjendje të ndërlidhur - që do të thotë se mund të jenë të lidhura, pavarësisht se sa larg ndodhen në botë.

ShkencĂ«tarĂ«t mendojnĂ« se Babadimri ndonjĂ«herĂ« i vendos dhuratat nĂ« njĂ« gjendje tĂ« veçantĂ« “tĂ« ndĂ«rlidhur”, qĂ« do tĂ« thotĂ« se kur fĂ«mija i parĂ« hap dhuratĂ«n nĂ« mĂ«ngjesin e Krishtlindjes, tĂ« gjithĂ« fĂ«mijĂ«t marrin dhuratĂ«n e tyre nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ«.

Për shkak se ndërlidhja është e brishtë, Babadimri shqetësohet nëse ajo mund të prishet, që do të thotë se do të humbasë lidhja speciale që garanton shpërndarjen e dhuratave. Kjo është arsyeja se pse fëmijët duhet të jenë në shtrat dhe në gjumë - herët në Natën e Krishtlindjes.

Pamja e konfirmuar

Ekzistenca e Babadimri u konfirmua në vitin 2023, kur një video rrodhi nga një bisedë mes zonjës Angela McClean, këshilltare kryesore shkencore e Qeverisë, dhe Michelle Donelanit që ishte ministre e Shkencës në atë kohë.

- YouTube Sekreti i fuqisë magjike të Babadimrit zbulohet nga këshilltarja kryesore shkencore e Qeverisë ...

Zonja Angela, duke menduar se kamerat ishin fikur, u xhirua duke thënë se ishte thelbësore që fëmijët të binin herët në gjumë në Natën e Krishtlindjes, për të mos e prishur metodën shkencore të Babadimrit.

E pyetur nĂ«se ajo e dinte se si ia del mbanĂ« Babadimri tĂ« futet nĂ« tĂ« gjithĂ« oxhaqet e botĂ«s, ajo tha: “ËshtĂ« e qartĂ« qĂ« ai nuk mund tĂ« shkelĂ« ligjet e fizikĂ«s, por ka disa gjĂ«ra qĂ« mendojmĂ« se ai mund tĂ« jetĂ« duke i pĂ«rdorur pĂ«r ta ndihmuar nĂ« atĂ« punĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme, pĂ«r tĂ« dorĂ«zuar dhuratat pĂ«r çdo fĂ«mijĂ« nĂ« gjithĂ« botĂ«n. Pra, ajo qĂ« mendojmĂ« se ai bĂ«n Ă«shtĂ« se ai merr lodrat qĂ« ka prodhuar nĂ« Polin e Veriut dhe i vendos ato nĂ« njĂ« gjendje tĂ« veçantĂ« - qĂ« quhet gjendje e ndĂ«rlidhur - dhe kjo do tĂ« thotĂ« se kur fĂ«mija i parĂ« hap dhuratĂ«n nĂ« mĂ«ngjesin e Krishtlindjes, kjo siguron qĂ« çdo fĂ«mijĂ« nĂ« botĂ« do tĂ« marrĂ« njĂ« dhuratĂ«. Kjo ndodh sepse ai pĂ«rdor kĂ«tĂ« lidhje shumĂ« tĂ« veçantĂ« midis gjĂ«rave, gjĂ« qĂ« dimĂ« se mund tĂ« ndodhĂ« sipas fizikĂ«s kuantike dhe qĂ« quhet ndĂ«rlidhje”.

Shkenca funksionon vetëm nëse fëmijët janë në kohën e duhur në gjumë

E pyetur nĂ«se kjo metodĂ« shkencore funksionon vetĂ«m nĂ«se fĂ«mijĂ«t flenĂ« me kohĂ«, zonja Angela shtoi: “Oh, absolutisht po, nĂ«se dikush do ta shihte Babadimrin, kjo do tĂ« prishte gjendjen e ndĂ«rlidhur. Kjo Ă«shtĂ« arsyeja se pse ne duhet tĂ« kĂ«mbĂ«ngulim qĂ« fĂ«mijĂ«t tĂ« jenĂ« me kohĂ« nĂ« shtrat nĂ« NatĂ«n e Krishtlindjes”.

NĂ« atĂ« kohĂ«, Departamenti pĂ«r ShkencĂ«, Inovacion dhe Teknologji (DSIT) tha se ishte “i zhgĂ«njyer” qĂ« pamjet e njĂ« bisede private ishin bĂ«rĂ« publike dhe fajĂ«soi elfĂ«t e Babadimrit tĂ« cilĂ«t nuk komentuan pĂ«r akuzĂ«n kur u kontaktuan nga ditorja The Telegraph.

Në vitin 2017, Universiteti i Uorikut sugjeroi gjithashtu se Babadimri mund të përdorë "tunelin kuantik" për të hyrë dhe për të dalë nga shtëpitë.

Dr. George Knee, fizikan teorik, argumentoi se duke ngrënë shumë ëmbëlsira me fruta, Babadimri është shëndoshur shumë për të hyrë nëpër oxhaqe, ndaj ka nevojë të përdorë mekanikën kuantike.

“Sipas fizikĂ«s kuantike, atomet nĂ« trupin e Babadimrit kanĂ« njĂ« pozicion tĂ« pasigurt - njĂ« lloj mjegulle qĂ« mund tĂ« lĂ«vizĂ« si lĂ«ng”, tha ai. “MegjithĂ«se tingĂ«llon absurde, Ă«shtĂ« plotĂ«sisht e mundur qĂ« pasiguria e trupit tĂ« Babadimrit tĂ« rrĂ«shqasĂ« pĂ«rmes hapĂ«sirave tĂ« cilat pĂ«rndryshe janĂ« tĂ« pamundura. Kjo do tĂ« thotĂ« qĂ«, nĂ« teori, Babadimri kuantik mund tĂ« shfaqet drejtpĂ«rdrejt nĂ« oxhak. Kjo teori shpjegon gjithashtu se si arrin Babadimri te njerĂ«zit qĂ« nuk kanĂ« oxhak. Ai thjesht pĂ«rdor tunelin kuantik pĂ«r tĂ« rrĂ«shqitur poshtĂ« derĂ«s ose pĂ«rmes deriçkĂ«s sĂ« maceve”.

Përfundimi: Gjithçka e shpjegueshme!

/Telegrafi/

Në Berlin shkova në një kurs mbrëmjeje mbi fashizmin - dhe mësova si ta ndaloj AfD-në

✇Telegrafi
By: Agron Shala
25 December 2025 at 10:18


Nga: Tania Roettger / The Guardian
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

NĂ« vitin 1932, shkrimtarja e lindur nĂ« Berlin, Gabriele Tergit, nisi tĂ« pĂ«rjetĂ«sonte gjĂ«nĂ« tĂ« cilĂ«n ajo e shihte si njĂ« botĂ« qĂ« po zhdukej: jeta dhe fatet e hebrenjve tĂ« qytetit. Deri nĂ« vitin 1945, pasi kishte ikur nga nazistĂ«t - fillimisht nĂ« Çekosllovaki, pastaj nĂ« PalestinĂ« dhe mĂ« pas nĂ« Britani - Tergit e kishte pĂ«rfunduar romanin e saj, por iu desh tĂ« priste deri nĂ« vitin 1951 qĂ« EfingerĂ«t [The EffingerĂ«t] tĂ« botohej. Edhe atĂ«herĂ«, vetĂ«m pak librarĂ« gjermanĂ« pranuan ta vendosnin nĂ« raftet e veta. Ishte njĂ« vepĂ«r tepĂ«r e çuditshme pĂ«r publikun gjerman qĂ« kishte parĂ«, nĂ« mos kishte marrĂ« pjesĂ«, nĂ« Holokaust.

Lexo po ashtu:
- Si e ka infektuar Adolf Hitleri mënyrën tonë të të menduarit
- Një roman i panjohur i shkrimtarit që dokumentoi ngritjen e Hitlerit
- Mendja naziste
- Nëse do ta njihnim më mirë historinë, do ta lexonim më mirë të tashmen

MegjithĂ«se u anashkalua nĂ« atĂ« kohĂ«, Ă«shtĂ« rizbuluar si njĂ« klasik nĂ« Gjermani dhe tani Ă«shtĂ« botuar pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« anglisht. ËshtĂ« kronikĂ« e tri familjeve tĂ« pasura hebraike nĂ« Berlin, midis viteve 1878 dhe 1942, me njĂ« epilog tĂ« vendosur nĂ« vitin 1948 - i bazuar nĂ« rikthimin e Tergitit nĂ« qytetin e saj tĂ« shkatĂ«rruar. Tergit e kuptonte sa tĂ« rrezikshĂ«m ishin nazistĂ«t. Ajo ishte reportere gjyqĂ«sore dhe kishte ndjekur gjyqet kundĂ«r Adolf Hitlerit dhe Joseph Goebbels nĂ« vitet ‘20 tĂ« shekullit XX - kjo e bĂ«ri gjithashtu cak, dhe ajo iku nga Berlini pasi mezi shpĂ«toi nga njĂ« bastisje e SA-sĂ« (“kĂ«mishĂ«kafenjtĂ«â€) nĂ« mars tĂ« vitit 1933.

ËshtĂ« e frikshme, duke lexuar EfingerĂ«t nĂ« vitin 2025, qĂ« ngjitja e nazistĂ«ve nĂ« pushtet ndodh kryesisht nĂ« periferi tĂ« jetĂ«s sĂ« protagonistĂ«ve. Ekziston ndjesia se, ndonĂ«se i shihnin si akterĂ« tĂ« kĂ«qij, ata megjithatĂ« ndiheshin tĂ« mbrojtur nga nazistĂ«t nĂ« vilat e tyre ekstravagante nĂ« Tirgarten, me rrobat e shtrenjta dhe lidhjet e tyre shoqĂ«rore.

NjĂ« atmosferĂ« e ngjashme rreziku politik rri pezull edhe nĂ« filmin Kabare [Cabaret] tĂ« vitit 1972 - bazuar nĂ« romanet berlineze tĂ« Christopher Isherwoodit. Republika e Vajmarit paraqitet si njĂ« kohĂ« hedoniste, dhe nazistĂ«t dalin ngadalĂ« nĂ« skenĂ« nga prapaskena. NjĂ« personazh madje thotĂ«: “NazistĂ«t janĂ« thjesht njĂ« bandĂ« huliganĂ«sh budallenj - por, ata i shĂ«rbejnĂ« njĂ« qĂ«llimi: le t’i heqin qafe komunistĂ«t dhe pastaj do t’i kontrollojmĂ« ne”. Ndjesia e njĂ« rreziku tĂ« afĂ«rt, por tĂ« nĂ«nvlerĂ«suar, mĂ« dukej tepĂ«r e njohur.

Momentalisht, diskutimi mbi fashizmin është i kudondodhur. Këtu, në Gjermani, debatohet në artikuj, libra, ekspozita dhe seri leksionesh publike. Ka diskutime për faktin nëse politikat e Alternativës për Gjermaninë (AfD) mund të quhen fashiste, apo nëse ky autoritarizëm i djathtë i shekullit XXI është më ndryshe në aspektin cilësor.

