Last Updated on 24/12/2025 by Leonard

Duke refuzuar bombastin e pop-it të viteve 80, kënga e ndjerë e këngëtarit-singer-songwriter të ndjerë ka mbijetuar dhe kështu kap në mënyrë perfekte ndjenjat nostalgjike që qëndrojnë në zemër të Krishtlindjeve.

Michael Hann

Britania nuk është një ishull ideal për këngët rrugore. Nuk është mjaftueshëm i madh për të udhëtuar gjatë rrugës dhe për të kaluar me makinë. Dhe nëse provon, mund të mbytesh thjesht në trafik në A1, aty ku Chris Rea i ndjerë u gjend në Krishtlindjet e vitit 1978, me gruan e tij pas timonit të Mini-t dhe atë pranë saj, duke u përpjekur të shkonte nga Abbey Road Studios në Londër drejt shtëpisë së tyre në Middlesbrough, 220 milje larg.

Ai e shkroi këngën në një impuls, duke shkruar tekstet sa herë që drita e makinave përballë ndriçonte brendësinë e makinës (siç tregoi për gazetarin Dave Simpson në 2016), dhe pastaj e la mënjanë së bashku me materialet e tjera të papërfunduara kur mbërriti në shtëpi. Tetë vjet më vonë, ai i bashkoi tekstet me disa akorde xhaz që kishte shkruar dhe kështu lindi kënga. Fillimisht, e vendosi si B-side, por në 1988 e reregistroi për një përmbledhje, e nxori si single dhe… nuk ishte një hit i menjëhershëm. Ishte një “slow burner”, një këngë që hyri ngadalë në zemrat e njerëzve përmes playlistave të radio dhe sistemit të PA në dyqane, gjatë shumë viteve.

Një këngë e thjeshtë dhe jo bombastike

Ishte një “slow burner” sepse nuk ishte madhështore. Këngët e Krishtlindjeve zakonisht sulmojnë dëgjuesin me emocione – shpesh gëzim, shpesh kopjuar deri në çdo zilë nga A Christmas Gift to You i Phil Spector. Ndonjëherë janë dashuri të ekzagjeruara, si në The Power of Love, Stay Another Day apo pothuajse të gjithë fituesit e X Factor. Këto këngë kërkojnë madhështi emocionale për të përputhur simbolizmin e sezonit.

Driving Home for Christmas nuk bënte asnjë nga këto. Tingullimisht, ishte një regjistrim para Spector-it, madje para rock’n’roll-it – me piano që shkëlqenin dhe kordë si të Sinatra mbi një ritëm të butë. Nuk ishte mbushur me elementët tipikë të hiteve të Krishtlindjeve të kohës. Tekstualisht, nuk ndodhte shumë, shumë e ngjashme me udhëtimin në A1. Ai nuk mallkonte për shtëpi, nuk kërkonte dashurinë e të dashurit, apo nuk luftonte trafikun për të mbërritur sa më shpejt. Ai thjesht po rrinte në trafik, duke pritur të kthehej në shtëpi.

Një sezon jo i fortë për hitet e Krishtlindjeve

Krishtlindjet e vitit 1988 nuk ishin të pasura me hite festive. Mistletoe and Wine i Cliff Richard ishte Nr.1, por nuk kishte këngë të tjera të Krishtlindjes deri tek Alexander O’Neal’s Christmas Song në vendin e 30-të. Mary’s Boy Child (Megamix) ishte në 52, dhe Driving Home for Christmas në 53.

Por kënga, pikërisht sepse nuk impononte veten, nuk lodhi dëgjuesit si shumë këngë të tjera të Krishtlindjes. Refuzimi për të përdorur efektet dhe “zile-thelbës” të gjysmës së dytë të viteve 80 e bëri të pavjetëruar: ishte dizajnuar për të tingëlluar nostalgjik dhe, me kaq shumë ide për Krishtlindjen e përsosur të formësuara nga kultura pop e viteve 50 dhe 60, kjo nostalgji e veçantë nuk ka plakur kurrë.

Thjeshtësia që prek zemrën

Rea nuk mund të përmendte të gjitha vendndodhjet përgjatë A1, sepse nuk mund të bëhen këngë rrugore në Britani. Në vend të kësaj, kur ai është “top to toe in tailbacks” (i mbushur nga trafik), e di se “shpejt do të ketë autostradë”. Jo në Lincolnshire, jo.

Sidoqoftë, restraint-i emocional kap një të vërtetë që prekin shumicën prej nesh – Krishtlindjet rrallë janë dramatike, por janë për kënaqësi të vogla dhe gëzime të thjeshta. Shumica prej nesh nuk do të dëgjojmë ndonjëherë zilen e sanies, dhe as nuk do të dëshirojmë të ishte çdo ditë Krishtlindje. Por pothuajse të gjithë kemi qëndruar në një makinë që nuk lëviz, rrethuar nga grija e dimrit, duke dëshiruar të ishim në fund të udhëtimit. “I take a look at the driver next to me, he’s just the same” është ndoshta rreshti më prekës.

Driving Home for Christmas u publikua fillimisht si B-side sepse Rea mendonte se këngët e Krishtlindjes ishin vetëm rishti dhe nuk donte të tërhiqte vëmendje. Mund të jetë një këngë jo tipike për të, por nuk është rishti. Është një “cardigan i përsosur” ku mund të mbështillesh veten.

Përgatiti për botim: L.Veizi

Nga Leonard Veizi

Në dhjetorin e acartë të vitit 1914, Europa nuk po përballej thjesht me një dimër të egër, por me makthin e saj të parë industrial — një mekanizëm vdekjeje që po gëlltiste me shpejtësi rininë e një kontinenti të tërë. Plani gjerman për një fitore të rrufeshme ishte thyer mbi supet e miliona ushtarëve, duke e shndërruar entuziazmin fillestar të marshimeve në një përballje statike, të ngrirë në një përzierje makabre balte, rracione të pakta dhe gjaku. Përgjatë një vije të pafundme që gjarpëronte nga valët e ftohta të Detit të Veriut deri në majat e mprehta të kufirit zviceran, burra e djem të rinj ishin ngujuar në llogore të lagështa, ku lagështia depërtonte deri në kockë dhe era e barutit përzihej me atë të vdekjes. Aty, në ato gropa të ngushta e të zhytura në errësirë, njeriu ishte shndërruar në një numër, në një objektiv, në një mish për top që priste urdhrin e radhës për t’u flijuar…

…Por, pikërisht në këtë peizazh ku shpresa dukej se kishte vdekur bashkë me shokët e rënë, në pragun e natës më të shenjtë të vitit, ndodhi diçka që sfidoi logjikën e hekurt të luftës. Në atë heshtje të pazakontë që ra mbi fushat e betejës, shpërtheu ajo që historianët do ta quajnë më vonë “mrekullia e fundit e epokës romantike” — një thirrje e mekur e njerëzisë që refuzonte të dorëzohej para urrejtjes, një shkëndijë drite që lindi nga thellësia e shpirtrave të lodhur për të treguar se, edhe në ferr, njeriu mund të mbetet njeri.

Kënga si armë paqeje

Armëpushimi i Krishtlindjeve nuk lindi nga një vizion politik apo nga ndonjë urdhër diplomatik. Ai erdhi nga një nevojë e thjeshtë dhe dëshpëruese për normalitet. Thelbi i këtij momenti qëndronte te kultura e përbashkët kristiane e ushtarëve që, pavarësisht uniformave, ndanin të njëjtën trashëgimi shpirtërore.

Kur ushtarët gjermanë vendosën pemë të vogla “Tannenbäume” – apo Krishtlindjesh, – mbi buzët e llogoreve dhe ndezën qirinj, kënga “Stille Nacht” – apo siç vjen në shqip “Nata e Qetë”, – u bë ura e parë. Nga ana tjetër e frontit, britanikët iu përgjigjën me të njëjtën melodi, në anglisht. Ky dialog muzikor shkatërroi për pak çaste propagandën që e përshkruante armikun si bishë dhe tregoi se, përtej urrejtjes së imponuar, ushtarët ndanin të njëjtin mall për shtëpinë dhe familjen.

“Toka e Askut” bëhet tokë e të gjithëve

Dalja në “Tokën e Askut” – apo siç njihet në orgjinal “No Man’s Land” – ishte një akt i jashtëzakonshëm guximi. Ushtarët sfiduan instinktin e mbijetesës dhe urdhrat e rreptë për të mos pasur asnjë kontakt me armikun.

Nuk u shkëmbyen vetëm cigare apo ushqime. U shkëmbyen kopsa uniformash, adresa shtëpish, fotografi të bashkëshorteve dhe fëmijëve. Armiku mori emër, fytyrë dhe histori personale.

Një nga momentet më prekëse të këtij armëpushimi ishte kryerja e varrimeve të përbashkëta. Ushtarë që deri një ditë më parë kishin qëlluar mbi njëri-tjetrin, ndihmuan së bashku për të varrosur trupat e të rënëve që ishin dekompozuar mes llogoreve, duke lexuar psalme dhe duke ulur kokën në heshtje. Respekti për jetën dhe vdekjen doli më i fortë se besnikëria ndaj flamurit.

Futbolli, gjuha universale

Ndeshjet e futbollit, të dokumentuara në ditarët e ushtarëve britanikë të Regjimentit të Bedfordshire dhe atyre saksonë, mbeten simboli më i fuqishëm i këtij momenti. Në vend të plumbave, u përdor një top — shpesh i improvizuar me rrecka.

Fusha e betejës u shndërrua në fushë loje. Lufta u pezullua nga një gjest i thjeshtë, duke treguar se konflikti ishte artificial, i imponuar nga lart, ndërsa vëllazërimi ishte spontan dhe njerëzor.

Reagimi i “zotave të luftës”

Komanda e lartë reagoi me frikë. Gjeneralët, të alarmuar nga ky vëllazërim, lëshuan urdhra të rreptë: çdo ushtar që komunikonte me armikun do të përballej me gjyq ushtarak për tradhti.

“Kjo do të shkatërrojë frymën luftarake,” paralajmëronin komandantët.

Ky reagim e zbulon thelbin e ngjarjes: Armëpushimi i Krishtlindjeve ishte një rebelim paqësor. Pushteti e kuptoi se, në momentin kur ushtarët e njihnin “tjetrin” si njeri, lufta humbiste legjitimitetin e saj moral.

Epilogu

Në vitet pasuese, sidomos pas 1915-ës, armëpushime të tilla u bënë pothuajse të pamundura. Përdorimi i gazit helmues dhe egërsimi i luftës zhdukën çdo iluzion romantik. Por dhjetori i vitit 1914 mbetet një dëshmi monumentale.

