I kërkova ChatGPT-së të zgjidhte një mister 800-vjeçar italian dhe ajo që ndodhi më befasoi
Nga: Elon Danziger, historian i pavarur arti / The New York Times
Përkthimi: Telegrafi.com
Përballë Katedrales së Firences në Itali, qëndron një kishë shumë më e vjetër, Pagëzorja e Shën Gjonit. Ajo është një qendër e dashur e jetës fetare, ku shumë fiorentinë pagëzohen edhe sot e kësaj dite. Kolonat të thjeshta dhe harqet e zbukuruara përqafojnë tetë anët e saj, gjysmë të kamufluara në modele mermeri të gjelbër dhe të bardhë. Pa imitim të arkitekturës së Romës së lashtë, nga ana e pagëzores, është e vështirë të imagjinosh Firencen duke lindur Renesancën arkitekturore që ndryshoi fytyrën e Evropës. Megjithatë, për shekuj me radhë, nuk ka pasur një zgjidhje bindëse për pyetjet se kush e ndërtoi, kur dhe për çfarë arsye. Dekada më parë, unë organizoja vizita në pagëzore dhe e adhuroja atë, ndërsa në fillim të viteve 2020 nisa të thellohesha në origjinën e saj.
Pas vitesh të tëra duke shqyrtuar dokumentet historike dhe duke lexuar me zell, bëra një zbulim të rëndësishëm që u botua vitin e kaluar: pagëzorja nuk u ndërtua nga fiorentinët, por për fiorentinët - në mënyrë të veçantë, si pjesë e një përpjekjeje bashkëpunuese të udhëhequr nga Papa Gregori VII, pas zgjedhjes së tij në vitin 1073. Ky zbulim ndodhi menjëherë para shpërthimit të inteligjencës artificiale [IA] në ndërgjegjen publike, dhe kohët e fundit fillova të pyesja veten: A do të mund ta zgjidhte një model i madh gjuhësor, si ChatGPT, këtë mister më shpejt se unë?
Kështu që, si pjesë e një eksperimenti personal, provova t’i kaloj tre çetbotët e inteligjencës artificiale - ChatGPT, Claude dhe Gemini - përmes aspekteve të ndryshme të hetimit tim. Doja të shihja nëse ata do të mund të dallonin të njëjtat gjurmë që kisha gjetur unë, të vlerësonin rëndësinë e tyre dhe të arrinin në të njëjtat përfundime që arrita unë - më në fund. Por, çetbotët dështuan. Edhe pse ishin të aftë të përpunonin tekste të dendura për informacion të rëndësishëm, për origjinën e pagëzores, në fund nuk ishin në gjendje të ndërtonin një ide krejtësisht të re. Atyre u mungonin cilësitë thelbësore për të bërë zbulime.
Ka disa arsye për këtë. Modelet e mëdha gjuhësore kanë lexuar më shumë tekst sesa mund të shpresojë ndonjëherë një njeri. Por, kur IA-ja lexon tekst, ajo thjesht zgjedh modelet. Mund të humbasin detajet e veçanta, të dhënat e jashtëzakonshme dhe perspektivat e pazakonta që mund të ndikojnë në mënyrën e të menduarit. Për shembull, në librin e tij të vitit 2006, Toscana Romanica, Guido Tigler - profesor në Universitetin e Firences - argumentoi se pagëzorja u ndërtua më vonë nga sa besohej përgjithësisht. Është ide që nuk pranohet gjerësisht, dhe unë besoj se kjo është arsyeja pse çetbotët nuk ma prezantuan kurrë kur i pyeta se çfarë do të lexonin për të zgjidhur enigmën e pagëzores. Edhe pse në fund gjeta arsye për të refuzuar atë datim të mëvonshëm, idetë joortodokse të z. Tigler më mësuan ta marr më seriozisht mundësinë që studimet e mëparshme mund të gabonin në lidhje me kronologjinë e pagëzores.
Për shekuj me radhë, shumë njerëz besuan se Papa Nikolla II e shuguroi pagëzoren në vitin 1059. Në fakt, nuk ekziston asnjë dëshmi e njohur për një ngjarje të tillë; ekzistenca e saj bazohet në një supozim të nxjerrë nga disa dokumente që tregojnë përfshirjen e tij, në atë vit, në kisha të tjera fiorentine. Kur i shtyva çetbotët të zbulonin vetë këtë mospërputhje, ChatGPT dhe Claude e gjetën, por nuk arritën të vërenin se ishte e dyshimtë, ndërsa Gemini krijoi prova të rreme që do të eliminonin këtë mospërputhje. Për të kontribuar në një fushë të njohurive, duhet të shqyrtosh me saktësi terrenin, të nuhasësh çfarë është e dyshimtë dhe të tregosh pse është e gabuar. Modelet e mëdha gjuhësore kanë vështirësi në të tri këto aspekte.
Dhe, ja problemi më i thellë: ndonjëherë njohja e modeleve - si nga njerëzit ashtu edhe nga makinat - është e gabuar. Edhe pse nuk kishte prova konfirmuese, shumica e studiuesve thjesht kishin supozuar se financuesit e pagëzores ishin fiorentinë. Në fund të fundit, pjesa dërrmuese e ndërtimit të kishave në Mesjetë drejtohej prej njerëzve vendas: peshkopë, abatë, familje të pasura. Por, nga leximet e mia fillova të pajtohesha gjithnjë e më shumë me një pikëpamje margjinale se banorët e Firences së shekullit XI, ishin ende shumë të varfër dhe provincialë për të prodhuar një ndërtim kaq të arrirë.
Çelësi për të identifikuar se kush e ndërtoi pagëzoren, kishte të bënte me atë se sa shumë ishte frymëzuar arkitektura e saj nga Panteoni i lashtë në Romë. Deri në shekullin XI, Panteoni ishte kthyer në kishë dhe i përkiste vetëm papës. Pasi e heq Papa Nikollën nga ekuacioni dhe përqendrohesh te papët e fiksuar pas Romës së lashtë, vetëm një emër të vjen ndër mend për patronin misterioz: Gregori VII.
Disa vite para zgjedhjes së Gregorit në vitin 1073, fiorentinët kishin ndaluar pagëzimin e fëmijëve në Firence, nga frika se një peshkop i korruptuar nuk do të mund të mbronte shpirtin e foshnjave të tyre. Pas një ngjarjeje që dëshmoi padenjësinë e peshkopit dhe e dëboi atë, sunduesit e fuqishëm të Firences (dhe gjithë Toskanës), Beatriçja e Barit dhe vajza e saj Matilda, duket se përmirësuan qytetin duke punuar me Gregorin për t’ia dhënë një pagëzore madhështore. Shkëlqimi i pasur i arkitekturës romake në zemër të Firences, është pikërisht lloji i kishës të cilën Gregori do ta kishte përkrahur.
Të sintetizosh kaq shumë pjesë të historisë mesjetare në një interpretim të ri, kërkonte të tërhiqeshe prapa dhe të rishikoje rëndësinë e tyre dhe mënyrën se si lidheshin me njëra-tjetrën. IA-ja mund të jetë në gjendje të përputh procesin e mbledhjes së atyre pjesëve, por zbulimi do të thotë të krijosh lidhje të reja - diçka që është përtej kapaciteteve aktuale të inteligjencës artificiale, siç konfirmuan testet që bëra.
Zbulimi mbetet përpjekje njerëzore dhe nxitet nga ajo cilësi thellësisht njerëzore - për të parë gjërat e pazakonshme që nuk përshtaten me modelet dhe për t’i hetuar më thellë. /Telegrafi/