NĂ« pĂ«rpjekje pĂ«r tĂ« kuptuar mĂ« mirĂ« kĂ«ta precedentĂ« historikĂ« dhe kohĂ«n tonĂ«, u regjistrova nĂ« njĂ« seminar mbrĂ«mjeje pĂ«r fashizmin tĂ« quajtur “PĂ«rbindĂ«shat” e Fashizmit - dje, sot dhe nesĂ«r, nĂ« Berlin, nĂ« Forumin Letrar “Berthold Brecht” me prirje tĂ« majtĂ«. Ideja kryesore ishte, siç e shpjegoi ligjĂ«ruesi, tĂ« dish tĂ« pĂ«rkufizosh fashizmin - ky Ă«shtĂ« hapi i parĂ« pĂ«r tĂ« rritur qĂ«ndrueshmĂ«rinĂ« tonĂ« ndaj tij. PavarĂ«sisht disa vĂ«shtirĂ«sive nĂ« pĂ«rcaktimin e pĂ«rkufizimit, arritĂ«m te disa tregues tĂ« pĂ«rbashkĂ«t: njĂ« pĂ«rpjekje pĂ«r tĂ« krijuar njĂ« komb etnikisht “tĂ« pastĂ«r”, angazhimi i njĂ« force paramilitare dhe pĂ«rdorimi i tepĂ«rt dhunĂ«s, ndjenja anti-liberale dhe anti-demokratike, si dhe pĂ«rfshirja e mbĂ«shtetĂ«sve tĂ« pasur nga elita ekonomike.

Kur diskutimi kaloi te AfD-ja dhe se ku do tĂ« mund t’i vendosnim ata nĂ« kĂ«tĂ« spektĂ«r, njĂ« atmosferĂ« dĂ«shpĂ«ruese mbizotĂ«roi nĂ« sallĂ«. Po kalonim nga bota teorike nĂ« realitetin politik tĂ« GjermanisĂ« sĂ« vitit 2025 dhe, ndonĂ«se AfD-ja nuk ka forcĂ« tĂ« vet paramilitare apo pĂ«rdor dhunĂ« tĂ« tepruar, ekzistojnĂ« disa shqetĂ«sime tĂ« arsyeshme pĂ«r kriteret e tjera. Kjo Ă«shtĂ« njĂ« parti pĂ«r tĂ« cilĂ«n mĂ« shumĂ« se 30 pĂ«rqind e punĂ«torĂ«ve tĂ« krahut dhe gjermanĂ«ve tĂ« papunĂ« votuan nĂ« zgjedhjet federale tĂ« shkurtit. AfD-ja doli e dyta nĂ« nivel kombĂ«tar, duke fituar 20.8 pĂ«rqind tĂ« votave, ndĂ«rsa CDU-ja mori 28.5 pĂ«rqind. Sipas sondazheve tĂ« fundit, AfD-ja Ă«shtĂ« nĂ« krye me 26 pĂ«rqind kundrejt 24 pĂ«rqindĂ«shit tĂ« CDU-sĂ«. AfD-ja Ă«shtĂ« parti qĂ« Ă«shtĂ« shpallur “ekstremiste e djathtĂ«â€ nga Zyra Federale pĂ«r Mbrojtjen e KushtetutĂ«s.

NjĂ« iluzion historik tĂ« cilin elitat gjermane rrezikojnĂ« ta pĂ«rsĂ«risin Ă«shtĂ« ideja se elitat e vjetra mund tĂ« ruajnĂ« kontrollin mbi fuqitĂ« e reja qĂ« shfaqen nĂ« tĂ« djathtĂ«n ekstreme. Disa javĂ« para zgjedhjeve tĂ« 2025-Ă«s, kancelari kristiandemokrat (CDU), Friedrich Merz, theu tĂ« ashtuquajturin “mur mbrojtĂ«s” - marrĂ«veshjen midis tĂ« gjitha partive demokratike pĂ«r tĂ« mos bashkĂ«punuar me AfD-nĂ« nĂ« votimet parlamentare. Merz kaloi njĂ« propozim nĂ« Parlament pĂ«r tĂ« goditur migrimin e paligjshĂ«m, me mbĂ«shtetjen e AfD-sĂ«. QĂ« atĂ«herĂ«, disa anĂ«tarĂ« tĂ« CDU-sĂ« kanĂ« kĂ«rkuar qĂ« Merz ta heqĂ« pĂ«rfundimisht “murin mbrojtĂ«s”.

Kur, muajin e kaluar, Gjermania pĂ«rkujtoi viktimat e pogromeve naziste tĂ« nĂ«ntorit 1938, Frank-Walter Steinmeier, kreu simbolik i shtetit tonĂ«, mbajti njĂ« fjalim ku paralajmĂ«roi pĂ«r AfD-nĂ« - pa e pĂ«rmendur me emĂ«r. Ai i kĂ«rkoi qeverisĂ« sĂ« Merzit tĂ« ruajĂ« “murin mbrojtĂ«s”, dhe madje bĂ«ri thirrje qĂ« tĂ« merren nĂ« konsideratĂ« edhe mundĂ«sitĂ« ligjore pĂ«r ndalimin e partive politike anti-demokratike. MundĂ«sia pĂ«r ta ndaluar AfD-nĂ« Ă«shtĂ« diskutuar gjerĂ«sisht, por duket e pamundur tĂ« ndodhĂ«; gjithashtu, shmang trajtimin e rrĂ«njĂ«ve tĂ« mbĂ«shtetjes sĂ« saj.

Për ata që duan të rezistojnë ndaj ekstremizmit të djathtë, një nga prioritetet e para është të tregojnë solidaritet me ata që janë nën kërcënim. Në Gjermaninë e vitit 2025, kjo nënkupton kryesisht azilkërkuesit, veçanërisht sirianë, afganë dhe ukrainas, por përgjithësisht burra të rinj me histori migrimi. Dhe, ka pasur disa shfaqje publike të këtij solidariteti.

NĂ« janar 2024, miliona njerĂ«z dolĂ«n nĂ« rrugĂ«t e akullta nĂ« mbarĂ« GjermaninĂ« pĂ«r tĂ« protestuar kundĂ«r konferencĂ«s sĂ« fshehtĂ« famĂ«keqe pĂ«r “rimigrimin” nĂ« Potsdam, ku morĂ«n pjesĂ« neonazistĂ«t dhe anĂ«tarĂ«t e AfD-sĂ«, gjĂ« qĂ« u zbulua nga platforma hetimore Correctiv. Por, as ky frustrim dhe as shqetĂ«simet pĂ«r dobĂ«simin e “murit mbrojtĂ«s” parlamentar, nuk duket se kanĂ« pasur ndonjĂ« ndikim tĂ« qĂ«ndrueshĂ«m te qeveria e Merzit.

MĂ«simi i hidhur moral i romanit tĂ« Tergitit vjen nĂ« letrĂ«n e fundit, shkruar nga Efingeri i moshuar gjatĂ« rrugĂ«s pĂ«r nĂ« kampin e pĂ«rqendrimit: “Besova nĂ« tĂ« mirĂ«n e njerĂ«zve - ky ishte gabimi mĂ« i rĂ«ndĂ« i jetĂ«s sime tĂ« çorientuar”. Nuk duhet tĂ« ndalojmĂ« sĂ« besuari nĂ« tĂ« mirĂ«n e njerĂ«zve, por duhet gjithashtu tĂ« dĂ«gjojmĂ« paralajmĂ«rimet e historisĂ«. Ajo qĂ« na mĂ«son libri EfingerĂ«t Ă«shtĂ« tĂ« mos e nĂ«nvlerĂ«sojmĂ« rrezikun e kĂ«rcĂ«nimit fashist, dhe tĂ« luftojmĂ« nĂ« tĂ« gjitha frontet kundĂ«r tij - pĂ«rpara se tĂ« jetĂ« shumĂ« vonĂ«. /Telegrafi/

I kërkova ChatGPT-së të zgjidhte një mister 800-vjeçar italian dhe ajo që ndodhi më befasoi

✇Telegrafi
By: Agron Shala
24 December 2025 at 13:41


Nga: Elon Danziger, historian i pavarur arti / The New York Times
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Përballë Katedrales së Firences në Itali, qëndron një kishë shumë më e vjetër, Pagëzorja e Shën Gjonit. Ajo është një qendër e dashur e jetës fetare, ku shumë fiorentinë pagëzohen edhe sot e kësaj dite. Kolonat të thjeshta dhe harqet e zbukuruara përqafojnë tetë anët e saj, gjysmë të kamufluara në modele mermeri të gjelbër dhe të bardhë. Pa imitim të arkitekturës së Romës së lashtë, nga ana e pagëzores, është e vështirë të imagjinosh Firencen duke lindur Renesancën arkitekturore që ndryshoi fytyrën e Evropës. Megjithatë, për shekuj me radhë, nuk ka pasur një zgjidhje bindëse për pyetjet se kush e ndërtoi, kur dhe për çfarë arsye. Dekada më parë, unë organizoja vizita në pagëzore dhe e adhuroja atë, ndërsa në fillim të viteve 2020 nisa të thellohesha në origjinën e saj.

Pas vitesh të tëra duke shqyrtuar dokumentet historike dhe duke lexuar me zell, bëra një zbulim të rëndësishëm që u botua vitin e kaluar: pagëzorja nuk u ndërtua nga fiorentinët, por për fiorentinët - në mënyrë të veçantë, si pjesë e një përpjekjeje bashkëpunuese të udhëhequr nga Papa Gregori VII, pas zgjedhjes së tij në vitin 1073. Ky zbulim ndodhi menjëherë para shpërthimit të inteligjencës artificiale [IA] në ndërgjegjen publike, dhe kohët e fundit fillova të pyesja veten: A do të mund ta zgjidhte një model i madh gjuhësor, si ChatGPT, këtë mister më shpejt se unë?

KĂ«shtu qĂ«, si pjesĂ« e njĂ« eksperimenti personal, provova t’i kaloj tre çetbotĂ«t e inteligjencĂ«s artificiale - ChatGPT, Claude dhe Gemini - pĂ«rmes aspekteve tĂ« ndryshme tĂ« hetimit tim. Doja tĂ« shihja nĂ«se ata do tĂ« mund tĂ« dallonin tĂ« njĂ«jtat gjurmĂ« qĂ« kisha gjetur unĂ«, tĂ« vlerĂ«sonin rĂ«ndĂ«sinĂ« e tyre dhe tĂ« arrinin nĂ« tĂ« njĂ«jtat pĂ«rfundime qĂ« arrita unĂ« - mĂ« nĂ« fund. Por, çetbotĂ«t dĂ«shtuan. Edhe pse ishin tĂ« aftĂ« tĂ« pĂ«rpunonin tekste tĂ« dendura pĂ«r informacion tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m, pĂ«r origjinĂ«n e pagĂ«zores, nĂ« fund nuk ishin nĂ« gjendje tĂ« ndĂ«rtonin njĂ« ide krejtĂ«sisht tĂ« re. Atyre u mungonin cilĂ«sitĂ« thelbĂ«sore pĂ«r tĂ« bĂ«rĂ« zbulime.