Armëpushimi i Krishtlindjeve na kujton se lufta nuk është gjendja natyrore e njeriut. Paqja nuk është thjesht mungesë e luftës, por një akt i vetëdijshëm vullneti. Edhe mes baltës, telave me gjemba dhe vdekjes, njeriu mund të zgjedhë të jetë vëlla dhe jo vrasës.

Më 24 dhjetor të vitit 1851, në Uashington DC u dogj Biblioteka e Kongresit

Nga Leonard Veizi

Në muzgun e ftohtë të 24 dhjetorit 1851, ndërsa Uashingtoni përgatitej për festën e dritave, një hije e zezë po gëlltiste dritën e vërtetë të kombit dijen. Brenda mureve të Kapitolit, aty ku rrihte zemra ligjvënëse e një republike të re, po zhvillohej një tragjedi që asnjë dramë klasike nuk mund ta përshkruante me gjithë peshën e saj. Ishte nata kur Biblioteka e Kongresit u dorëzua para flakëve, duke shndërruar në hi mijëra faqe të historisë njerëzore…

…Një shkëndijë e vetme, e shkëputur nga një sobë e thjeshtë ngrohjeje, u bë xhelati i memories. Në atë kohë, zjarri shihej si rrezik i zakonshëm. Sot, i parë nga distanca e historisë, ky incident merr një kuptim tjetër. Kur një shoqëri lejon që thesari i saj intelektual të bashkëjetojë me pasigurinë, nuk kemi më të bëjmë me aksident, por me neglizhencë që kufizohet me krimin ndaj trashëgimisë.

Shkatërrimi

Zjarri i vitit 1851 nuk dogji thjesht objekte. Ai fshiu dy të tretat e koleksionit prej rreth 55 mijë vëllimesh. Mes tyre humbën dorëshkrime origjinale dhe një pjesë e konsiderueshme e bibliotekës personale të Tomas Xhefersonit. Çdo libër i djegur nga pakujdesia është një dritare e mbyllur përgjithmonë për brezat që vijnë. Një komb pa kujtesë është një komb që endet pa orientim dhe amnezia kolektive është një nga format më të rënda të varfërisë kulturore.

Reflektimi teklologjik

Pas tragjedisë erdhi reflektimi. Arkitekti Tomas Uolltër nuk u mjaftua me rindërtimin formal. Ai projektoi dhomën e parë metalike për ruajtjen e librave, një risi radikale për kohën, rezistente ndaj nxehtësisë dhe zjarrit. Ishte një akt pendese teknologjike dhe një pranim i heshtur se dija kërkon mbrojtje të veçantë. Kjo dhomë shërbeu për 46 vjet, duke u kthyer në një fortesë të kujtesës.

Në vitin 1897, Biblioteka e Kongresit u zhvendos në godinën që sot njihet si “Thomas Jefferson Building”. Ajo nuk ishte thjesht një ndërtesë e re, por një deklaratë. Amerika po thoshte se dija nuk mund të mbetet më peng i improvizimit, i pakujdesisë apo i rastësisë.

Kohët moderne

Sot, kjo histori nuk është thjesht një episod i largët. Ajo është një paralajmërim. Aksidentet që shkatërrojnë kulturën, qoftë zjarr në muze, lagështi në arkiva apo neglizhencë burokratike, janë forma moderne të së njëjtës dhunë. Janë krime të heshtura ndaj së shkuarës dhe ndaj së ardhmes.

Dija është e brishtë. Ajo jeton mbi letër, në serverë apo në gur, por mbijeton vetëm përmes vullnetit për ta ruajtur. Mënyra se si një shoqëri reagon pasi humbet kujtesën e saj tregon nëse ajo meriton ta ketë atë. Uashingtoni, në vitin 1851, zgjodhi të ringrihej me çelik dhe vizion. Ne sot duhet të zgjedhim të mos lejojmë asnjë shkëndijë neglizhence të na djegë rrënjët. Sepse, në fund, çdo libër i humbur dhe çdo monument i rrënuar nga indiferenca nuk është thjesht një fatkeqësi. Është një faqe e grisur dhunshëm nga libri i jetës sonë të përbashkët. Ruajtja e kulturës nuk është luks. Është detyrimi ynë më i lartë moral ndaj së nesërmes.

Në dhjetorin e vitit 1974, Australia u përball me një nga katastrofat natyrore më tronditëse të historisë së saj moderne. Cikloni Tracy, një stuhi tropikale e pazakontë për nga përmasat, por shkatërrimtare për nga fuqia, goditi drejtpërdrejt qytetin e Darwin-it, në Territorin Verior, duke e kthyer pothuajse tërësisht në rrënoja.

Ironia tragjike e Tracy-t qëndronte te përmasa e tij. Ai konsiderohet cikloni i dytë tropikal më i vogël i regjistruar ndonjëherë, për sa i përket diametrit të zonës së erërave më të forta, i tejkaluar vetëm shumë vite më vonë nga stuhia tropikale Marco në vitin 2008. Por kjo “vogëlsi” nuk e zbuti aspak goditjen. Përkundrazi, e përqendroi forcën e tij mbi një territor të kufizuar, duke e bërë shkatërrimin total.

Me erëra ekstreme që shkatërruan ndërtesa, çanë çati, shembën mure dhe shkulën pemë, Tracy paralizoi Darwin-in brenda pak orësh. Rreth 70 për qind e ndërtesave të qytetit u dëmtuan rëndë ose u shkatërruan, infrastruktura u shemb dhe mijëra banorë mbetën të pastrehë.

Bilanci njerëzor ishte i rëndë: 71 persona humbën jetën, ndërsa dëmet ekonomike u vlerësuan në rreth 645 milionë dollarë, një shifër kolosale për kohën, që e renditi ciklonin ndër fatkeqësitë më të kushtueshme në historinë australiane.

Fatmirësisht, shkatërrimi i Tracy-t mbeti i kufizuar kryesisht në Darwin. Cikloni nuk u përhap në rajone të tjera të Australisë, duke shmangur një tragjedi kombëtare edhe më të madhe. Kjo e bëri ngjarjen një katastrofë lokale në përmasa, por kombëtare në ndikim.

Pas stuhisë, Darwin u rindërtua pothuajse nga e para. Cikloni Tracy ndryshoi përgjithmonë standardet e ndërtimit dhe politikat e menaxhimit të emergjencave në Australi, duke u kthyer në një pikë kthese në mënyrën se si vendi përballet me rreziqet klimatike.

Sot, Tracy kujtohet si një paralajmërim i fortë i natyrës: edhe stuhitë më të vogla në hartë mund të sjellin pasoja kolosale në jetë njerëzore dhe qytete të tëra.

Përgatiti për botim: L.Veizi

Në dhjetorin e vitit 1964, Lufta e Vietnamit mori një tjetër kthesë të errët, këtë herë jo në xhungël apo në vijat e frontit, por në zemër të Saigonit, kryeqytetit të Vietnamit të Jugut. Hotel Brinks, një godinë e përdorur nga personel ushtarak amerikan, u shkatërrua nga një sulm i mirëorganizuar me eksploziv, i kryer nga guerilasit e Viet-Cong.

Shpërthimi tronditi qytetin dhe solli një mesazh të qartë politik e ushtarak: asnjë vend nuk ishte i sigurt, madje as zonat urbane që konsideroheshin të kontrolluara dhe të mbrojtura nga autoritetet amerikane dhe aleatët e tyre vietnamezë. Sulmi synonte jo vetëm dëmin fizik, por edhe efektin psikologjik — demonstrimin e aftësisë së Viet-Cong për të goditur objektiva amerikane në qendër të pushtetit të kundërshtarit.

Bilanci ishte i rëndë: 2 persona humbën jetën, ndërsa 65 të tjerë u plagosën, shumica prej tyre ushtarakë amerikanë. Hoteli u shndërrua në rrënoja dhe imazhet e ndërtesës së shkatërruar u bënë simbol i përshkallëzimit të konfliktit.

Ky atentat shënoi një moment kyç në luftë, sepse tregoi se konflikti nuk ishte më një përplasje periferike apo guerile e largët. Ai kishte hyrë drejtpërdrejt në qytete, në hapësirat civile dhe në vetë arkitekturën e pranisë amerikane në Vietnam. Pas sulmit, tensionet u rritën ndjeshëm dhe Shtetet e Bashkuara intensifikuan angazhimin e tyre ushtarak, duke e çuar luftën drejt një faze edhe më të përgjakshme.

Sot, sulmi ndaj Hotelit Brinks kujtohet si një nga aktet më domethënëse të luftës urbane në Vietnam — një episod që tregoi se në konfliktet moderne, simbolet shpesh goditen po aq fort sa objektivat ushtarake, dhe se lufta nuk njeh më kufij mes frontit dhe qytetit.

Përgatiti: L.Veizi

Nga Leonard Veizi

Në dhjetorin e vonë të vitit 1924, mbi tymin e shtëllungave të zjarrit të luftës civile dhe erërave të ftohta nga malet e veriut, Shqipëria nuk po ndërronte vetëm vitin, po ndërronte epokën. Tirana, ende një qytet me shtëpi balte dhe rrugë kalldrëmi që mbante erë historie otomane, po bëhej dëshmitare e një akti sa modern, aq edhe paradoksal…

…Pas rrëzimit të qeverisë idealiste të Fan Nolit dhe triumfit të ashtuquajturit “Triumf i Legalitetit”, më 24 dhjetor të vitit 1924 Ahmet Zogu u rikthye në kryeqytet jo thjesht si politikan, por si arkitekti i një rendi të ri që do të vuloste fatin e kombit për dekadat në vijim. Shqipëria tentonte të vishte “fustanin” e ngushtë të republikës mbi trupin e një shoqërie ende feudale dhe të fragmentuar.

Legjitimiteti, republika si mburojë

Zogu ishte strateg i hollë. Ai e kuptonte se fitorja me armë ishte e brishtë nëse nuk kthehej në pushtet të ligjshëm. Shpallja e Republikës më 21 janar 1925 nuk ishte thjesht preferencë ideologjike, por një nevojë diplomatike. Duke e shpallur Shqipërinë republikë, Zogu preu lidhjet me të shkuarën dhe mbylli përfundimisht kapitullin e “Princit Vid” dhe pretendimeve të huaja mbi fronin e brishtë shqiptar.

Për sytë e Fuqive të Mëdha, republika tingëllonte si stabilitet dhe progres, pavarësisht se brenda mureve të Parlamentit, liria po tkurrej gradualisht për të legjitimuar pushtetin e një individi.

Kushtetuta: Presidenti me pushtet mbretëror

Argumenti më i fortë i kësaj periudhe qëndron te natyra e Kushtetutës së vitit 1925. Formalisht Shqipëria u bë republikë parlamentare, por në praktikë Zogu krijoi një sistem presidencial absolutist.

Presidenti ishte kryetar shteti dhe kryetar qeverie njëkohësisht, emëronte ministrat, kontrollonte ushtrinë dhe kishte fuqi vetoje mbi çdo ligj.

Zgjedhja për një mandat shtatëvjeçar ishte mesazh i qartë se stabiliteti ishte më i rëndësishëm se rotacioni demokratik. Ky ishte “aksidenti” i parë i rëndë i demokracisë shqiptare — përdorimi i institucioneve republikane për të legjitimuar një dorë të hekurt.

Nga republika te kurora, tranziti i parashikuar

Republika e vitit 1924 rezultoi të ishte vetëm një “stacion pritjeje”. Katër vitet e saj (1924–1928) shërbyen si periudhë pastrimi e opozitës dhe konsolidimi i financave dhe ushtrisë. Kur më 1 shtator 1928 Ahmet Zogu u shpall “Zog I, Mbret i Shqiptarëve”, ai nuk ndryshonte sistemin, por thjesht i jepte emrin e vërtetë pushtetit që kishte ushtruar që nga dita e parë si president. Republika vdiq pa lindur mirë, duke lënë një precedent të rrezikshëm: institucionet shpesh ndërtohen për t’i shërbyer individit, jo qytetarit.

Mësimi i një shekulli

Gati 67 vjet do të duheshin që titulli “President i Republikës” të rikthehej në vitin 1991, pas natës së gjatë të komunizmit ku pushteti qëndronte fshehur pas kolegjialitetit ideologjik. Historia e vitit 1924 na mëson se format e shtetit – Republikë apo Mbretëri, – janë boshe nëse ato nuk mbushen me frymën e ndarjes së pushteteve.

Ajo që nisi në dhjetorin e vitit 1924 ishte një përpjekje e madhe për shtetformim, por edhe dëshmi se rruga drejt modernizimit në Shqipëri ka qenë historikisht e minuar nga tundimi për pushtet absolut. Republika e Zogut mbetet në kujtesë se ligjet mund të shkruhen bukur mbi letër, por është vullneti për t’i respektuar ato që përcakton nëse një vend është vërtet i lirë apo thjesht një “monarki e fshehur” nën petkun e presidentit.

Universiteti më i vjetër në Evropë është ai i Bolonjës, ku fillimisht u studiuan drejtësia dhe ligji. Megjithatë, universiteti i parë shtetëror u hap në Napoli.

Universitetet e para u ngritën në Evropën mesjetare, duke pasur si paraardhës akademitë e botës antike dhe, pjesërisht, medresetë islame, të cilat ishin përhapur që nga shekulli i 11-të. Vendet e dijes evropiane morën formë si korporata (universitete) mësuesish dhe studentësh, të bashkuar për qëllime studimi dhe mbrojtjeje të ndërsjellë, pak a shumë si esnafet artizanale.

Të dhënat italiane

Bolonja udhëhoqi rrugën me universitetin e saj, fillimisht të dedikuar për studimet e drejtësisë dhe të themeluar rreth vitit 1088, i konsideruar si më i vjetri në botën perëndimore. Ai u pasua nga Universiteti i Padovës, i themeluar në vitin 1222 nga një grup studentësh dhe profesorësh nga Bolonja, të cilët fillimisht u vendosën në Vicenza dhe më vonë zgjodhën Padovën si vendndodhjen e universitetit të tyre.

Universiteti i parë shtetëror ishte ai i Napolit, i themeluar në vitin 1224 nga Frederiku II i Svabisë.

Përhapje në rritje

Jashtë Italisë, ia vlen të përmenden universitetet angleze të Oksfordit (1096) dhe Kembrixhit (1209), ai spanjoll i Salamankës (1218) dhe Sorbona pariziene, e themeluar në vitin 1257 si kolegj dhe më vonë e zhvilluar në universitet.

Më pas, institucione të ngjashme lindën kudo në Evropë dhe më gjerë. Me kalimin e kohës, universitetet u organizuan në disiplina të ndryshme (fakultete) dhe hodhën themelet e arsimit akademik modern.

Burimi: focus.it / Matteo Liberti/ Përgatiti për botim: L. Veizi

Gjenerali amerikan u lind me 23 dhjetor të vitit 1944

 Nga Leonard Veizi

Ka burra të fortë që hyjnë në histori jo vetëm me uniformë, por me hijen që lënë pas. Uesli Klark i përket këtij rrethi të ngushtë njerëzish, tek të cilët mendimi paraprin urdhrin dhe fjala peshon po aq sa arma. I formuar në disiplinën e hekurt të West Point-it, ku në vitin 1966 doli valediktor i klasës së tij, Klark nuk u mjaftua vetëm me artin e luftës. Një Bursë “Rhodes” e çoi në Oksford, në zemrën e mendimit evropian, ku studioi Filozofi, Politikë dhe Ekonomi – tri shtylla që do ta shoqëronin më pas në çdo vendim të madh…

…Në sytë e shqiptarëve, emri i tij nuk mbeti thjesht një rresht në hierarkinë ushtarake amerikane. Më 11 korrik 1997, kur u emërua Komandant Suprem i Forcave të NATO-s për Evropën, ai hyri në një kapitull që do të lidhej përgjithmonë me fatin e Kosovës. Gjatë pranverës së vitit 1999, Klark ishte fytyra e vendimeve të vështira, zëri që artikulonte një ndërhyrje që do të ndryshonte rrjedhën e historisë në Ballkan. Fushata ajrore kundër objektivave serbe nuk ishte vetëm një operacion ushtarak; ajo ishte një mesazh politik i dërguar “nga qielli”.

Vetë Klark e ka pranuar më vonë, me sinqeritetin e një strategu që njeh kufijtë e diplomacisë dhe të forcës: “Këto ishin bombardime politike ndaj Serbisë, sepse si gjeneral ushtarak ju garantoj se ndryshe, lufta në Kosovë do të kishte mbaruar për katër ditë.” Në këtë fjali përmblidhet paradoksi i luftës moderne: fitorja e shpejtë nuk është gjithmonë ajo që kërkon politika.

Fillimet

Si i ri mbeti pa baba dhe u adoptua nga bashkëshorti i ardhshëm i nënës së tij, Viktor Klark. Këtë fakt, si dhe origjinën e tij, Uesli Klark e mësoi shumë vonë, pas moshës 20-vjeçare. Ai u lind më 23 dhjetor 1944. Babai i tij biologjik ishte Benjamin Xhejkëb Kan, me origjinë hebreje, i ardhur në Amerikë nga Rusia në fund të shekullit XIX.

Klark është i martuar me Gertrud Kirgiston nga Bruklini, me të cilën ka një fëmijë, Ueslei i Riu, i cili ka përfunduar studimet në Kaliforni.

Shkollimi

Gjenerali Klark ka përfunduar Akademinë Ushtarake “West Point” në Nju Jork, ku u diplomua si kadeti më i dalluar i klasës. Studimet e larta në fushën e ekonomisë dhe politikës i përfundoi në Universitetin e Oksfordit në Angli, gjatë viteve 1966–1968.

Gjatë karrierës akademike dhe ushtarake, Klark ka përfunduar gjithashtu Kolegjin Kombëtar të Luftës dhe Kolegjin e Komandës së Përgjithshme, duke u specializuar si oficer i njësive të blinduara, në doktrinën e përgjithshme ushtarake, si vëzhgues dhe si komandant i njësive ajrore.

Karriera

Në vitet 1976–1977, Klark shërbeu si asistent special i drejtorit për buxhetin në Shtëpinë e Bardhë të SHBA-së, si dhe si asistent i profesorit të shkencave sociale në Akademinë Ushtarake të Shteteve të Bashkuara.

Gjatë Luftës së Vietnamit, ai ishte toger dhe komandonte tri kompani me detyrë luftarake në zonën Lai Khe. Njësia e tij u dallua për mënyrën e planifikimit dhe të ndërmarrjes së operacioneve luftarake, duke arritur rezultate të shkëlqyera. Për suksesin dhe trimërinë e dëshmuar, ai u dekorua me “Silver Star” (“Ylli i Argjendtë”).

Deri në vitin 1986 shërbeu si komandant i batalionit të parë të Brigadës së 77-të të Divizionit të Katërt. Në vazhdën e Luftës së Ftohtë, mori komandën e Brigadës së Tretë të Divizionit të Katërt të Këmbësorisë, post që e mbajti deri në vitin 1988.

Gjatë periudhës 1994–1996, ai ishte përgjegjës për planifikimin e politikës ushtarake të SHBA-së në nivel global, pranë Institutit për Planifikime Strategjike. Në këtë periudhë u angazhua drejtpërdrejt në zhvillimet në Ballkan dhe, së bashku me Richard Holbrooke, u takua disa herë me liderët e serbëve të Bosnjës për përgatitjen e Marrëveshjes së Dejtonit.

Nga qershori 1996 deri në korrik 1997, shërbeu si komandant i forcave të NATO-s për Amerikën Latine dhe Karaibet.

Lufta e Kosovës

Më 11 korrik 1997, Uesli Klark u emërua Komandant Suprem i Forcave të Bashkuara të NATO-s për Evropën. Më 23 mars 1999, nga Sekretari i Përgjithshëm i NATO-s, Havier Solana, mori urdhrin për fillimin e reagimit ushtarak ndaj gjenocidit në Kosovë, të ndërmarrë nga ish-Jugosllavia.

Ndërhyrja ushtarake nën komandën e Klarkut u cilësua si e suksesshme nga qarqet ushtarake, pasi arriti objektivat kryesore:

ndalimin e menjëhershëm të të gjitha aktiviteteve ushtarake dhe paramilitare të njësive serbe;

ndalimin e menjëhershëm të shpërnguljes me dhunë të popullsisë nga Kosova;

kthimin e pakushtëzuar të të gjithë të larguarve;

vendosjen e një force ndërkombëtare për sigurinë e qytetarëve dhe zbatimin e planit;

ardhjen e verifikatorëve ndërkombëtarë në Kosovë.

Gjatë kësaj ndërhyrjeje, Klark futi në përdorim edhe helikopterët “Apache”.

Epilogu

Operacioni i fundit që Uesli Klark drejtoi si Shef i Forcave të Përbashkëta të NATO-s në Evropë ishte pikërisht ndërhyrja në Kosovë. Menjëherë pas përfundimit të luftës, ai doli në pension.