Ka disa arsye pĂ«r kĂ«tĂ«. Modelet e mĂ«dha gjuhĂ«sore kanĂ« lexuar mĂ« shumĂ« tekst sesa mund tĂ« shpresojĂ« ndonjĂ«herĂ« njĂ« njeri. Por, kur IA-ja lexon tekst, ajo thjesht zgjedh modelet. Mund tĂ« humbasin detajet e veçanta, tĂ« dhĂ«nat e jashtĂ«zakonshme dhe perspektivat e pazakonta qĂ« mund tĂ« ndikojnĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ«n e tĂ« menduarit. PĂ«r shembull, nĂ« librin e tij tĂ« vitit 2006, Toscana Romanica, Guido Tigler - profesor nĂ« Universitetin e Firences - argumentoi se pagĂ«zorja u ndĂ«rtua mĂ« vonĂ« nga sa besohej pĂ«rgjithĂ«sisht. ËshtĂ« ide qĂ« nuk pranohet gjerĂ«sisht, dhe unĂ« besoj se kjo Ă«shtĂ« arsyeja pse çetbotĂ«t nuk ma prezantuan kurrĂ« kur i pyeta se çfarĂ« do tĂ« lexonin pĂ«r tĂ« zgjidhur enigmĂ«n e pagĂ«zores. Edhe pse nĂ« fund gjeta arsye pĂ«r tĂ« refuzuar atĂ« datim tĂ« mĂ«vonshĂ«m, idetĂ« joortodokse tĂ« z. Tigler mĂ« mĂ«suan ta marr mĂ« seriozisht mundĂ«sinĂ« qĂ« studimet e mĂ«parshme mund tĂ« gabonin nĂ« lidhje me kronologjinĂ« e pagĂ«zores.

Për shekuj me radhë, shumë njerëz besuan se Papa Nikolla II e shuguroi pagëzoren në vitin 1059. Në fakt, nuk ekziston asnjë dëshmi e njohur për një ngjarje të tillë; ekzistenca e saj bazohet në një supozim të nxjerrë nga disa dokumente që tregojnë përfshirjen e tij, në atë vit, në kisha të tjera fiorentine. Kur i shtyva çetbotët të zbulonin vetë këtë mospërputhje, ChatGPT dhe Claude e gjetën, por nuk arritën të vërenin se ishte e dyshimtë, ndërsa Gemini krijoi prova të rreme që do të eliminonin këtë mospërputhje. Për të kontribuar në një fushë të njohurive, duhet të shqyrtosh me saktësi terrenin, të nuhasësh çfarë është e dyshimtë dhe të tregosh pse është e gabuar. Modelet e mëdha gjuhësore kanë vështirësi në të tri këto aspekte.

Dhe, ja problemi më i thellë: ndonjëherë njohja e modeleve - si nga njerëzit ashtu edhe nga makinat - është e gabuar. Edhe pse nuk kishte prova konfirmuese, shumica e studiuesve thjesht kishin supozuar se financuesit e pagëzores ishin fiorentinë. Në fund të fundit, pjesa dërrmuese e ndërtimit të kishave në Mesjetë drejtohej prej njerëzve vendas: peshkopë, abatë, familje të pasura. Por, nga leximet e mia fillova të pajtohesha gjithnjë e më shumë me një pikëpamje margjinale se banorët e Firences së shekullit XI, ishin ende shumë të varfër dhe provincialë për të prodhuar një ndërtim kaq të arrirë.

ÇelĂ«si pĂ«r tĂ« identifikuar se kush e ndĂ«rtoi pagĂ«zoren, kishte tĂ« bĂ«nte me atĂ« se sa shumĂ« ishte frymĂ«zuar arkitektura e saj nga Panteoni i lashtĂ« nĂ« RomĂ«. Deri nĂ« shekullin XI, Panteoni ishte kthyer nĂ« kishĂ« dhe i pĂ«rkiste vetĂ«m papĂ«s. Pasi e heq Papa NikollĂ«n nga ekuacioni dhe pĂ«rqendrohesh te papĂ«t e fiksuar pas RomĂ«s sĂ« lashtĂ«, vetĂ«m njĂ« emĂ«r tĂ« vjen ndĂ«r mend pĂ«r patronin misterioz: Gregori VII.

Disa vite para zgjedhjes sĂ« Gregorit nĂ« vitin 1073, fiorentinĂ«t kishin ndaluar pagĂ«zimin e fĂ«mijĂ«ve nĂ« Firence, nga frika se njĂ« peshkop i korruptuar nuk do tĂ« mund tĂ« mbronte shpirtin e foshnjave tĂ« tyre. Pas njĂ« ngjarjeje qĂ« dĂ«shmoi padenjĂ«sinĂ« e peshkopit dhe e dĂ«boi atĂ«, sunduesit e fuqishĂ«m tĂ« Firences (dhe gjithĂ« ToskanĂ«s), Beatriçja e Barit dhe vajza e saj Matilda, duket se pĂ«rmirĂ«suan qytetin duke punuar me Gregorin pĂ«r t’ia dhĂ«nĂ« njĂ« pagĂ«zore madhĂ«shtore. ShkĂ«lqimi i pasur i arkitekturĂ«s romake nĂ« zemĂ«r tĂ« Firences, Ă«shtĂ« pikĂ«risht lloji i kishĂ«s tĂ« cilĂ«n Gregori do ta kishte pĂ«rkrahur.

Të sintetizosh kaq shumë pjesë të historisë mesjetare në një interpretim të ri, kërkonte të tërhiqeshe prapa dhe të rishikoje rëndësinë e tyre dhe mënyrën se si lidheshin me njëra-tjetrën. IA-ja mund të jetë në gjendje të përputh procesin e mbledhjes së atyre pjesëve, por zbulimi do të thotë të krijosh lidhje të reja - diçka që është përtej kapaciteteve aktuale të inteligjencës artificiale, siç konfirmuan testet që bëra.

Zbulimi mbetet pĂ«rpjekje njerĂ«zore dhe nxitet nga ajo cilĂ«si thellĂ«sisht njerĂ«zore - pĂ«r tĂ« parĂ« gjĂ«rat e pazakonshme qĂ« nuk pĂ«rshtaten me modelet dhe pĂ«r t’i hetuar mĂ« thellĂ«. /Telegrafi/

Evropa duhet të mbrojë Evropën

✇Telegrafi
By: Agron Shala
24 December 2025 at 13:18


Nga: Jason D. Greenblatt / Newsweek
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Zyrtarët evropianë të sigurisë tani po përcjellin një mesazh që do të kishte qenë i paimagjinueshëm vetëm një dekadë më parë: bëhuni gati për luftë. Siç raportoi së fundmi The Wall Street Journal, qeveritë në mbarë Evropën po i paralajmërojnë qytetarët të përgatiten për mundësinë e një konflikti me Rusinë. Ky moment është tronditës, por i vonuar prej kohësh. Ai nxjerr në pah një të vërtetë të vështirë të cilën Evropa e ka shmangur për vite me radhë: dobësia e kontinentit nuk është thjesht rezultat i luftës në Ukrainë. Ajo është pasojë e vetëkënaqësisë strategjike, shpërndarjes së gabuar fiskale dhe supozimit të pamatur se Shtetet e Bashkuara do të paguajnë gjithmonë faturën.

Siguria e Evropës, para së gjithash, duhet të jetë përgjegjësi e vetë Evropës.

presidenti Donald Trump e nxori nĂ« pah kĂ«tĂ« realitet. Ai ka ushtruar presion ndaj aleatĂ«ve tĂ« NATO-s qĂ« tĂ« respektojnĂ« angazhimet e bĂ«ra prej kohĂ«sh, nĂ« teori, por tĂ« shpĂ«rfillura nĂ« praktikĂ« - shpenzime serioze pĂ«r mbrojtjen. NĂ«n presion tĂ« vazhdueshĂ«m, anĂ«tarĂ«t e NATO-s mĂ« nĂ« fund filluan tĂ« lĂ«vizin drejt rritjes sĂ« shpenzimeve pĂ«rtej pragut prej dy pĂ«r qind tĂ« PBB-sĂ«, qĂ« prej kohĂ«sh ishte neglizhuar. KĂ«mbĂ«ngulja e drejtpĂ«rdrejtĂ« e Trumpit e detyroi EvropĂ«n tĂ« pĂ«rballej me kuptimin e vĂ«rtetĂ« tĂ« ndarjes sĂ« barrĂ«s. Siç raportoi The Washington Post, zyrtarĂ« tĂ« lartĂ« tĂ« Pentagonit po pĂ«rgatisin njĂ« plan pĂ«r tĂ« ulur nivelin e disa prej selive kryesore tĂ« ushtrisĂ« amerikane, pĂ«rfshirĂ« KomandĂ«n Evropiane tĂ« ShBA-sĂ«. Ky veprim pĂ«rputhet me strategjinĂ« e sigurisĂ« kombĂ«tare tĂ« presidentit Trump, qĂ« deklaroi se “ditĂ«t kur Shtetet e Bashkuara mbĂ«shtesnin gjithĂ« rendin botĂ«ror, si Atlasi, kanĂ« mbaruar”.

Udhëheqësit evropianë duhej ta kishin nxjerrë këtë mësim që në mandatin e parë të Trumpit. Në vend të kësaj, shumë prej tyre e lexuan gabimisht vendosmërinë e tij dhe supozuan se Shtetet e Bashkuara do të vazhdojnë të garantojnë sigurinë evropiane, pavarësisht zgjedhjeve të Evropës. Ky gabim doli të jetë i kushtueshëm.

Disa argumentojnĂ« se Evropa e ka “fituar” mbrojtjen e vazhdueshme amerikane duke dislokuar trupa nĂ« Afganistan, pas 11 shtatorit, dhe duke ndihmuar misionet amerikane jashtĂ« vendit. KĂ«to pĂ«rpjekje ishin tĂ« rĂ«ndĂ«sishme, por kurrĂ« nuk kishin pĂ«r qĂ«llim tĂ« zĂ«vendĂ«sonin investimin nĂ« mbrojtjen territoriale tĂ« EvropĂ«s. Solidariteti jashtĂ« vendit nuk e justifikon neglizhencĂ«n nĂ« shtĂ«pi.

Qasja e Trumpit ndaj NATO-s dhe Ukrainës është e qëndrueshme: Shtetet e Bashkuara do të mbështesin aleatët që marrin përgjegjësi për veten. Amerika nuk mund të shërbejë si portofoli i përhershëm apo garantuesi i sigurisë së Evropës, teksa Evropa shmang zgjedhjet e vështira. Udhëheqësit evropianë që duan ndikim mbi të ardhmen e Ukrainës, duhet të tregojnë seriozitet përmes gatishmërisë ushtarake, jo përmes komunikatave diplomatike.

Ky riorientim duhej të kishte ndodhur prej kohësh.

Për dekada, qeveritë evropiane e trajtuan mbrojtjen amerikane si një të drejtë, jo si partneritet. Ndërsa taksapaguesit amerikanë financonin parandalimin, shumë kryeqytete evropiane i dhanë përparësi programeve të gjera sociale, pensionimeve të parakohshme dhe politikave të lejueshme të emigracionit - në vend të shpenzimeve për mbrojtjen. Rehatia politike u zgjodh mbi përgjegjësinë strategjike, me supozimin se Amerika gjithmonë do ta mbulonte diferencën.