Odhise Paskali u lind Përmet më 22 dhjetor të vitit 1903. Cilësohet si themeluesi i skulpturës shqiptare dhe një nga personalitetet më të rëndësishme të artit shqiptar.

Nga Leonard Veizi

Ai ishte artisti që bëri historinë shqiptare të fliste përmes gurit dhe bronzit. I lindur në Përmet në vitin 1903, e kapërceu kufirin e thjeshtë të artit për t’u bërë gdhendësi i identitetit kombëtar. Me një aftësi gjeniale për të nxjerrë ‘dritën’ nga minerali i heshtur, Paskali i ktheu ëndrrat dhe gojëdhënat e popullit të tij në monumente të pavdekshme. Ai vërtetoi se arti është mjeti i vetëm që mposht vdekjen, duke e shndërruar historinë tonë në një formë plastike e të lavdishme…

…Odhise Paskali përfaqëson një prej personaliteteve më rrezatuese të kulturës sonë kombëtare, duke u gdhendur në kujtesën historike si pionieri i parë i skulpturës realiste dhe monumentale në Shqipëri. Me një gjenialitet që kapërcente kufijtë e thjeshtë të artit, ai u bë skalitësi i madh i memories sonë kolektive, duke i shndërruar ngjarjet epike dhe figurat më emblematike të vendit në dëshmi të paluajtshme prej guri, mermeri dhe bronzi. Vepra e tij nuk është thjesht një pasqyrim estetik i realitetit, por një simfoni formash që u jep jetë idealeve madhore, duke i kthyer ato në monumente që flasin me gjuhën e përjetësisë. Si i pari mjeshtër që solli frymën e monumentales në hapësirat tona publike, Paskali arriti të krijonte një pasqyrë ku shqiptarët gjetën dinjitetin e tyre, duke e bërë artin një urë lidhëse mes historisë së lavdishme dhe ndërgjegjes së gjallë të kombit.

Nga Shqipëria në Torino

Pasioni i tij për të bukurën nuk mbeti thjesht një instinkt djaloshar. Në vitin 1919, Odhiseja mori rrugën drejt Italisë, vendit ku mermeri kishte mësuar të fliste shekuj më parë. Por, ndryshe nga shumë artistë që mjaftoheshin me teknikën e daltës, Paskali kërkoi diçka më të thellë: mendimin.

Në vitin 1923, pasi kreu Liceun, ai nuk zgjodhi thjesht një akademi arti, por u regjistrua në Fakultetin e Letërsisë dhe Filozofisë në Torino. Ky ishte momenti kur lindi “Skulptori-Filozof”. Në vitin 1927, ai mbrojti diplomën në fushën e Historisë së Artit, duke u armatosur me një dije enciklopedike që do ta bënte atë jo vetëm një krijues formash, por një kritik arti dhe estetik të shquar.

Publicistika dhe filozofia

Përpara se daltë e tij të njihej botërisht, ishte penda e tij ajo që bëri emër. Hapat e parë të karrierës së tij ishin në fushën e publicistikës, ku ai u shqua për mendimin e thellë estetik. Ai besonte se arti nuk duhet të jetë vetëm i bukur, por duhet të ketë një mision social dhe kombëtar. Kjo qasje filozofike bëri që çdo vepër e tij e mëvonshme të mos ishte thjesht një objekt dekorativ, por një mesazh i gdhendur.

600 vepra në bronz dhe gur

Me mbi 600 vepra në karrierën e tij, Odhise Paskali krijoi një panteon të vërtetë të historisë shqiptare. Ai nuk gdhendi vetëm njerëz, ai gdhendi simbole:

-Monumenti i Skënderbeut (Tiranë, 1968): E realizuar me bashkautorë, kjo vepër mbetet pika e rëndimit të kryeqytetit, imazhi zyrtar i heroit që mbron lirinë mbi kalin e tij të hovshëm.

-“Partizani Fitimtar” (Mauthausen, Austri): Një kryevepër që dëshmon forcën e shpirtit shqiptar në një nga vendet më tragjike të Europës, duke treguar se dinjiteti mund të triumfojë edhe mbi vdekjen.

-“Naum Veqilharxhi” (Korçë): Një homazh për dijen dhe gjuhën, ku bronzi merr butësinë e një shpirti iluminist.

-“I Urituri”: Një vepër tronditëse që tregon dhimbjen njerëzore në formën e saj më të zhveshur, duke dëshmuar se Paskali nuk njihte vetëm lavdinë, por edhe vuajtjen e thellë të njeriut.

Trashëgimia e “Skulptorit të Popullit”

Odhise Paskali mbetet “Babai” që i dha skulpturës shqiptare pavarësinë dhe identitetin e saj. Ai na mësoi se si ta shohim historinë tonë jo si një libër të pluhurosur, por si një prani të gjallë në sheshet tona.

Sot, ai nuk kujtohet vetëm si një mjeshtër i formës, por si njeriu që besoi se arti është rruga e vetme ku një popull mund të gjejë pavdekësinë. Ai nuk i dha Shqipërisë thjesht statuja; ai i dha asaj shikimin, atë shikim krenar që shkon përtej kohës, mu si sytë e veprave të tij që vështrojnë të ardhmen.

Kantautorja irlandeze bën atë që bëjnë muzikantët më të mirë: kristalizon në mënyrë perfekte kohën e saj, ndërsa në mënyrë frymëzuese mban një qëndrim kundër saj.

Nga John Harris

Si është ndjerë njeriu të jetë gjallë në vitin 2025? Përgjigjja bazë ndoshta prek disa aspekte të përvojës së shekullit të 21-të. Njëri është tmerri dhe konflikti që duket se përcaktojnë lajmet pothuajse çdo ditë. Një tjetër qendërzohet rreth presioneve materiale që mbërthejnë gjithnjë e më shumë vendet gjoja paqësore: kriza e pafundme e kostos së jetesës dhe pamundësia për miliona njerëz për të pasur një punë të sigurt, një shtëpi të besueshme dhe një ide disi të qëndrueshme për të ardhmen.

Diçka tjetër kërkon vëmendje: përzierja gjithëpërfshirëse e absurditetit, ligësisë dhe zemërimit të ushqyer nga interneti. Bigotizmi lulëzon kudo. Ajo që ne ende e quajmë në mënyrë qesharake “media sociale” tani duket se operon mbi bazën se historia ideale përzien elemente jashtëzakonisht të pabesueshme me nxitjen e indinjatës morale. Mund të kontrolloni profilin tuaj në një gjendje kureshtjeje të lehtë, por e gjeni veten menjëherë të tërhequr në atë që rezulton prej saj: stuhi të mëdha talljeje, urrejtjeje dhe bërtitjeje të polarizuar.

Çmimet më të mëdha duket se u shkojnë figurave publike që arrijnë ta kthejnë gjithë këtë në avantazhin e tyre me cinizëm – që është historia thelbësore e kujtdo, nga yjet moderne të pornografisë, te “influencuesit” ekstremistë, e deri te presidenti aktual i SHBA-së. Zhurma që rezulton duket se vetëm shton ndjenjën e anomisë dhe çorientimit, veçanërisht tek brezi që lindi në një botë të rimodeluar nga interneti. Marr email tri ose katër herë në javë që pikturojnë këtë tablo, të përmbledhur qartë në një deklaratë për shtyp nga Shoqata Britanike për Këshillim dhe Psikoterapi: “Të rinjtë po mbijetojnë, nuk po lulëzojnë; shumë prej tyre ndihen të shkëputur dhe pesimistë për të ardhmen e tyre.”

Gazetaria ndoshta mund të gërvishtë vetëm sipërfaqen. Evokimi dhe eksplorimi i vërtetë i gjithë këtij lëmshi surreal është detyrë e romaneve, dramave, filmave dhe muzikës. Dhe kur vjen puna te muzika, ky vit ka sjellë një perlë të vërtetë: Euro-Country, albumi i tretë i kantautores irlandeze Ciara Mary-Alice Thompson, e njohur më mirë si CMAT.

Për të cituar krijuesen e tij 29-vjeçare: “Çdo këngë prek një detaj emocional të asaj se si është të rritesh në këtë epokë të kapitalizmit dhe çfarë na ka bërë ai të gjithëve.” Është një album plot me vizione njerëzish që bëhen gjithnjë e më të vetmuar dhe të tjetërsuar, por që gjithashtu mban qëndrim për humanizmin bazë: ai dhëmb, në thelb, dhe kombinon portretet e një bote gjithnjë e më të zymtë me një insistim të nënkuptuar se ne të gjithë mund të luajmë rolin tonë për diçka më të mirë.

Nuk është domosdoshmërisht e nevojshme t’i dini të gjitha këto për të vlerësuar gjenialitetin e CMAT. Shumë nga këngët e saj më të mira janë për çështje të zemrës. Kushdo që e ka parë atë live do ta dijë se ajo është një prezencë ekstravagante, qesharake dhe plot vetëbesim në skenë. Por pika kryesore mbetet: muzikantët më të mirë janë gjithmonë “rrufe-pritësit” e kohës së tyre, dhe ajo është padyshim shembulli më i mirë i vitit 2025.

Disa nga tekstet më depërtuese të albumit fokusohen në vendlindjen e saj. Kopertina e Euro-Country paraqet Thompson duke dalë nga një shatërvan në një zonë tregtare pranë qytetit të saj të lindjes, Dunboyne. Vendi prej nga vjen ajo, ka thënë ajo, po karakterizohet gjithnjë e më shumë nga “qendrat tregtare, çimentoja dhe rrugët”, ku “për vite me radhë nuk ka pasur pothuajse asnjë shërbim social… dhe të gjithë kanë qenë vetëm në Facebook, duke lundruar dhe duke u radikalizuar nga e djathta ekstreme.”

Nëse vërtet dëshironi të kuptoni se si ekonomia e ashpër mund të jetë një fyerje për shpirtin njerëzor, Irlanda mund të jetë prizmi i përsosur. Shtatë vjet më parë, pashë një vend ku, siç thuhej rreth e rrotull qytetit: “Familjet e pastreha qëndrojnë në hotele, dhe turistët qëndrojnë në shtëpi.”

Kjo është ajo për të cilën flet kënga titullare e Euro-Country. “Ishte normale,” këndon Thompson, “të ndërtoje shtëpi që qëndrojnë bosh edhe tani.” Ajo i referohet edhe asaj që u ndodhi njerëzve që besuan te ëndrra dhe mbetën të rrënuar: “Isha 12 vjeç kur baballarët filluan të vrisnin veten rreth meje.” Është një varg i fuqishëm për t’u shkruar dhe kënduar.

Ka këngë të tjera që shkrijnë personalen me politiken. Iceberg flet për pasigurinë – financiare dhe personale – që i thyen njerëzit. Por momenti kyç i triumfit të albumit është The Jamie Oliver Petrol Station, i cili kap në mënyrë perfekte rrotullimin e pështirë dhe të përshpejtuar të shekullit të 21-të. Ai portretizon Thompson duke ndaluar në autostradë për një sanduiç, duke gjetur një pikë shitjeje me emrin e kuzhinierit të famshëm dhe duke shpërthyer në një tërbim që as ajo vetë nuk e kupton. “Po e çoj dëm kohën duke vluar nga mërira,” këndon ajo. Telefoni i saj është një prezencë e nënkuptuar: vargjet më thumbuese mund të ishin postuar lehtësisht në internet. Teksti lë të kuptohet diçka e vërtetë: ndërsa ne shfryjmë kundër njerëzve të tjerë, shkaqet reale që na vendosin në atë gjendje – strehimi, punët dhe të tjerat – vazhdojnë të na bluajnë.

Thompson bën atë që bëjnë këngëtarët dhe tekstshkruesit më të mirë: kristalizon kohën e tyre duke mbajtur qëndrim kundër saj. Në shumë vepra të mëdha arti, ka gjithmonë një ndjenjë sfide. Arti i saj është plot me të, prandaj është një përcjellës aq brilant i diçkaje që ky vit ndonjëherë kërcënoi ta shuante: një lloj shprese shumë njerëzore.

Përgatiti për botim: L.Veizi

Sot, Polonia nuk po feston thjesht fitoren e një njeriu, por fundin e një epoke dhe lindjen e një demokracie të vërtetë në zemër të Europës Lindore. Les Valesës, elektricisti që dikur kërceu mbi muret e kantierit detar të Gdanskut për të sfiduar një regjim të tërë, është betuar si Presidenti i parë i zgjedhur lirisht nga populli polak.

Shkëndija që ndezi “Solidaritetin”

Historia e Valesës është ajo e një njeriu të thjeshtë që u bë zëri i miliona njerëzve të shtypur. Gjithçka nisi në gushtin e vitit 1980, kur pakënaqësia ndaj regjimit komunist arriti kulmin. Walesa, me mustaqet e tij karakteristike dhe karizmën e një udhëheqësi popullor, organizoi sindikatën e pavarur “Solidarnost” (Solidariteti).

Kjo lëvizje nuk ishte thjesht një organizatë punëtorësh; ajo ishte një valë masive shoqërore që kërkonte liri, dinjitet dhe të drejta njerëzore. Për herë të parë pas Luftës së Dytë Botërore, “Çeliku” i diktaturës komuniste po thyhej nga vullneti i punëtorëve të thjeshtë.

Mes prangave dhe çmimit Nobel

Rruga drejt 21 dhjetorit të sotëm nuk ishte e shtruar me lule. Walesa u përball me burgosje, persekutim dhe shpalljen e ligjit të luftës në vitin 1981, kur regjimi tentoi të shtypte “Solidaritetin”.

Megjithatë, bota nuk i mbylli sytë. Në vitin 1983, Lech Walesa u nderua me Çmimin Nobel për Paqe, një njohje ndërkombëtare që e shndërroi atë në një ikonë botërore të rezistencës paqësore. Edhe pse nën vëzhgim të rreptë, ai mbeti udhëheqësi shpirtëror i një Polonie që refuzonte të qëndronte në gjumë.

1990: Vullneti i popullit në kutitë e votimit

Zgjedhjet presidenciale të këtij viti shënuan kulmin e një procesi që nisi me “Tryezën e Rrumbullakët” në vitin 1989. Me mbi 74% të votave në raundin e dytë, Walesa mposhti rivalët e tij, duke marrë mandatin për të udhëhequr tranzicionin e vështirë të Polonisë drejt ekonomisë së tregut dhe integrimit perëndimor.

“Unë nuk jam një politikan i stërvitur, jam njëri nga ju,” – u shpreh ai gjatë fushatës, duke ruajtur lidhjen e fortë me rrënjët e tij si punëtor.

Një simbol për botën

Zgjedhja e Walesës nuk është vetëm një lajm për polakët. Ajo është një dëshmi se si një individ, i armatosur vetëm me guxim dhe besim, mund të rrëzojë muret e një prej sistemeve më të fuqishme të historisë.

Nga një elektricist që rregullonte qarqet elektrike në anijet e Gdanskut, sot ai mban në dorë “timonin” e shtetit polak. Mesazhi i tij për botën është i qartë: Liria nuk dhurohet, ajo fitohet.

Epilog

Gjatë ceremonisë së sotme, Valesa pranoi insigniet e presidencës polake nga duart e qeverisë polake në mërgim (me seli në Londër që nga viti 1939), duke krijuar kështu një urë legjitimiteti mes Polonisë së paraluftës dhe Republikës së re demokratike.

Përgatiti: L.Veizi

Në një sallë gjyqi të mbushur me tensione dhe paragjykime, pikërisht sot 131 vite më parë, nisi një nga kapitujt më të errët të Republikës së Tretë Franceze. Alfred Dreyfus, një kapiten i ri dhe i shkëlqyer i ushtrisë franceze, u dënua për tradhti të lartë. Por, pas mureve të gjykatës, fshihej një e vërtetë shumë më e zymtë: ai nuk ishte një tradhtar, por një kurban i antisemitizmit dhe korrupsionit institucional.

“Tradhtia” që nuk ekzistonte

Gjithçka nisi me një copë letre të gjetur në koshin e mbeturinave të ambasadës gjermane në Paris. Ky dokument, i njohur si “bordereau”, përmbante informacione sekrete ushtarake. Pa prova të qarta dhe me një analizë grafologjike të dyshimtë, gishti u drejtua menjëherë te Alfred Dreyfus.

Fakti që ai ishte i vetmi oficer hebre në Shtabin e Përgjithshëm e bëri atë “shënjestrën perfekte” për një ushtri që kërkonte një fajtor për dështimet e saj.

Një vendim që ndau një komb

Dënimi i 21 dhjetorit ishte vetëm fillimi i një kalvari 12-vjeçar. Dreyfus u dërgua në ishullin famëkeq të “Djallit” në Guajanën Franceze, i izoluar në kushte çnjerëzore. Ndërkohë, në Francë, shoqëria u ça më dysh:

-Dreyfusards: Intelektualët, humanistët dhe mbrojtësit e të drejtave të njeriut që kërkonin drejtësi (të udhëhequr nga shkrimtari i madh Émile Zola).

-Anti-Dreyfusards: Nacionalistët radikalë dhe ushtria, të cilët mbronin “nderin e institucionit” edhe mbi kufomën e të vërtetës.

“J’Accuse…!”

Në historinë e medias, Çështja Dreyfus mbetet momenti kur gazetaria u bë “Pushteti i Katërt”. Letra e hapur e Émile Zola-s, “J’Accuse…!” (Unë Akuzoj), botuar në gazetën L’Aurore, ekspozoi emrat e gjeneralëve që kishin manipuluar provat dhe kishin fshehur fajtorin e vërtetë, Majorin Esterhazy.

Një mësim i përhershëm

Alfred Dreyfus u shpall i pafajshëm vetëm në vitin 1906, pasi kishte humbur vitet më të bukura të jetës në burgun e tmerrshëm.

“Nuk ka asgjë më të tmerrshme sesa një padrejtësi e kryer në emër të ligjit,” – ky është mësimi që na vjen nga Parisi i vitit 1894.

Sot, Çështja Dreyfus nuk është thjesht një ngjarje historike; ajo është një thirrje për zgjim kundër intolerancës, antisemitizmit dhe rrezikut që vjen kur shteti përdor autoritetin e tij për të goditur individin e pambrojtur. Ajo mbetet simboli i luftës së përjetshme mes të vërtetës dhe propagandës.

Fakt interesant

Gjatë ceremonisë së degradimit të tij, përpara se të dërgohej në burg, Dreyfus thirri: “Betoj se jam i pafajshëm! Rroftë Franca! Rroftë Ushtria!”. Edhe pse institucioni e tradhtoi, ai nuk e tradhtoi kurrë besimin te drejtësia.

Përgatiti: L.Veizi

Dy tempuj arkaikë dhe një domus me mbetjet e një peshku të madh pa kokë, të prerë qëllimisht, janë zbuluar nën teatrin romak të Sibarit.

Zbulimet e fundit në Kalabri, në të ashtuquajturin Parco del Cavallo, hedhin dritë të re mbi historinë e rajonit të Sibaritidës dhe të gjithë Magna Graecia-s.

Fushata e fundit e gërmimeve në Sibari, në zemër të Magna Graecia, përfundoi vetëm dy javë më parë dhe solli në dritë një sekuencë stratigrafike komplekse dhe të papritur në zonën e teatrit gjysmërrethor të Copia Thurii-t të lashtë. Kur flasim për Sibarin, vështrimi shtrihet mbi të gjithë zonën e gjerë arkeologjike Sybaris–Thurii–Copiae: qytete që mbivendosen në kohë, kufijtë e të cilave ndërthuren dhe bashkohen, duke lënë gjurmë të dukshme të ndikimit të ndërsjellë.

Hetimet e reja u kryen në thellësi në Parco del Cavallo, ose më saktë në zonën qendrore të hapur për publikun, e cila ia detyron emrin zbulimit të këmbëve dhe bishtit të një kali prej bronzi. Përdorimi i metodave moderne të kërkimit në terren ka lejuar të gjurmohen mbi pesë shekuj histori: nga mbetjet e një kompleksi të madh arkitekturor që i atribuohet fazës arkaike të Sybaris, deri te teatri romak, duke kaluar përmes fazës urbane të Thuriit.

Zbulimet përbëjnë gjithashtu një kontribut të rëndësishëm në debatin mbi vendndodhjen dhe evolucionin e qyteteve të lashta të Magna Graecia-s, duke ofruar, mbi bazën e metodologjisë rigoroze arkeologjike, një përgjigje për pyetjen ironike që ka qarkulluar në debatet lokale: “Më falni, ku shkon Sybaris dhe ku Thurii?”.

Por arkeologjia nuk është vetëm gërmim. Puna në Parkun Arkeologjik të Sibarit shoqërohet me një proces të gjerë sistemimi të depozitave arkeologjike. Falë financimit të PNRR-së, po realizohet dixhitalizimi sistematik i rreth 22 mijë kutive me materiale, të grumbulluara gjatë më shumë se pesëdhjetë viteve kërkime. Këto objekte janë kryesisht të pabotuara, shpesh as të pastruara, dhe deri më tani kanë qenë pothuajse të panjohura jo vetëm për publikun, por edhe për komunitetin shkencor.