Memorandumi i Budapestit i vitit 1994, shpesh pĂ«rmendet pĂ«r tĂ« pretenduar se Shtetet e Bashkuara tani ia “kanĂ« borxh” mbrojtjen UkrainĂ«s, sepse Kievi hoqi dorĂ« nga armĂ«t bĂ«rthamore sovjetike. Por, memorandumi nuk ishte njĂ« garanci detyruese mbrojtjeje. DĂ«shtimi i tij nĂ«nvizon njĂ« mĂ«sim thelbĂ«sor: parandalimi varet nga aftĂ«sia e besueshme, jo nga dokumentet e dĂ«shirueshme.

MosmarrĂ«veshjet e fundit mbi asetet e ngrira ruse dhe financimi i UkrainĂ«s e bĂ«jnĂ« edhe mĂ« tĂ« qartĂ« dilemĂ«n e EvropĂ«s. UdhĂ«heqĂ«sit evropianĂ« ranĂ« dakord t’i sigurojnĂ« UkrainĂ«s njĂ« kredi prej 90 miliardĂ« eurosh - tĂ« mbĂ«shtetur nga buxheti i Bashkimit Evropian (BE) - pĂ«r vitet 2026 dhe 2027. Ata e arritĂ«n kĂ«tĂ« pasi dĂ«shtuan tĂ« pajtoheshin pĂ«r planin e tyre tĂ« preferuar pĂ«r pĂ«rdorimin e rreth 210 miliardĂ« eurove tĂ« asete shtetĂ«rore ruse, tĂ« ngrira si kolateral. Ky propozim u rrĂ«zua sepse qeveritĂ« - tĂ« udhĂ«hequra nga Belgjika, ku ndodhen shumica e aseteve - kishin frikĂ« nga njĂ« hakmarrje ligjore dhe pĂ«rgjegjĂ«si nĂ«se Moska do tĂ« padiste. Hezitimi, pĂ«rçarjet dhe mbĂ«shtetja nĂ« huamarrjen e garantuar nga buxheti, tregojnĂ« se sa e vĂ«shtirĂ« Ă«shtĂ« vendimmarrja evropiane - edhe nĂ« njĂ« moment ekzistencial nĂ« vetĂ« kontinentin e EvropĂ«s.

Shtetet e Bashkuara mund dhe duhet tĂ« qĂ«ndrojnĂ« pĂ«rkrah EvropĂ«s, kur Evropa ngrihet pĂ«r veten e saj. Por, fuqia amerikane duhet tĂ« plotĂ«sojĂ« mbrojtjen evropiane qĂ« Ă«shtĂ« mirĂ« e financuar - jo t’i zĂ«vendĂ«sojĂ« ato. Neni 5 i NATO-s Ă«shtĂ« angazhim i ndĂ«rsjellĂ« pĂ«r mbrojtje, jo njĂ« subvencion i pĂ«rhershĂ«m pĂ«r qeveritĂ« tĂ« cilat nuk janĂ« tĂ« gatshme tĂ« investojnĂ« nĂ« forcĂ«n ushtarake qĂ« e bĂ«n tĂ« besueshĂ«m Nenin 5 tĂ« NATO-s.

Ky nuk Ă«shtĂ« izolacionizĂ«m. ËshtĂ« llogaridhĂ«nie.

Shtetet e Bashkuara pĂ«rballen me nevoja urgjente nĂ« vend, pĂ«rfshirĂ« infrastrukturĂ«n e vjetruar, rritjen e kostove tĂ« kujdesit shĂ«ndetĂ«sor dhe presionet kufitare. T’u kĂ«rkosh familjeve amerikane tĂ« mbajnĂ« barrĂ«n e mbrojtjes sĂ« EvropĂ«s, kur Evropa zotĂ«ron pasurinĂ«, popullsinĂ« dhe bazĂ«n industriale pĂ«r t’u mbrojtur vetĂ«, nuk Ă«shtĂ« as e drejtĂ« dhe as e qĂ«ndrueshme.

Dhe, Evropa Ă«shtĂ« e aftĂ«. Me njĂ« nga ekonomitĂ« mĂ« tĂ« mĂ«dha nĂ« botĂ«, Evropa ka burimet pĂ«r t’u mbrojtur - nĂ«se zgjedh ta bĂ«jĂ« kĂ«tĂ«. Ajo qĂ« ka munguar nuk Ă«shtĂ« kapaciteti, por vullneti.

Në vend që të ndërtonin rezerva municionesh, mbrojtje ajrore, qëndrueshmëri kibernetike dhe forca të reagimit të shpejtë, shumë qeveri ofruan përfitime dhe garanci, duke vepruar thuajse historia ka përfunduar dhe mbrojtja amerikane është e përjetshme. Ky supozim është shembur.

Nëse Evropa beson se Rusia është një kërcënim real, Evropa duhet të veprojë në përputhje me këtë besim. Shpenzimet për mbrojtjen dhe parandalimi i besueshëm nuk mund të varen nga Uashingtoni. Dhe, këto përpjekje duhet të financohen nga Evropa - jo nga taksapaguesit amerikanë. Shtëpia e Bardhë dhe përfaqësuesit e saj po kryejnë pjesën e vet, duke balancuar mbështetjen për Ukrainën me realitetet e fuqisë ruse. Por, ky është para së gjithash problemi i Evropës, jo i Uashingtonit për ta zgjidhur.

Shtetet e Bashkuara mund të shërbejnë si mbështetje e fundit. Evropa duhet të jetë vija e parë.

Evropa duhet më në fund të marrë pronësinë e sigurisë dhe të së ardhmes së kontinentit. Aleatët e vërtetë ndajnë barrën. Ata nuk ua kërkojnë të tjerëve të bëjnë punën e tyre.

Evropa gëzoi dividendin e paqes, për dekada të tëra. Tani duhet të paguajë primin e sigurisë. /Telegrafi/

Lëngata e shqipes, nga vetë ne shqipot

✇Telegrafi
By: Agron Shala
24 December 2025 at 12:46


Nga: Ndue Dedaj

Kur ndĂ«rrojnĂ« motet, mbase i pari “bilanc” qĂ« duhet bĂ«rĂ« Ă«shtĂ« ai i gjuhĂ«s sonĂ«, sa dhe si i kemi shĂ«rbyer asaj, duke i pĂ«rmbushur detyrimet qĂ« kemi, nĂ« emĂ«r tĂ« sĂ« djeshmes, tĂ« sotmes dhe tĂ« nesĂ«rmes. Por, ç’tĂ« thuash! MĂ«suesja i ul njĂ« notĂ« fĂ«mijĂ«s sĂ« klasĂ« sĂ« parĂ«, qĂ« sapo ka kryer abetaren, ngaqĂ« ai ka harruar t’i vĂ«rĂ« dy pikat â€˜Ă«â€™-sĂ«, duke mos ia falur njĂ« gabim kaq tĂ« vockĂ«l drejtshkrimor, vetĂ«m pĂ«r ta edukuar qĂ« sot me shenjtĂ«rinĂ« e gjuhĂ«s. NdĂ«rkohĂ« nĂ« titrat, nĂ« ekranin e njĂ« televizioni, tĂ« gjitha â€˜Ă«â€™-tĂ« janĂ« shkruar me ‘e’, edhe pse emisioni i kushtohej “Mesharit” tĂ« Buzukut dhe profesori i Universitetit tĂ« ShkodrĂ«s, Vinçens Marku, pĂ«rmes njĂ« qasjeje tĂ« re, sillte tĂ« dhĂ«na tĂ« panjohura dhe argumente shkencore rreth botimit tĂ« kĂ«saj vepre, lexueshmĂ«rinĂ« e saj, pasi ka tĂ« bĂ«jĂ« me rrĂ«njĂ«t e shqipes sĂ« shkruar etj..

Shqipja lĂ«ngon nga vetĂ« ne pĂ«rdoruesit e saj, jo aq tĂ« pĂ«rgjegjshĂ«m pĂ«r fatet e saj. Po tĂ« ngrihej njĂ« i huaj e tĂ« na rrĂ«mbente njĂ« fjalĂ« tĂ« vetme, ne do tĂ« ngriheshim i madh dhe i vogĂ«l pĂ«r ta mbrojtur, me flamurin tonĂ« kombĂ«tar nĂ« duar! Si tĂ« ishin vetĂ« rilindĂ«sit e mĂ«dhenj. NdĂ«rkohĂ« qĂ« pa na e sulmuar askush gjuhĂ«n, jemi ne qĂ« e vrasim çdo ditĂ«, ashtu si pa dashje ... nga “dashuria” pĂ«r tĂ«. E vrasim tĂ« mĂ«dhenjtĂ« e shtetit, kur bĂ«jnĂ« afera, ata qĂ« kanĂ« dhe barrĂ«n e kujdesit institucional ndaj gjuhĂ«s. I keni parĂ« nĂ« gazeta bisedat telefonike qĂ« bĂ«jnĂ« pĂ«r tenderat e rrugĂ«ve, tuneleve, janĂ« copĂ«-copĂ« edhe nga ana gjuhĂ«sore, por askush nuk “dĂ«nohet” pĂ«r kĂ«tĂ« gjĂ«. TĂ« ishin vetĂ«m zyrtarĂ«t e qeverisĂ« qĂ« e shpĂ«rdorojnĂ« gjuhĂ«n! Jo, jemi tĂ« gjithĂ« ne, kush mĂ« pak e kush mĂ« shumĂ«.

NĂ« tabelat e rrugĂ«ve nuk shkruhet mĂ« â€˜Ă«â€™â€“ja, ndaj njĂ« turist i ardhur nga larg nuk di si ta lexojĂ« fjalĂ«n ‘Lure’ etj.

Gjithandej ka rĂ«nĂ« ‘ç’-ja duke u lexuar e shqiptuar ‘c’ (shkruhet certifikatĂ«, ndĂ«rkohĂ« qĂ« thuhet çertifikim) dhe diku tjetĂ«r ‘c’-ja bĂ«het padrejtĂ«sisht ‘ç’, si nĂ« rastin e mbiemrit Tuci, qĂ« shkruhet Tuçi (!?), kur ka tjetĂ«r tingĂ«llim fonetik njĂ«ri e tjetĂ«r, tjetri. Por, ndodh dhe e kundĂ«rta, mbiemri Doçi nĂ« jo pak raste shkruhet Doci! A ka kuptim?

NĂ«se dikush do t’i vĂ«zhgonte gjuhĂ«sisht emĂ«rtesat e ndryshme tĂ« lokaleve tregtare dhe jo vetĂ«m, do tĂ« shihte se pjesa mĂ« e madhe e tyre janĂ« nĂ« gjuhĂ«t tĂ« huaja, anglisht, italisht etj. KĂ«shtu pĂ«r dyqan mishi, hasim ndokund dhe trajtĂ«n shqipe mishtore - krijuar sipas tĂ« ngjashmeve: barnatore, tregore etj., edhe atĂ« turke hallall etj.

DĂ«gjojmĂ« tĂ« thuhet rĂ«ndom nĂ« komentet sportive: e mposhti skuadrĂ«n iks, pse jo e mundi? Se me kĂ«tĂ« “trend” edhe sportin e mundjes njĂ« ditĂ« mund ta quajmĂ« mposhtje?!