Aktualisht, njëmbëdhjetë arkeologë po punojnë në sit, si në fushën e gërmimeve ashtu edhe në atë të konservimit. Ata koordinohen nga profesorët Michele Silani dhe Giuseppina Renda të Universitetit Luigi Vanvitelli të Kampanias, dhe drejtohen nga profesor Carlo Rescigno i Shkollës Jugore të Studimeve të Avancuara dhe Filippo Demma, drejtor i Parqeve Arkeologjike të Sibarit dhe Krotonës. Projekti përfshin gjithashtu bashkëpunime me Fondazione Scuola del Patrimonio, Shkollën e Arkeologjisë IMT në Lucca, universitetet e Bochumit dhe Bernës, Akademinë Daneze në Romë, Universitetin Princeton dhe Universitetin Mount Allison në Kanada.

Rezultatet paraprake të këtij misioni të fundit arkeologjik do të prezantohen nga arkeologët Raffaele Palma dhe Marco Pallonetti, të cilët drejtuan punën e gërmimit dhe dokumentimit. Drejtori Demma foli ekskluzivisht për këto zbulime, duke shpjeguar se gërmimi, i përfunduar dy javë më parë, ka zbuluar një stratigrafi befasuese: blloqe të mëdha guri, të paprekura dhe të palatuara, në themelin e murit të jashtëm të teatrit, që i përkasin të paktën katër frizave të ndryshme dorike dhe jonike, të atribuueshme ndaj dy, ndoshta katër, ndërtesave monumentale të shkatërruara nga zjarri në mesin e shekullit VI p.e.s.

Në të njëjtën zonë, përgjatë një stenopòs-i (rrugë e ngushtë anësore e periudhës klasike), u identifikua një ambient që i përkiste një domus-i të fazës republikane të Copia-s. Në këtë dhomë u gjetën guaska dhe shtylla kurrizore e një peshku të madh – ndoshta ton apo amberjack – ende e lidhur, por pa kokë, e cila nuk u gjet kurrë. As peshku, as guaskat nuk tregojnë gjurmë gatimi apo përpunimi ushqimor, çka sugjeron një braktisje të menjëhershme dhe të dhunshme të ambientit.

Fillimi i Epokës Perandorake solli shkatërrimin e të gjitha strukturave të mëparshme dhe ndërtimin e teatrit romak, për të cilin u ripërdorën blloqe arkitektonike të ndërtesave arkaike. Fragmentet dekorative të prera u shfrytëzuan madje për krijimin e dyshemesë së kantierit të ndërtimit, mbi të cilën janë gjetur objekte që lejojnë rindërtimin e jetës së përditshme të punëtorëve: nga furra të vogla terrakote deri te monedha të humbura.

Në përmbledhje, këto zbulime ofrojnë për herë të parë një sekuencë të plotë stratigrafike që lejon interpretimin konkret të mbivendosjes urbane të Sybaris-it, Thurii-t dhe Copia-s. Ato hedhin dritë të re mbi organizimin monumental të qytetit arkaik, jetën e kolonëve latinë dhe transformimet urbane që shoqëruan historinë e këtij territori.

Siç thekson Demma, ky është thelbi i arkeologjisë: nga një detaj i vogël të rindërtosh një histori të madhe, për sa kohë që kërkimi mbështetet nga metodologjia shkencore dhe investimi afatgjatë.

Përgatiti për botim: L.Veizi

Kënga ekskluzive për shitësin online pengon një “hat-trick” të vendit të parë të Krishtlindjes për Wham!; ndërsa Kylie bëhet gruaja e parë që siguron single No 1 në Mbretërinë e Bashkuar në katër dekada të ndryshme

Ben Beaumont-Thomas

Kylie Minogue ka fituar vendin e saj të parë No 1 të Krishtlindjes në Mbretërinë e Bashkuar, dhe të tetin No 1 në total, me këngën Xmas.

Ajo mposhti konkurrencën nga Last Christmas e Wham!, super-hiti i transmetimeve, i cili ka qenë No 1 i Krishtlindjes për dy vitet e fundit: ishte kryesuesi i javës së kaluar, por këtë herë zbret në vendin e dytë. Në garë ishte edhe Lullaby nga fushata bamirëse Together for Palestine, që arriti në vendin e pestë.

“Është e vështirë ta shpreh me fjalë sa e veçantë ndihet kjo,” i tha Kylie Official Charts. “Të jesh No 1 i Krishtlindjes është vërtet dhurata më e mrekullueshme.”

Ky është No 1 i parë i Kylie-t pas 22 vitesh, që nga Slow në 2003, dhe vetëm hiti i saj i dytë solo në Top 10 që nga All the Lovers në 2010. Xmas e bën atë gruan e parë që siguron single No 1 në MB në katër dekada të ndryshme, dhe ajo është një nga të paktat australiane që kryesojnë listën e Krishtlindjes – e mëparshmja ishte Nicole Kidman, me duetin me Robbie Williams Somethin’ Stupid në 2001.

Në njëfarë mënyre, Kylie ka qenë edhe më parë pjesë e një No 1 të Krishtlindjes, por vetëm si një pjesë e vogël e versionit të vitit 1989 të Do They Know It’s Christmas? nga Band Aid, duke performuar përkrah Cliff Richard, Bananarama dhe shumë të tjerë – kënga nuk llogaritet si një hit zyrtar i Kylie-t në tabela. Një vit më parë ajo kishte qenë pranë majës me duetin tepër sentimental me Jason Donovan, Especially for You, por Cliff Richard i mbajti larg No 1 me Mistletoe and Wine, që sipas disa ishte edhe më sentimental.

Suksesi i Xmas u ndihmua nga shitjet e versioneve CD dhe vinil, por është edhe më i veçantë sepse nuk është i disponueshëm në shumicën e shërbimeve të transmetimit: Kylie e regjistroi atë si një këngë ekskluzive për Amazon Music.

Shitësi online e ka identifikuar muzikën e Krishtlindjes si një tërheqje të madhe për klientët vitet e fundit, duke përdorur këngë ekskluzive për t’i joshur ata të regjistrohen në shërbimin e tij të transmetimit muzikor (këngët mund të dëgjohen edhe në YouTube). Këto ekskluzive shpesh luhen edhe kur muzika e Krishtlindjes kërkohet në pajisjet Alexa të Amazon-it, duke ndihmuar në rritjen e suksesit të tyre në tabela.

Është hera e parë që një këngë e porositur nga Amazon arrin No 1 të Krishtlindjes, megjithëse përpjekje të mëparshme kanë qenë shumë pranë. Vitin e kaluar It Can’t Be Christmas e Tom Grennan arriti në vendin e tretë, dhe në 2023 It’s Christmas to Me e Sam Ryder arriti në vendin e dytë. Koveri ekskluziv për Amazon i Ellie Goulding i këngës River të Joni Mitchell, i publikuar në 2019, arriti No 1 menjëherë pas Krishtlindjes atë vit. Katy Perry, Olivia Dean, Laufey, Jorja Smith dhe George Ezra janë ndër artistët e tjerë që kanë regjistruar këngë Krishtlindjeje për Amazon.

Duke folur për Music Week ndërsa fushata e Kylie-t po niste, Alex Nutton nga Amazon Music theksoi “investime të konsiderueshme dhe mbështetje promovuese në porositjen e këngëve të reja të Krishtlindjes këto vitet e fundit… Një këngë e shkëlqyer Krishtlindjeje ka fuqinë t’i rezistojë kohës. Kur i porosisim këto këngë, synimi ynë është gjithmonë të krijojmë një të preferuar të re festive, tek e cila klientët do të kthehen vit pas viti.”

Sa i përket shitjeve të pastra, Together for Palestine doli në krye, por Lullaby u transmetua relativisht pak. Kënga është një përshtatje e ninullës palestineze Yamma Mwel El Hawa, me një përzierje të tekstit origjinal në arabisht dhe vargjeve të reja të shkruara nga Peter Gabriel. Ajo interpretohet nga artistë palestinezë si Nai Barghouti, së bashku me artistë britanikë përfshirë Neneh Cherry, Celeste, Leigh-Anne Pinnock dhe bashkë-krijuesin e Together for Palestine, Brian Eno.

Më herët këtë muaj, Eno i tha Guardian-it se “nuk do të zhgënjehej plotësisht” nëse kënga nuk do të arrinte No 1, sepse “singlet e Krishtlindjes janë një gjë më vete.” Të ardhurat nga kënga do t’u shpërndahen kauzave palestineze përmes bamirësisë Choose Love.

Pjesa tjetër e tabelës është, siç pritej, e mbushur me këngë Krishtlindjeje: gjithsej 27. All I Want for Christmas Is You e Mariah Carey dhe Rockin’ Around the Christmas Tree e Brenda Lee janë në vendet 3 dhe 4; ndërsa këngë festive nga Pogues, Kelly Clarkson, Elton John dhe Bobby Helms shfaqen të gjitha në Top 10 (me Raindance të Dave dhe Tems si përjashtim jo-festiv në vendin 7).

Në tabelën e albumeve, ribotimi i 50-vjetorit i Wish You Were Here të Pink Floyd është No 1, duke u siguruar atyre thyerjen e një rekordi të rrallë: koha më e gjatë mes paraqitjes së parë të një albumi në No 1 dhe rikthimit të tij më të fundit në majë. Më parë këtë rekord e mbante Abbey Road i Beatles, që kryesoi në 1969 dhe sërish në 2019, me një diferencë pak më të shkurtër prej 49 vitesh e 252 ditësh.

Wish You Were Here është albumi i dytë No 1 i Pink Floyd në MB këtë vit, pas albumit live Pink Floyd at Pompeii – MCMLXXII. Ata kanë pasur edhe më parë një single No 1 të Krishtlindjes, me Another Brick in the Wall në 1979.

Përgatiti për botim: L.Veizi

Nga Leonard Veizi

Historia ka shpesh një mënyrë ironike, gati groteske, për të mbyllur ciklet e saj. Për Shqipërinë, data 21 dhjetor nuk është thjesht një ditë kalendari, por një udhëkryq simbolik ku përplasen dy epoka: lindja e njeriut që mishëroi diktaturën më të egër të shekullit XX dhe dita kur shoqëria shqiptare nisi më në fund të shkëputej nga hija e tij e rëndë ideologjike.

Njeriu prej “çeliku”

Më 21 dhjetor 1879 lindi Josif Visarionoviç Stalin. Nga viti 1922 deri në vdekjen e tij në vitin 1953, ai drejtoi Bashkimin Sovjetik me një dorë të hekurt, duke e shndërruar atë nga një shoqëri kryesisht agrare në një superfuqi industriale dhe bërthamore. Por ky transformim u pagua me një çmim njerëzor të pallogaritshëm.

Për dekada me radhë, emri i Stalinit u bë sinonim i gulagëve, spastrimeve masive, terrorit shtetëror dhe kultit absolut të individit. Miliona jetë u shtypën në emër të një ideologjie që kërkonte bindje totale dhe heshtje absolute.

Aplikimi në Shqipëri

Në Shqipëri, Stalini nuk ishte thjesht një figurë e largët historike apo një aleat politik. Ai u shndërrua në “shkëmbin” mbi të cilin Enver Hoxha ndërtoi dhe justifikoi diktaturën e tij. Edhe pasi pjesa më e madhe e botës komuniste u distancua nga krimet staliniste pas vitit 1956, Shqipëria mbeti ishulli i fundit që e ruajti me fanatizëm figurën e tij, duke mbushur sheshet, institucionet dhe tekstet shkollore me statuja dhe portrete të një tirani të huaj.

1990: çlirimi nga simbolet e dhunës

Saktësisht 111 vite pas lindjes së tij, më 21 dhjetor 1990, historia shqiptare shënoi një kthesë të vonuar, por vendimtare. Në një klimë tensioni politik dhe shoqëror, ku thirrjet për “Liri” dhe “Demokraci” po çanin themelet e regjimit, qeveria e asaj kohe, nën presionin e pandalshëm të lëvizjes studentore dhe qytetare, urdhëroi heqjen e të gjitha simboleve, busteve dhe përmendoreve të Stalinit. Ky nuk ishte një akt i thjeshtë administrativ. Ishte një akt politik dhe moral. Ishte fillimi i një eksorcizmi kombëtar, një përpjekje për të larguar nga hapësira publike ikonat e frikës që kishin sunduar për dekada.

Heqja e statujave të Stalinit shënoi njëkohësisht: fundin e izolimit ideologjik, duke pranuar se rruga staliniste shqiptare kishte dështuar; rrëzimin e miteve, sepse kur bronzi ra, bashkë me të u shemb edhe iluzioni i pathyeshmërisë së diktaturës; hapjen e rrugës drejt pluralizmit, një proces që pak muaj më vonë do të kulmonte me rrëzimin e monumentit të Enver Hoxhës.

Një mësim për historinë

Kontrasti mes këtyre dy datave është tronditës. Nëse 21 dhjetori i vitit 1879 shënoi lindjen e një epoke terrori dhe shtypjeje për miliona njerëz, 21 dhjetori i vitit 1990 shënoi guximin e një shoqërie që vendosi të mos jetonte më nën hijen e një idhulli të rremë. Kjo datë na kujton se monumentet mund të jenë prej bronzi, por nuk i mbijetojnë dot vullnetit të një populli që zgjedh lirinë. Shqipëria e vitit 1990 nuk hoqi thjesht disa statuja nga sheshet; ajo filloi të heqë prangat mendore të një ideologjie që e kishte mbajtur peng për gati gjysmë shekulli.

Refleksion

Në retrospektivë, 21 dhjetori mbetet dita e përballjes me të shkuarën. Është dita që na kujton sa shumë vonuam për të parë të vërtetën dhe sa jetike është që simbolet e diktaturës të mbeten vetëm në arkivat e historisë. Jo për t’u harruar, por për të mos u përsëritur kurrë më.

Natën midis 20 dhe 21 dhjetorit 1963, Qiproja u fut në një nga kapitujt më të errët të historisë së saj moderne, një periudhë që në historiografinë turko-qipriote dhe atë turke njihet si “Krishtlindja e përgjakur”. Ky moment shënoi shpërthimin e dhunës së hapur ndër-etnike midis qipriotëve grekë dhe qipriotëve turq, duke çuar në një krizë të thellë politike, shoqërore dhe humanitare, pasojat e së cilës ndihen edhe sot.

Rrënjët e konfliktit

Pas shpalljes së pavarësisë së Qipros në vitin 1960, ishulli u ndërtua mbi një sistem të ndërlikuar kushtetues, i cili synonte të balanconte interesat e dy komuniteteve kryesore etnike. Kushtetuta garantonte ndarje pushteti mes qipriotëve grekë dhe turq, por që në vitet e para ajo u shfaq e vështirë për t’u zbatuar. Mosbesimi, tensionet historike dhe aspiratat e kundërta politike – Enosis (bashkimi me Greqinë) nga njëra anë dhe Taksim (ndarja e ishullit) nga ana tjetër – e minuan bashkëjetesën.

Në nëntor të vitit 1963, presidenti i atëhershëm Makarios III propozoi 13 amendamente kushtetuese, të cilat sipas palës greko-qipriote synonin funksionalizimin e shtetit, por që u panë nga komuniteti turko-qipriot si përpjekje për të dobësuar pozicionin e tyre politik dhe të drejtat e garantuara ndërkombëtarisht.

Shpërthimi i dhunës

Tensionet arritën kulmin natën e 20 dhjetorit 1963, kur një incident i armatosur në Nikozia, gjatë një kontrolli policor, shërbeu si shkëndija që ndezi përplasjet e armatosura. Brenda pak orësh, dhuna u përhap në zona të ndryshme të kryeqytetit dhe më pas në qytete e fshatra të tjera të ishullit.

Përplasjet ndër-etnike u shoqëruan me dëbime, shkatërrime pronash dhe pasiguri të përgjithshme. Zona të tëra u ndanë sipas vijave etnike, ndërsa komuniteti turko-qipriot u tërhoq nga shumë institucione shtetërore dhe vendbanime të përziera.

Pasojat humanitare

Si pasojë e dhunës, afro 30 mijë turko-qipriotë u detyruan të zhvendosen nga shtëpitë e tyre, duke u strehuar në enklava të shpërndara nëpër ishull. Më shumë se 100 fshatra u shkatërruan ose u braktisën, duke ndryshuar përgjithmonë hartën demografike të Qipros.

Kriza krijoi një situatë të rëndë humanitare, me mungesë ushqimi, strehimi dhe sigurisë për popullsinë e zhvendosur. Për herë të parë, u vendosën linja ndarëse të armatosura, përfshirë edhe atë që më vonë do të njihej si “Vija e Gjelbër” në Nikozia.

Ndërhyrja ndërkombëtare dhe pasojat afatgjata

Në vitin 1964, Kombet e Bashkuara vendosën në Qipro forcën paqeruajtëse UNFICYP, e cila vazhdon të jetë e pranishme edhe sot. Megjithatë, dhuna e vitit 1963 shënoi fillimin e ndarjes faktike të ishullit dhe prishjen përfundimtare të rendit kushtetues të vitit 1960.

“Krishtlindja e përgjakur” mbetet një pikë kthese në historinë e Qipros, duke hapur rrugën për krizën e vitit 1974 dhe ndarjen e qëndrueshme të ishullit. Ngjarja vazhdon të interpretohet ndryshe nga komunitetet dhe historiografitë përkatëse, duke reflektuar thellësinë e plagëve të pambyllura.

Sot, më shumë se gjysmë shekulli më pas, kjo periudhë shërben si kujtesë se dështimi i dialogut politik dhe mungesa e besimit ndër-etnik mund të shndërrojnë një krizë kushtetuese në një tragjedi kombëtare me pasoja të gjata historike.

Përgatiti: L.Veizi

Më 21 dhjetor 1988, një nga aktet më të rënda terroriste të shekullit XX goditi aviacionin civil ndërkombëtar. Avioni Pan Am Flight 103, që udhëtonte nga Londër–Heathrow drejt Nju Jorkut, shpërtheu në ajër mbi qytetin Lockerbie, në rajonin Dumfries and Galloway të Skocisë. Si pasojë e shpërthimit humbën jetën 270 persona: 259 pasagjerë dhe anëtarë të ekuipazhit, si dhe 11 banorë në tokë.

Kjo ngjarje mbetet deri sot fatkeqësia ajrore më vdekjeprurëse e ndodhur ndonjëherë në territorin britanik, si dhe një nga aktet terroriste më të rënda kundër aviacionit civil.

Fluturimi dhe shpërthimi

Pan Am Flight 103, një avion Boeing 747, u ngrit nga Londra në mbrëmjen e 21 dhjetorit. Rreth 38 minuta pas nisjes, ndërsa ndodhej në lartësi fluturimi mbi Skoci, një bombë e fshehur në bagazh shpërtheu, duke shkatërruar avionin në ajër. Mbetjet ranë mbi Lockerbie dhe zonat përreth, duke shkaktuar dëme të mëdha materiale dhe viktima në tokë.

Ngjarja ndodhi vetëm pak ditë para Krishtlindjeve, çka e rriti tronditjen publike dhe ndikimin emocional në mbarë botën.

Hetimet ndërkombëtare

Hetimi që pasoi ishte një nga më të mëdhenjtë dhe më kompleksët në historinë e kriminalistikës ndërkombëtare. Autoritetet britanike dhe amerikane, së bashku me agjenci të tjera ndërkombëtare, analizuan mijëra prova dhe dëshmi për të rindërtuar mënyrën se si bomba u fut në avion.

Pas disa vitesh hetimesh, përgjegjësia për atentatin iu atribua agjentëve të shërbimeve sekrete libiane. Në vitin 1991, u akuzuan zyrtarisht dy shtetas libianë, ndërsa pas negociatave të gjata diplomatike dhe sanksioneve ndërkombëtare ndaj Libisë, çështja u çua në gjyq.

Gjyqi dhe përgjegjësia e Libisë

Në vitin 2001, një gjykatë speciale skoceze e mbajtur në Holandë shpalli fajtor Abdelbaset al-Megrahi, një ish-zyrtar i inteligjencës libiane, ndërsa i akuzuari tjetër u shpall i pafajshëm. Megrahi u dënua me burgim të përjetshëm, por në vitin 2009 u lirua për arsye shëndetësore, duke shkaktuar polemika të mëdha ndërkombëtare.

Në vitin 2003, shteti libian pranoi përgjegjësinë për veprimet e zyrtarëve të tij, pranoi të dëmshpërblejë familjet e viktimave dhe deklaroi se atentati ishte kryer nga agjentë libianë. Edhe pse Muammar Gaddafi nuk u akuzua kurrë personalisht në gjykatë, në planin politik dhe diplomatik atentati u konsiderua i kryer me dijeninë dhe urdhrin e regjimit të tij.

Pasojat politike dhe të sigurisë

Atentati i Lockerbie pati pasoja të thella ndërkombëtare. Ai çoi në forcimin e masave të sigurisë ajrore, kontroll më të rreptë të bagazheve dhe bashkëpunim më të ngushtë ndërkombëtar kundër terrorizmit. Po ashtu, ngjarja shkaktoi sanksione të ashpra ndërkombëtare ndaj Libisë, të cilat zgjatën për më shumë se një dekadë.