Një operator turistik po shpjegonte se cilët turistë targeton Shqipëria, në kuptimin: cili target turistësh viziton vendin tonë. Vetë fjala target është një fjalë e huaj e futur vonë në shqipe dhe nuk mund të prodhojë dhe një tjetër si veten, kur kemi gjegjësen shqipe: kategori.

Fëmijët zhvillojnë dhjetë ftohje në vit, thoshte në ekran një mjek, ndërkohë që saktë gjuhësisht do të ishte: prekën, kalojnë.

‘A e keni agjenduar pĂ«r nĂ« ditĂ«t qĂ« vijnĂ«?’, pĂ«rdorim i gabuar pĂ«r: a e keni vĂ«nĂ« nĂ« rendin e ditĂ«s, a e keni planifikuar?

Shekullofsh! ËshtĂ« bĂ«rĂ« kryeurimi i ditĂ«s, edhe pse mĂ« shumĂ« se njĂ« urim i gjetur tĂ« ngjan me njĂ« sajesĂ« rrjetesh sociale, kinse pĂ«r tĂ« thĂ«nĂ« diçka interesante. Ne nuk e kemi foljen me shekullue, ndĂ«rkohĂ« qĂ« kemi foljen me shkullueenĂ«n.

LexojmĂ« diku “Flamuri flamuron” (pĂ«r valĂ«vitet), Ă«shtĂ« si tĂ« thuash folja foljeron.

Një dikush duke shkruar në gegnisht, shkruan zemën për zemër!?

Përdorën përherë e më shumë fjalët: i mllefosur, i panikosur.

Në fjalor kemi fjalën furrë, kurse në rrjete hasim dhe furri ... i bukës?

NĂ« lajmet e kronikĂ«s sĂ« zezĂ« hasim: “Para se tĂ« niste karrierĂ«n kriminale”?! Karriera Ă«shtĂ« diçka tjetĂ«r nga krimi. A nuk bĂ«jmĂ« karrierĂ« nĂ« profesion? A nuk bĂ«jmĂ« kĂ«shillim karriere me nxĂ«nĂ«sit? Paçka se ka mbetur edhe vepĂ«r letrare, edhe vepĂ«r kriminale?!

Shkrimtari Agron Tufa tërhiqte vëmendjen në përdorimin pa vend të fjalës shqipfolës, që nënkupton të huajt që kanë mësuar të flasin shqip dhe jo assesi shqiptarët, pavarësisht se ku rrojnë.

Ka filluar të përdoret gabimisht fjala kulturolog për secilin person që ka qenë i punësuar në sektorët e kulturës, ndërkohë që kulturologët janë Ramadan Sokoli, Moikom Zeqo etj., dmth studiuesit e thelluar të kulturës, pra dikush që merret në nivel akademik me kulturën dhe jo përgjegjësit e vatrave të kulturës etj..

Filologu i njohur, shkrimtari Mehmet Elezi vazhdimisht kĂ«shillon se si tĂ« shkruajmĂ« shqip pastĂ«r dhe saktĂ«, nĂ« njĂ« rubrikĂ« tĂ« tijĂ«n nĂ« rrjetet sociale, nĂ« media tĂ« ndryshme, apo librin e tij “Gjuha e medias dhe ’lemĂ«za’”, ku ndĂ«r tĂ« tjera ironizon pĂ«rdorimin e gabuar tĂ« foljes dekoroj: “Nisur nga fjalorĂ«t normativĂ« tĂ« gjuhĂ«s shqipe, del se dekorimet, pĂ«r tĂ« cilat flet media, nuk janĂ« tĂ« njĂ«mendta. Zbukurimi i qyteteve, i mjediseve e i bredhave pĂ«r disa portale, gazeta e ekrane nuk qenka zbukurim, por qenka dekorim. Dritat zbukurese qenkan drita ‘dekoruese’, punĂ«torĂ«t nuk i zbukurojnĂ« rrugĂ«t, por i dekorojnĂ«â€.

Ka vetĂ«m reagim gjuhĂ«tarĂ«sh, por jo dhe debat pĂ«r kulturĂ«n e gjuhĂ«s, pjesĂ«marrjen e njeriut nĂ« gjuhĂ«n e tij, dhĂ«nien dhe marrjen pĂ«rmes saj, ndryshon puna po u cek Kongresi i Drejtshkrimit i vitit 1972, i cili shihet si njĂ« tabu, qĂ« nuk mund t’i hiqet asnjĂ« “cifĂ«l”, le pastaj po ra fjala pĂ«r origjinĂ«n dhe lashtĂ«sinĂ« e shqipes, ku ngrihen tĂ« gjithĂ« nĂ« kĂ«mbĂ«, ditur e pa ditur, a thua se flitet pĂ«r pallatet parafabrikate tĂ« viteve ’70, kur kjo Ă«shtĂ« njĂ« çështje rreptĂ«sisht shkencore, qĂ« iu pĂ«rket vetĂ«m specialistĂ«ve tĂ« zotĂ« tĂ« shprehen, pavarĂ«sisht kĂ«ndvĂ«shtrimeve tĂ« tyre.

In Memoriam: Chris Rea (1951-2025) - i lodhur nga jeta, por gjithmonë optimist

✇Telegrafi
By: Agron Shala
23 December 2025 at 12:33


Çdo muzikant do tĂ« ndihej krenar po tĂ« kishte shkruar kĂ«ngĂ« gjysmĂ« tĂ« bukura dhe prekĂ«se si tĂ« tijat.

Nga: Neil McCormick, kritik i muzikĂ«s / The Telegraph (titulli: Chris Rea winced when I mentioned his hits. He shouldn’t have)
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Chris Rea ishte me tĂ« vĂ«rtetĂ« kĂ«ngĂ«tar, tekstshkrues dhe kitarist i madh britanik dhe, pĂ«r mĂ« tepĂ«r, njĂ« njeri vĂ«rtet i mrekullueshĂ«m. NĂ«se jeni rrugĂ«s pĂ«r nĂ« shtĂ«pi pĂ«r Krishtlindje, ose i ngujuar nĂ« trafik duke shkuar pĂ«r tĂ« vizituar familjen, ka shumĂ« gjasa tĂ« pĂ«shpĂ«ritni njĂ« kĂ«ngĂ« tĂ« Chris Reas. Por, kishte diçka mĂ« shumĂ« te Rea - i cili ka vdekur nĂ« moshĂ«n 74-vjeçare - sesa hitet e tij. NjĂ« herĂ« kalova njĂ« pasdite me tĂ« nĂ« studiot “Abbey Road”, nĂ« vitin 2016, duke xhiruar njĂ« emision televiziv, dhe u mahnita nga mirĂ«sjellja e tij, pĂ«rulĂ«sia, humori, filozofia e tij e lodhur nga jeta, por prapĂ« optimiste, dhe pasioni i tij i dukshĂ«m pĂ«r art dhe muzikĂ«.

Ai ishte nĂ« siklet kur pĂ«rmenda hitin e tij tĂ« parĂ« tĂ« madh, kĂ«ngĂ«n e lehtĂ« disko-romantike, Fool (If You Think It’s Over), por çfarĂ« kishte pĂ«r t’u ndier nĂ« siklet? ËshtĂ« njĂ« kĂ«ngĂ« e mrekullueshme, njĂ« klasik absolut, me njĂ« melodi tĂ« lehtĂ« dhe vargje prekĂ«se pĂ«r tĂ« cilĂ«n cilido do tĂ« ndihej krenar po ta kishte shkruar. Rea gjithmonĂ« e kishte ndier atĂ« si njĂ« mallkim, sepse bĂ«ri tĂ« kategorizohej gabimisht si baladist sentimental, mesatar, njĂ« lloj miksi i lirĂ« verior mes Barry Manilowit dhe Barry Whiteit. KĂ«nga doli nĂ« vitin 1978, kur supozohej se panku kishte ndryshuar peizazhin muzikor britanik.

Chris Rea(Foto: Samir Hussein/Redferns)

“Ende njoh gazetarĂ« tĂ« cilĂ«t nuk mĂ« vlerĂ«sojnĂ« pĂ«r shkak tĂ« asaj kĂ«nge”, tha ai. Epo, ata gazetarĂ« e kanĂ« gabim. Rea ishte talent i jashtĂ«zakonshĂ«m, qĂ« shkroi muzikĂ« me pĂ«rmasĂ« tĂ« gjerĂ«, me inteligjencĂ« dhe imagjinatĂ«, duke u ngritur pĂ«r t’u bĂ«rĂ« njĂ« superyll stadiumesh nĂ« moshĂ«n e tij tĂ« mesme. “NĂ« Ă«ndrrĂ«n time mĂ« tĂ« bukur, do tĂ« isha njĂ« muzikant filmi dhe kompozitor klasik”, mĂ« tha ai. “Kjo ishte ajo qĂ« doja, por ky zĂ« mĂ« doli pĂ«rpara”.

Ah, zĂ«ri. Rea kishte zĂ« tĂ« ulĂ«t, tĂ« rĂ«ndĂ«, me tone melankolike dhe tĂ« mbushur me ndjesinĂ« e njĂ« mençurie tĂ« fituar me mund, dhe kur vĂ«rtet u bazua te zĂ«ri, ai gjeti stilin e vet. Por, kur ishte i ri nĂ« MidĂ«lsbrou, duke punuar nĂ« biznesin familjar tĂ« akulloreve dhe duke Ă«ndĂ«rruar arratisjen, ndjeu se zĂ«ri ishte pengesĂ« pĂ«r t’u bĂ«rĂ« kĂ«ngĂ«tar. “Nuk kam zĂ«rin qĂ« do tĂ« doja tĂ« kisha”, mĂ« tha ai. “ËshtĂ« i thellĂ«, i vĂ«shtirĂ«, e mbush miksin, pengon qĂ« daullet tĂ« dalin nĂ« pak, gjĂ«ra tĂ« tilla”.

Kur ishte 21 vjeç, dĂ«gjoi nĂ« radio njĂ« kĂ«ngĂ« tĂ« vjetĂ«r bluz tĂ« Charlie Pattonit dhe ajo e mahniti. “TingĂ«llonte sikur tĂ« ishte xhaxhai im”, mendoi ai. GjĂ«ja tjetĂ«r qĂ« i tĂ«rhoqi vĂ«mendjen qe kitara vajtuese. “Ishte tingulli i mjegullt ai qĂ« mĂ« dridhi”. NjĂ« mik muzikant i shpjegoi se ishte kitara bottleneck [interpretim me slide/slajd - shufĂ«r çeliku]. “Dy ditĂ« mĂ« vonĂ« isha pronar krenar i njĂ« kitare Hofner. Nuk kishte bottleneck nĂ« dyqanet muzikore tĂ« MidĂ«lsbrou, ndaj pĂ«rdora njĂ« nga shishet e llakut tĂ« thonjve tĂ« motrĂ«s sĂ« madhe. Ishte rozĂ« metalike dhe u bĂ« slajdi im pĂ«r dy vjet”.

Rea ishte fillestar i vonshĂ«m, por mĂ«sonte i shpejtĂ«. Formoi njĂ« grup tĂ« quajtur Beautiful Losers - emĂ«r i marrĂ« nga njĂ« roman i Leonard Cohenit, qĂ« ishte “aty ku unĂ« isha mendĂ«risht”. HeronjtĂ« e tij muzikorĂ« pĂ«rfshinin artistĂ«t origjinalĂ« tĂ« bluzit, si Blind Willie Johnson dhe Sister Rosetta Tharp, dhe kitaristĂ«t Ry Cooder, Joe Walsh dhe Eric Clapton.

Por, Fool (If You Think It’s Over) e futi atĂ« nĂ« njĂ« rrugĂ« tĂ« çuditshme, si njĂ« djalosh i pashĂ«m me njĂ« zĂ« tĂ«rheqĂ«s, dhe me njĂ« aftĂ«si pĂ«r tĂ« shkruar melodi tĂ« rrjedhshme dhe tekste qĂ« kanĂ« mendim. “Drejtuesit e kompanisĂ« diskografike donin vetĂ«m zĂ«rin. Nuk mund tĂ« shkoja pĂ«rtej kĂ«saj”, mĂ« tha ai. Kishte njĂ« opinion edhe mĂ« tĂ« keq pĂ«r drejtuesit e industrisĂ« muzikore sesa pĂ«r gazetarĂ«t. “JanĂ« tmerrĂ«sisht tĂ« neveritshĂ«m”, mĂ« tha me njĂ« buzĂ«qeshje. “Nuk ka fjalĂ« tjetĂ«r pĂ«r ta, sepse kam kaluar njĂ« çerek shekulli me njerĂ«z qĂ« mĂ« gĂ«njejnĂ«â€.

Chris Rea(Foto: George Wilkes Archive/Hulton Archive)

Rea pĂ«r shumĂ« vite pati njĂ« karrierĂ« mesatare, i tallur nga kritikĂ«t muzikorĂ« dhe i nxitur nga drejtuesit e kompanive diskografike pĂ«r tĂ« krijuar vazhdimĂ«si tĂ« hitit tĂ« tij tĂ« vetĂ«m ndĂ«rkombĂ«tar. MegjithatĂ«, nĂ« fund tĂ« tĂ« tridhjetave e gjeti disi ritmin e vet - me njĂ« stil mĂ« bluz, mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ« dhe mĂ« tĂ« pasur qĂ« nxori nĂ« pah mendimin dhe mjeshtĂ«rinĂ« e tij. The Road to Hell ishte albumi qĂ« e shndĂ«rroi nĂ« superyll - kĂ«nga kryesore ishte njĂ« kĂ«ngĂ« ogurzezĂ« dhe e zymtĂ« pĂ«r ngecjen nĂ« trafik. Ai e dinte saktĂ«sisht ku i erdhi ideja pĂ«r kĂ«ngĂ«n: “NĂ« [rrugĂ«n] M4 kthehesh pĂ«r tĂ« shkuar nĂ« M25, duke dalĂ« nga Londra. Duhet tĂ« vendosin njĂ« pllakĂ« tĂ« kaltĂ«r aty”.

I ngecur nĂ« trafik pĂ«r katĂ«r orĂ« e gjysmĂ«, kĂ«ngĂ«n e kompozoi nĂ« kokĂ« duke pĂ«rmbledhur gjendjen e çdo udhĂ«tari tĂ« bllokuar, por duke i shtuar njĂ« frymĂ« gospeli, thuajse kĂ«rkonte shpĂ«tim nga ky ferr automobilistik. Kompania e tij diskografike fillimisht e refuzoi (“Kam njĂ« faks nga njĂ« prej ‘djemve tĂ« mĂ«dhenj’ qĂ« thotĂ« se Road to Hell do tĂ« dalĂ« veç mbi trupin tim tĂ« vdekur”), por Rea nguli kĂ«mbĂ«. Ajo ia dha atij hitin e parĂ« numĂ«r njĂ«, nĂ« vitin 1989, kur ishte 38 vjeç.

Chris Rea bĂ«ri 25 albume nĂ« karrierĂ«n e tij, dhe pati shumĂ« hite nĂ« stile tĂ« ndryshme, pĂ«rfshirĂ« I Can Hear Your Heartbeat, Stainsby Girls, Josephine, On the Beach, Let’s Dance dhe Julia. Pati njĂ« hit tĂ« madh - tashmĂ« tĂ« pĂ«rhershĂ«m sezonal - nĂ« vitin 1988 me Driving Home For Christmas (njĂ« nga kĂ«ngĂ«t e preferuara tĂ« Krishtlindjes pĂ«r Cliff Richardin, siç mĂ« tha vetĂ« Cliffi njĂ« herĂ«).

ËshtĂ« ndoshta ironike qĂ« dy nga kĂ«ngĂ«t mĂ« tĂ« mĂ«dha tĂ« Reas ishin pĂ«r udhĂ«time tĂ« gjata dhe tĂ« ngadalta me makinĂ«, sepse ai ishte adhurues dhe koleksionues i makinave tĂ« shpejta. Shkroi dhe kompozoi muzikĂ«n pĂ«r La Passione, nĂ« vitin 1996 - njĂ« film autobiografik pĂ«r obsesionin e njĂ« djali me garat me makina. Ishte gjithashtu njĂ« piktor i talentuar nĂ« teknikĂ«n vaj nĂ« pĂ«lhurĂ«, dhe makinat ishin shpesh subjekt i pikturave tĂ« tij. Ai mĂ« tha se “kreativiteti nuk Ă«shtĂ« talent, Ă«shtĂ« gjendje”. Duhej tĂ« mbante veten tĂ« angazhuar, gjatĂ« gjithĂ« kohĂ«s. “Pikturoj, shkruaj, nuk ka asnjĂ« moment, as edhe gjatĂ« pushimeve familjare, qĂ« tĂ« mos jem duke bĂ«rĂ« diçka”.

Nëse është kështu, gjendja e Reas ishte diçka që adhuruesit e tij e vlerësuan. Por, gjatë jetës vuajti shumë nga shëndeti, me episode të përsëritura të kancerit të pankreasit, ulcera stomaku dhe diabet. Një goditje në tru në vitin 2016 ishte pengesë e përkohshme, por u kthye shpejt në studio dhe në skenë. Pasioni i tij për muzikën dukej se rrezatonte nga ai.

GjatĂ« pasdites qĂ« kaluam sĂ« bashku, bĂ«mĂ« njĂ« shĂ«titje nĂ«pĂ«r “Abbey Road”, ndĂ«rsa ai fliste me entuziazĂ«m pĂ«r muzikantĂ«t e mĂ«dhenj tĂ« xhazit dhe bluzit, pĂ«r stile tĂ« ndryshme tĂ« interpretimit nĂ« kitarĂ«, dhe ndaluam shkurtimisht pĂ«r tĂ« testuar jehonĂ«n nĂ« njĂ« dhomĂ« tĂ« vogĂ«l ku Beatles (dhe siç theksoi Chris, edhe Cliff Richard) kishin incizuar vokalet. Isha me fat tĂ« dĂ«gjoja atĂ« zĂ« tĂ« thellĂ«, tĂ« rĂ«ndĂ«, por ende tĂ« pasur, qĂ« mĂ« kthehej nga muret. Si shumĂ« njerĂ«z, do ta dĂ«gjoj atĂ« zĂ« sĂ«rish gjatĂ« Krishtlindjes - dhe pĂ«r njĂ« kohĂ« edhe mĂ« tĂ« gjatĂ«.

***

Pesë këngët esenciale të Chris Reas

Nga: Ed Power
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

1. I Can Hear Your Heartbeat (1983)

I Can Hear Your Heartbeat (1983)

Një nga këngët më të bukura të incizuara ndonjëherë, balada e ndjeshme e Reas fuqizohet nga vokalet që shkaktojnë dhembje përmes butësisë. Edhe pse Rea ishte më krenar për interpretimin e tij në kitarë dhe i shpërfillte hitet e tij pop, I Can Hear Your Heartbeat vërtetoi se kur ai hapte shpirtin, pak kompozitorë mund të shkaktonin emocione kaq të forta.

2. Fool (If You Think It’s Over) (1978)

Fool (If You Think It’s Over) (1978)

NjĂ« nga hitet e para tĂ« Reas, kjo kĂ«ngĂ« e ndarjes, thellĂ«sisht e çiltĂ«r, ishte prezantim i pĂ«rkryer pĂ«r njĂ« zĂ« njĂ«kohĂ«sisht tĂ« ashpĂ«r dhe ekspresiv, stoik dhe tĂ« ndjeshĂ«m. FrymĂ«zuar nga ndarja e motrĂ«s sĂ« tij, ishte sukses i ngadaltĂ« i cili me kalimin e kohĂ«s e hodhi Rean nĂ« njĂ« nivel yllĂ«sie tĂ« cilin ai kurrĂ« nuk e kishte kĂ«rkuar. U rrit duke Ă«ndĂ«rruar tĂ« bĂ«hej muzikant bluzi - dhe e kishte shkruar kĂ«ngĂ«n duke e pasur nĂ« mendje kĂ«ngĂ«tarin e gospelit, Al Green. “ËshtĂ« e vetmja kĂ«ngĂ« ku nuk kam luajtur nĂ« kitarĂ«, gjĂ« qĂ« tregon diçka pĂ«r shpirtin e saj. PĂ«r mĂ« tepĂ«r, ishte njĂ« hit i madh”, ka thĂ«nĂ« ai. “KĂ«shtu qĂ« nuk kisha çfarĂ« tĂ« bĂ«ja. Ishte sikur: ‘Ky nuk jam unĂ«â€™â€!

3. On the Beach (1986)

On the Beach (1986)

Kjo elegji medituese u keqkuptua gjerësisht kur u publikua, si një këngë e lehtë për dëgjim - muzikë ashensorësh e zbukuruar me interpretimin mjeshtëror të Reas në kitarë. Në të vërtetë, ishte një letër shpirtërore dashurie për bukurinë e natyrës, frymëzuar nga ishulli i Formenterës dhe kohët e lumtura që kaloi atje me bashkëshorten e tij, Joan. E rrjedhshme si një koktej i shijuar mbi shezlong dhe e ngrohtë si dielli i mbrëmjes, dhimbja e ëmbël e saj i dha cilësinë e një peizazhi të pikturuar me muzikë.

4. The Road to Hell (1989)

The Road to Hell (1989)

Rea nuk e kishte shijuar shumë jetën si yll popi - nuk e pëlqente idenë se ishte aty për të argëtuar publikun, në vend që të komunikonte me ta në një nivel muzikor. Ai i derdhi ato zhgënjime në albumin The Road to Hell - i konsideruar nga shumica si kryevepra e tij - dhe, në veçanti, në këngën me të njëjtin titull që shërben si një paralajmërim kundër paqëndrueshmërisë sociale dhe politikës përçarëse që Rea parashikonte se po vinte.

5. Driving Home for Christmas (1986)

Driving Home for Christmas (1986)

Rea u frymĂ«zua pĂ«r tĂ« shkruar kĂ«tĂ« klasik festiv me tinguj bluzi, kur ai dhe bashkĂ«shortja e tij mbetĂ«n tĂ« bllokuar nĂ« dĂ«borĂ« jashtĂ« Notingemit, nĂ« dhjetor tĂ« vitit 1978. “Na ndodhte shpesh tĂ« ngecnim nĂ« trafik”, ka thĂ«nĂ« ai. “Shikoja shoferĂ«t e tjerĂ«, qĂ« dukeshin tĂ« gjithĂ« po aq tĂ« dĂ«shpĂ«ruar. PĂ«r shaka nisa tĂ« kĂ«ndoj: We’re driving home for Christmas ... Pastaj, sa herĂ« qĂ« dritat e rrugĂ«s ndriçonin brendĂ«sinĂ« e makinĂ«s, fillova tĂ« shkruaja tekstin”. NĂ« atĂ« kohĂ«, Rea po pĂ«rpiqej tĂ« afirmohej si njĂ« muzikant serioz dhe kishte frikĂ« se njĂ« kĂ«ngĂ« pĂ«r Krishtlindje do ta kategorizonte si artist zbavitĂ«s. Vite mĂ« vonĂ«, pasi kishte pushtuar industrinĂ« muzikore, i riktheu ato vargje tĂ« shkruara dhe krijoi njĂ« kĂ«ngĂ« tĂ« zjarrtĂ« dhe plot ndjenja qĂ« mbĂ«rthen ndjesinĂ« thuajse universale tĂ« rikthimit nĂ« shtĂ«pi te njerĂ«zit e dashur. Shumica e kĂ«ngĂ«ve moderne tĂ« Krishtlindjes shoqĂ«rohen me njĂ« dozĂ« “boze” - por, kĂ«tĂ« herĂ« ishte njĂ« reflektim i thellĂ« mbi kĂ«naqĂ«sinĂ« e ribashkimit me familjen.

/Telegrafi/

Veprimet e BE-së, po aq sa fjalët e Putinit, mundësojnë vazhdimin e luftës në Ukrainë

✇Telegrafi
By: Agron Shala
23 December 2025 at 10:43


Nga: Rajan Menon / The Guardian
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Konferenca maratonĂ« pĂ«r shtyp e Vladimir Putinit mĂ« 19 dhjetor, njĂ« ngjarje e pĂ«rvjetshme nĂ« fund tĂ« vitit, nuk ofroi asnjĂ« dĂ«shmi se Rusia mund tĂ« braktisĂ« qĂ«llimet tĂ« cilat presidenti i vendosi pĂ«r “operacionin e posaçëm ushtarak” kundĂ«r UkrainĂ«s nĂ« shkurt tĂ« vitit 2022: pushtimin e Donjeckut, Luhanskut, Zaporizhias dhe Hersonit. Si gjithmonĂ«, Putini nuk u duk i shqetĂ«suar nga fakti se, pothuajse katĂ«r vjet pas nisjes sĂ« luftĂ«s, ushtria e tij kishte arritur tĂ« pushtonte plotĂ«sisht vetĂ«m Luhanskun - ndonĂ«se kishte marrĂ« nĂ«n kontroll mĂ« shumĂ« se njĂ« tĂ« tretĂ«n e atij rajoni, si dhe Donjeckun, qĂ« nĂ« vitin 2015.

Qëndrimi i palëkundur i Putinit nuk duhet të jetë befasues. Menjëherë pas pushtimit, Duma e Shtetit të Rusisë miratoi legjislacionin për përfshirjen e këtyre katër rajoneve ukrainase në përbërje të Rusisë - dhe, këtë muaj, ministri i Jashtëm, Sergey Lavrov, dhe zëvendësministri i Jashtëm, Sergei Ryabkov, ripohuan pretendimet territoriale të Putinit.

Paaftësia e Rusisë për të lëvizur nga pozicioni i saj bie në kundërshtim me përpjekjet e dëshpëruara të Donald Trumpit për të arritur një zgjidhje politike deri në Krishtlindje. Për të përmbushur këtë afat të përcaktuar, Trumpi madje përpiqet ta detyrojë Volodymyr Zelenskyyn të dorëzojë pjesët e Donjeckut të cilat Ukraina ende i mban. Edhe pse Zelenskyy refuzoi, ai u tregua i gatshëm të braktiste përpjekjen disavjeçare të Ukrainës për anëtarësim në NATO dhe të pranonte neutralitetin - në këmbim të garancive të fuqishme të sigurisë nga Perëndimi.

Ky ndryshim nga ana e Zelenskyyt nuk do ta zbus Putinin. Shqetësimi i kahershëm - dhe i kuptueshëm - i Rusisë për zgjerimin e NATO-s i paraprin kësaj. Por, lufta e Putinit në vitin 2022 buron nga diçka më e thellë, pasi nuk ka prova që Ukraina ishte më pranë anëtarësimit zyrtar në aleancë në prag të pushtimit të Rusisë - sesa ishte në vitin 2008, kur NATO, në samitin e saj në Bukuresht, deklaroi se Ukraina do të bëhej anëtare në një të ardhme të pacaktuar.

Ashtu si në vitin 2008, vendet e NATO-s mbeten të ndara për kandidaturën e Ukrainës - madje edhe më shumë. Kjo ka rëndësi: neni 10 i traktatit themelues të NATO-s të vitit 1949, kërkon unanimitet për pranimin e anëtarëve të rinj. Kur NATO vërtet dëshiron të rrisë anëtarësinë, ajo vepron me shpejtësi: vëreni pranimin e shpejtë të Finlandës (prill 2023) dhe Suedisë (mars 2024), të cilat aplikuan për anëtarësim në maj 2022. Për të shpjeguar motivimin e Putinit për të pushtuar Ukrainën, duhet të marrim parasysh ankesat e rrënjosura në histori.

Ai ka deklaruar, në mënyrë të përsëritur dhe të zgjatur, se ukrainasit dhe rusët kanë qenë një popull për shekuj të tërë; se ndarja e tyre në dy shtete, pas shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik, ishte një tragjedi; se Jugu dhe Lindja e Ukrainës, të banuara nga një numër i madh rusësh etnikë apo ukrainasish me gjuhë amtare ruse, i përkasin me të drejtë Rusisë. Me pak fjalë, Putini beson se Rusia është plaçkitur.

MegjithatĂ«, nĂ« konferencĂ«n pĂ«r shtyp, Putini pĂ«rgĂ«zoi Trumpin pĂ«r “sinqeritetin absolut” nĂ« nisjen e negociatave pĂ«r t’i dhĂ«nĂ« fund luftĂ«s, duke shtuar se Rusia mbetet e angazhuar ndaj tyre dhe do ta ndalojĂ« ofensivĂ«n ushtarake pĂ«r sa kohĂ« qĂ« interesat e saj merren seriozisht.

LĂ«vdatat e Putinit kanĂ« njĂ« qĂ«llim - dhe njĂ« objektiv tĂ« ndjeshĂ«m. Trumpi ka lavdĂ«ruar “gjenialitetin” e Putinit. Ai, si Putini, ka fajĂ«suar UkrainĂ«n pĂ«r nisjen e luftĂ«s. Ai kĂ«rkon njĂ« afrim me RusinĂ« qĂ« pĂ«rfshin investime tĂ« pĂ«rbashkĂ«ta multi-miliardĂ« dollarĂ«she. Ka mbĂ«shtetur kĂ«rkesĂ«n e Putinit qĂ« Zelenskyy tĂ« mbajĂ« zgjedhje, pavarĂ«sisht luftĂ«s, pĂ«r tĂ« demonstruar legjitimitetin e tij demokratik. Ai, si Putini, pĂ«rçmon EvropĂ«n dhe do tĂ« preferonte njĂ« marrĂ«veshje qĂ« i lĂ« evropianĂ«t (dhe ukrainasit) tĂ« anashkaluar. TĂ« gjitha kĂ«to janĂ« arsye se pĂ«rse Putini pĂ«rpiqet ta josh Trumpin dhe tĂ« thellojĂ« pĂ«rçarjen mes ShBA-sĂ« dhe EvropĂ«s.

PĂ«rkundĂ«r qĂ«ndrimeve tĂ« pĂ«rbashkĂ«ta dhe simpatinĂ« e Trumpit pĂ«r RusinĂ«, ai ende nuk ka bĂ«rĂ« njĂ« marrĂ«veshje qĂ« i pĂ«rshtatet Putinit. NĂ«se nuk e bĂ«n, gjakderdhja do tĂ« vazhdojĂ«. Ukraina ka paguar tashmĂ« njĂ« çmim tĂ« tmerrshĂ«m - dhe kjo nuk Ă«shtĂ« pĂ«r t’u habitur: ajo Ă«shtĂ« pala shumĂ« mĂ« e dobĂ«t. E habitshme Ă«shtĂ« humbja masive e ushtrisĂ« ruse - nĂ« njerĂ«z dhe pajisje. Ekonomia e RusisĂ« gjithashtu Ă«shtĂ« nĂ«n stres tĂ« vazhdueshĂ«m dhe mezi po rritet, megjithĂ«se nuk Ă«shtĂ« nĂ« rrezik kolapsi. Por, vuajtjet e rusĂ«ve, pĂ«r tĂ« mos pĂ«rmendur ato tĂ« ukrainasve, nuk do tĂ« kenĂ« rĂ«ndĂ«si pĂ«r sa kohĂ« qĂ« Putini beson se objektivat e tij janĂ« ende tĂ« arritshĂ«m - nĂ« tryezĂ«n e bisedimeve, duke bindur Trumpin tĂ« vazhdojĂ« presionin ndaj Zelenskyyt, apo nĂ« fushĂ«betejĂ«.

Ndërkohë, BE-ja ka ndërmarrë një hap të madh që do të ulë gjasat që Rusia të fitojë shpejt në cilindo drejtim, duke siguruar që arkat e Kievit të mos mbeten bosh. Krerët e bllokut kishin shpresuar të përdornin interesin e fituar nga 210 miliardë euro në asete të ngrira ruse për të ndihmuar Ukrainën. Megjithëse ky plan dështoi për shkak të kundërshtimit të hapur të disa shteteve anëtare të BE-së dhe hezitimeve të të tjerëve, BE-ja arriti të gjente një zgjidhje tjetër. Ajo do të marrë hua 90 miliardë euro për të mbështetur Ukrainën për dy vjet - dhe, pa detyrim kthimi përveçse nëse Rusia paguan dëmshpërblime, diçka që askush nuk e pret.

Media u fokusua te mosmarrĂ«veshjet brenda BE-sĂ« pĂ«r asetet e ngrira ruse, por ajo qĂ« ka rĂ«ndĂ«si vĂ«rtet Ă«shtĂ« se njĂ« bllok prej 27 shtetesh sovrane, shpesh tĂ« vĂ«shtira pĂ«r t’u menaxhuar, arriti tĂ« sigurojĂ« fondet pĂ«r tĂ« shmangur kolapsin e UkrainĂ«s. Ashtu siç fjalĂ«t e Putinit sigurojnĂ« vazhdimin e luftĂ«s, edhe veprimet e BE-sĂ« bĂ«jnĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n gjĂ«. Vendimi i BE-sĂ« Ă«shtĂ« gjithashtu i rĂ«ndĂ«sishĂ«m, sepse tregon gatishmĂ«rinĂ« e EvropĂ«s pĂ«r tĂ« vepruar nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« pavarur lidhur me luftĂ«n, edhe nĂ«se kjo nĂ«nkupton largimin nga ShBA-ja.

NĂ« gusht, Trumpi deklaroi se amerikanĂ«t nuk kanĂ« ndonjĂ« interes nĂ« luftĂ«n e UkrainĂ«s, pasi ndodhen larg saj, “pĂ«rtej njĂ« oqeani tĂ« madh dhe tĂ« bukur”. Evropa nuk e gĂ«zon kĂ«tĂ« luks gjeografik. Kjo, sĂ« bashku me StrategjinĂ« e re tĂ« SigurisĂ« KombĂ«tare tĂ« Trumpit, e cila e pĂ«rshkruan kontinentin si njĂ« vend tĂ« zhytur nĂ« probleme dhe pĂ«r rrjedhojĂ« me rĂ«ndĂ«si nĂ« venitje pĂ«r ShBA-nĂ«, mund t’i ketĂ« bindur udhĂ«heqĂ«sit evropianĂ« tĂ« veprojnĂ« mĂ« tĂ« pavarur.

Duke qenë se Trumpi pezulloi gjithë ndihmën e drejtpërdrejt ushtarake për Kievin, në mars, ndihma vetëm nga Evropa mund të mos mjaftojë për të qenë të sigurt që ukrainasit të arrijnë një paqe të cilën ata e konsiderojnë të drejtë. Por, kjo ka qenë një luftë e mbushur me befasi, dhe më e madhja prej tyre është që ushtria e Ukrainës ende nuk është mposhtur.

Evropa ia ka hedhur UkrainĂ«s njĂ« jelek shpĂ«timi, por nuk duhet tĂ« kemi iluzione. Ukraina do tĂ« vazhdojĂ« tĂ« luftojĂ« me shpinĂ« pĂ«r muri kundĂ«r njĂ« armiku qĂ« ka mĂ« shumĂ« nĂ« secilin burim tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m pĂ«r luftĂ«n - dhe lideri i tĂ« cilit e barazon “kompromisin” me kapitullimin e kundĂ«rshtarit. NĂ« mungesĂ« tĂ« njĂ« ndryshimi tĂ« papritur tĂ« pozicionit tĂ« RusisĂ« mbi çështjen territoriale, Trumpit do t’i mohohet dhurata e Krishtlindjes tĂ« cilĂ«n aq shumĂ« e dĂ«shiron. NdonĂ«se secili nĂ« mĂ«nyrĂ«n e vet, konferenca pĂ«r shtyp e Putinit dhe paketa e huas sĂ« BE-sĂ« pĂ«r UkrainĂ«n, sigurojnĂ« qĂ« lufta do tĂ« vazhdojĂ« edhe vitin e ardhshĂ«m. /Telegrafi/

IA-ja është një flluskë që pritet të shpërthejë, por prapëseprapë do ta ndryshojë botën

✇Telegrafi
By: Agron Shala
22 December 2025 at 14:51


Nga: Sean Thomas / The Telegraph
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Të gjithë mund të shohim se çfarë është duke ndodhur. Mania e investimeve është e çmendur. Kapitali po derdhet në startape me një ritëm marramendës, ndërsa spekulatorët e bindin veten se kjo teknologji marramendëse do ta riformësojë tregtinë, komunikimin dhe industrinë.

Kompanitë e reja shpallen çdo javë, edhe pse vlerësimet në treg po shkëputen nga realiteti ekonomik. Ndërkohë, lufta për talente është e ashpër: inxhinierët me përvojë marrin paga jashtëzakonisht të larta dhe të rinjtë në të njëzetat joshen nga manjatët dhe ministrat.

Ashiqare po flas - si tĂ« gjithĂ« tĂ« tjerĂ«t - pĂ«r bumin e inteligjencĂ«s artificiale [IA]. Apo jo? Gabim. Ajo qĂ« po pĂ«rshkruaj Ă«shtĂ« ajo qĂ« ndodhi nĂ« fillim tĂ« epokĂ«s sĂ« hekurudhave nĂ« MbretĂ«rinĂ« e Bashkuar nĂ« vitet ’40 tĂ« shekullit XIX.

NĂ« fillim, njĂ«jtĂ« si me IA-nĂ«, paratĂ« rridhnin dhe investimet ngriheshin nĂ« qiell. Mania e hekurudhave nĂ« vitet ‘40 tĂ« shekullit XIX çoi nĂ« kalimin e rreth 270 ligjeve pĂ«r hekurudhat - vetĂ«m nĂ« vitin 1846, duke autorizuar rreth 9 500 milje tĂ« linjave tĂ« reja [afro 15 500 kilometra]. Por, nga fillimi i viteve ’50 tĂ« shekullit XIX, flluska plasi nĂ« mĂ«nyrĂ« spektakolare. Hekurudha direkte LondĂ«r-Portsmuth u shemb pa shtruar asnjĂ« milje tĂ« vetme me shina.

Hekurudha e Londrës dhe Jorkut, përkundër planeve madhështore, u shkri përpara se të përfundonte itinerarin e saj. Ndërmarrje të panumërta më të vogla u zhdukën në mjegullën e zezë viktoriane, duke lënë aksionarët pa asgjë.

E, megjithatë, nga kjo rrëmujë dolën kompanitë që do të përcaktonin epokën: Hekurudha e Madhe Perëndimore [Great Western Railway] e ndërtuar nga Bruneli, mbijetoi dhe lulëzoi. Hekurudha e Londrës dhe Veriperëndimit [London and North Western Railway] u rrit në kompaninë më të madhe aksionare në botë. Dhe, pastaj hekurudhat u përhapën në gjithë globin, duke lidhur brigjet e ShBA-së dhe Kanadasë, duke bashkuar Indinë, duke e bërë të mundur të udhëtohej nga Vladivostoku në Vjenë për disa ditë, jo muaj. Dhe, njerëzimi ndryshoi.

Analogjia nuk është çudi. Pse? Sepse kështu ndodh pothuajse me çdo përparim të madh teknologjik në historinë e njerëzimit. Në fakt, kjo sekuencë - investime të mëdha të ndjekura nga një paqëndrueshmëri ekstreme dhe më pas një kolaps i tmerrshëm (për disa) - është aq e parashikueshme saqë pothuajse është tregues se diçka vërtet transformuese po ndodh.

DĂ«shiron mĂ« shumĂ« fakte bindĂ«se? Ja njĂ« pĂ«rshkrim i pĂ«rafĂ«rt i asaj qĂ« ndodhi kur elektriciteti erdhi nĂ« vitet ‘80 dhe ’90 tĂ« shekullit XIX. Fillimisht, investitorĂ«t e etur nxituan pĂ«r tĂ« financuar kompani tĂ« ndriçimit elektrik. VetĂ«m nĂ« AmerikĂ«, mbi gjashtĂ« mijĂ« kompani tĂ« vogla elektrike u krijuan brenda pak vitesh. Aksionet e sipĂ«rmarrjeve elektrike u bĂ«nĂ« yje tĂ« Uoll-Stritit [Wall Street].

Dhe, pastaj flluska pĂ«lciti dhe tronditja ishte e pamĂ«shirshme. “Lufta e rrymave” mes DC-sĂ« sĂ« [Thomas] Edisonit dhe AC-sĂ« sĂ« [George] Westinghouseit bĂ«ri qĂ« dhjetĂ«ra kompani mĂ« tĂ« vogla tĂ« shkatĂ«rroheshin nga gjigandĂ«t. NĂ« prag tĂ« shekullit tĂ« ri, vetĂ«m pak mbijetues - General Electric, Westinghouse, Siemens - dominonin skenĂ«n. Kufomat e dĂ«shtimeve mbulonin fushĂ«betejĂ«n ekonomike.

Të gjitha këto, pa dyshim, ishin të dhimbshme. Por, elektriciteti? Ai transformoi qytetet, shtëpitë, transportin, industrinë - dhe na çoi te frigoriferi, radioja, televizori, kompjuteri dhe interneti. Sa i përket flluskave, pëlcitjeve ose pasojave, ato ishin mjaft të mira për njerëzimin.

Mund tĂ« vazhdoj fare lehtĂ«, sepse e njĂ«jta gjĂ« ndodhi me ardhjen e internetit (e mban mend krizĂ«n dot.com?), me ardhjen e motorit me djegie tĂ« brendshme dhe, ndoshta, me shpikjen e shtypshkronjĂ«s. NĂ« fakt, ndonjĂ«herĂ« pyes veten nĂ«se njerĂ«zit kanĂ« qenĂ« gjithmonĂ« kĂ«shtu me teknologjitĂ« e reja tĂ« çmendura qĂ« nga fillimi i kohĂ«rave. PĂ«r shembull, mĂ« pĂ«lqen tĂ« imagjinoj se si ka qenĂ« atmosfera kur zjarri erdhi. A ka pasur “skeptikĂ« tĂ« zjarrit” nĂ« “GazetĂ«n Neolitike” qĂ« kritikonin kĂ«tĂ« modĂ« tĂ« re pa shije?

Mund tĂ« imagjinoj si mund tĂ« kenĂ« qenĂ« artikujt e tyre. “Entuziazmi fillestar Ă«shtĂ« ftohur pasi Korporata FĂ«rkimi i Shkopinjve [Rubbing Sticks Together Inc] dha njĂ« vlerĂ«sim prej dyzet çatallesh mamuthi”. “AnalistĂ«t ankohen se modeli i biznesit mbĂ«shtetet sĂ« tepĂ«rmi nĂ« shkĂ«ndija dhe ndjesi”. “‘Po, Ă«shtĂ« i ngrohtë’, pranon njĂ« kritik, ‘por, vetĂ«m nĂ« aspektin lokal dhe vetĂ«m nĂ«se ulesh shumĂ« pranĂ« tij’”.

PĂ«rfundimi? ËshtĂ« me rĂ«ndĂ«si tĂ« bĂ«het dallimi midis ngjarjes sĂ« pĂ«rkohshme - flluskĂ«s - dhe ndryshimit epokal: teknologjisĂ«. ShumĂ« komentues i ngatĂ«rrojnĂ« kĂ«to dy dhe pĂ«r kĂ«tĂ« arsye mendojnĂ« se gjithĂ« IA-ja Ă«shtĂ« marrĂ«zi e mbivlerĂ«suar. Para disa ditĂ«sh pashĂ« njĂ« gazetar qĂ« pohonte pĂ«r IA-nĂ« se teknologjia qĂ« na ishte premtuar se do tĂ« bĂ«nte gjithçka, “nĂ« fakt nuk di tĂ« bĂ«jĂ« asgjĂ«â€.

VĂ«rtet? “Nuk di tĂ« bĂ«jĂ« asgjĂ«â€? Provoje t’ua thuash kĂ«tĂ« pĂ«rkthyesve: IA-ja ka pĂ«rpirĂ« industrinĂ« e tyre, sepse ka zotĂ«ruar tĂ« gjitha gjuhĂ«t. Dhe, IA-ja do tĂ« zgjerohet vetĂ«m mĂ« tej - edhe pse ne njerĂ«zit do tĂ« vazhdojmĂ«, pĂ«rgjithmonĂ«, tĂ« fryjmĂ« flluskat. /Telegrafi/

❌
❌