Tragjedia u bë gjithashtu simbol i cenueshmërisë së aviacionit civil dhe i rrezikut që terrorizmi global paraqet për qytetarët e zakonshëm.

Kujtesa historike

Sot, Lockerbie mbetet një vend kujtese. Monumente dhe ceremoni përkujtimore nderojnë viktimat, ndërsa rasti vazhdon të studiohet dhe debatohet nga historianë, juristë dhe ekspertë të sigurisë.

Ngjarja e 21 dhjetorit 1988 nuk ishte vetëm një katastrofë ajrore, por një moment që ndryshoi përgjithmonë mënyrën se si bota e sheh sigurinë, drejtësinë dhe përgjegjësinë shtetërore në epokën e terrorizmit ndërkombëtar.

Përgatiti: L.Veizi

Më 20 tetor 1973, Australia i dhuroi botës një nga veprat më të guximshme të arkitekturës moderne: Sydney Opera House.

Përgatiti: Leonard Veizi

Mbi ujërat e kaltra të Port Xheksonit, aty ku horizonti puthet me Oqeanin Paqësor, në fillim të viteve ’70 lindi një krijesë prej guri dhe drite. Nuk ishte thjesht një ndërtesë, por një klithmë e guximshme arkitekturore që sfidonte gravitetin dhe logjikën e kohës. Dukej si një flotë anijesh të bardha, me vela të ngrira në një puhizë të përjetshme, gati për t’u nisur drejt një bote ku muzika dhe arti janë ligji i vetëm…

…Opera e Sidneit nuk lindi nga llogaritë e ftohta të inxhinierisë, por nga vegimi i një arkitekti danez, Jern Ucon, i cili pa te guaskat e detit simfoninë e ardhshme të një kombi. Ishte një ëndërr që për pak u mbyt në dallgët e politikës dhe burokracisë, por që doli në breg për t’u shndërruar në fytyrën e pavdekshme të Australisë.

Gjenialiteti i “gjeometrisë sferike”

Sfida më e madhe e projektit ishte ndërtimi i velave monumentale që sot duken të lehta dhe natyrale. Për vite me radhë, inxhinierët u përpoqën më kot të gjenin një zgjidhje teknike. Projekti rrezikonte të mbetej një vizatim i bukur në letër.

Zgjidhja erdhi në mënyrë pothuajse poetike. Thuhet se Jern Ucon, teksa qëronte një portokall, kuptoi se të gjitha pjesët e velave mund të priteshin nga e njëjta sferë imagjinare. Ky zbulim – i njohur si “gjeometria sferike” – e bëri projektin të realizueshëm dhe i hapi rrugën ndërtimit të një prej veprave më të pazakonta të shekullit XX.

Tragjedia personale e Jern Uconit

Pas madhështisë së formës fshihet një histori e hidhur njerëzore. Përplasjet me autoritetet politike të Uellsit të Ri Jugor, tejkalimi i buxhetit dhe presioni publik e detyruan Uconin të largohej nga Australia në vitin 1966. Ai u largua me lot në sy, duke u zotuar se nuk do të kthehej më kurrë.

Kur Opera e Sidneit u hap zyrtarisht në vitin 1973, emri i arkitektit të saj nuk u përmend as në fjalimet zyrtare. Ishte një padrejtësi që u korrigjua vetëm dekada më vonë, kur Uconi u ftua të hartonte projektin e rikonstruksionit të brendshëm. Por atëherë ai ishte tashmë shumë i moshuar për të udhëtuar. Nderimi erdhi vonë, por vizioni i tij kishte fituar përjetësinë.

Mozaiku i një milion pllakave

Velat ikonike të Operës së Sidneit nuk janë thjesht beton i bardhë. Sipërfaqja e tyre është e mbuluar me saktësisht 1.056.006 pllaka qeramike suedeze, të projektuara me një funksion estetik dhe praktik njëkohësisht.

Këto pllaka janë ndërtuar që të vetëpastrohen nga shiu dhe të reflektojnë dritën në mënyra të ndryshme. Në mesditë, godina shndrit në një të bardhë verbuese; në perëndim, ajo merr nuanca ari të ngrohtë, duke u shkrirë me qiellin dhe detin përreth.

Një instrument gjigand muzikor

Brenda Operës së Sidneit nuk fshihet vetëm bukuria e jashtme, por edhe një univers i tërë funksional. Ndërtesa përmban mbi 1.000 dhoma, salla koncertesh, teatro dhe hapësira provash.

Organoja monumentale në Sallën e Koncerteve është më e madhja në botë e këtij lloji, me rreth 10.154 tuba, duke e kthyer ndërtesën nga një skulpturë arkitekturore në një instrument gjigand muzikor, të aftë të përçojë tingullin në përmasa epike.

Epilogu

Sot, kur dritat e qytetit pasqyrohen mbi velat prej qeramike të Operës së Sidneit, kjo ndërtesë na kujton se arti është i vetmi mjet që e shndërron të pamundurën në të prekshme. Ajo mbetet një monument për të gjithë ata që guxojnë të shohin përtej horizontit, duke dëshmuar se edhe kur arkitekti largohet, vizioni i tij mbetet – për të pritur duartrokitjet e historisë.

Përgatiti: Leonard Veizi

Më 20 dhjetor 1973, Madridi u shndërrua në skenën e një prej atentateve më tronditëse në historinë moderne të Spanjës. Kryeministri i vendit, admirali Luis Karero Blanko, u vra në një sulm spektakolar me makinë-bombë, të organizuar nga grupi separatist bask ETA…

…Karero Blanko ishte një nga figurat më të fuqishme dhe më besnike të regjimit të gjeneralit Fransisko Franko. I konsideruar si pasardhësi politik i diktatorit, ai mishëronte vazhdimësinë e sistemit autoritar frankist edhe pas vdekjes së pritshme të Frankos. Pikërisht për këtë arsye, atentati ndaj tij kishte një domethënie të thellë politike dhe simbolike: nuk ishte thjesht eliminimi i një kryeministri, por goditja e drejtpërdrejtë e zemrës së regjimit.

Operacioni “Ogro”, një inxhinieri vdekjeprurëse

Për të kuptuar peshën e kësaj ngjarjeje, duhet vlerësuar përgatitja dhe guximi operacional i grupit ETA. Anëtarët e komandos morën me qira një bodrum në rrugën Klaudio Koeljo, duke u paraqitur si skulptorë për të justifikuar zhurmën e vazhdueshme të gërmimeve.

Për muaj të tërë, ata gërmuan një tunel në formë “T-je” nën mes të rrugës, pikërisht në itinerarin që ndiqte çdo mëngjes automjeti i kryeministrit. Në fund të tunelit u vendosën rreth 80–100 kilogramë dinamit, i vjedhur nga një depo ushtarake.

Shpërthimi ishte i jashtëzakonshëm. Makina e blinduar e Karero Blankos, një Dodge Dart, u hodh mbi pesë kate në ajër dhe përfundoi në tarracën e brendshme të një manastiri jezuit aty pranë. Ky detaj grotesk i dha atentatit nofkën ironike që qarkulloi në opinionin publik: “astronauti i parë spanjoll”.

Pse Karero Blanko? “Delfini” i Frankos

Luis Karero Blanko nuk ishte thjesht një kryeministër. Ai ishte njeriu i vetëm që gëzonte besimin absolut të Frankos dhe figura që mbante të bashkuara fraksionet kryesore të regjimit: ushtrinë, Kishën dhe falangistët.

Franko e shihte atë si garantin e “frankizmit pa Frankon”, njeriun që do të siguronte vazhdimësinë e diktaturës edhe pas largimit të tij biologjik. Me vdekjen e Karero Blankos, kjo vijë trashëgimie u këput papritur.

Pas atentatit, Franko u godit rëndë edhe në planin personal. Sipas dëshmive të kohës, ai u thye shpirtërisht, qau gjatë funeralit dhe thuhet se pëshpëriti: “Ata kanë këputur fijet e fundit që më lidhnin me botën.”

Implikimet gjeopolitike, teoria e CIA-s

Ngjarja u shoqërua menjëherë me teori konspirative që përfshinin edhe Shtetet e Bashkuara. Vetëm një ditë para atentatit, Karero Blanko ishte takuar në Madrid me Sekretarin amerikan të Shtetit, Henri Kisinger.

Sipas këtyre teorive, CIA nuk e shihte me sy të mirë Karero Blankon, pasi ai kundërshtonte hyrjen e Spanjës në NATO dhe kishte shprehur ambicie për zhvillimin e armëve bërthamore. Edhe pse këto mbeten hipoteza të pakonfirmuara, ato i shtojnë ngjarjes një shtresë të errët gjeopolitike dhe një dozë të fortë suspense historike.

Efekti domino i tranzicionit

Atentati ndaj Karero Blankos krijoi një vakuum pushteti që regjimi nuk arriti ta mbushte më me figura po aq të forta. Kjo çoi në emërime më të dobëta politikisht dhe, pas vdekjes së Frankos, hapi rrugën për ngjitjen në fron të Mbretit Huan Karlos i Parë.

Pa Karero Blankon në skenë, procesi i reformave demokratike u bë shumë më i realizueshëm. Nuk kishte më një “dorë të fortë” të aftë të shtypte ndryshimin dhe të ruante me forcë trashëgiminë frankiste.

Një detaj domethënës mbeti në kronikat e kohës: fuqia e shpërthimit ishte aq e saktë dhe e dhunshme, sa policia mendoi fillimisht se bëhej fjalë për një shpërthim gazi. Vetëm kur panë makinën e kryeministrit në tarracën e katit të pestë, u bë e qartë se regjimi frankist sapo kishte marrë goditjen më vdekjeprurëse që nga fundi i Luftës Civile.

-Më 20 dhjetori të vitit 1900 u nda nga jeta Naim Frashëri, patriot, poet dhe shkrimtar shqiptar-

Nga Leonard Veizi

Kur muzgu i shekullit XIX përshkonte Ballkanin e trazuar si një hije e rëndë, një zë i ëmbël e i fuqishëm shpërthente si dritë mes errësirës së gjatë. Nuk ishte bubullima e armëve që tërhiqte vëmendjen, por fëshfërima magjike e penës së Naim Frashërit, që me vargjet e saj po çante heshtjen shekullore dhe po ndizte flakën e ndërgjegjes së fjetur të një populli të lashtë. Ai nuk thërriste luftë në fushën e betejave; ai luftonte me fjalën, dhe secili varg i tij ishte një shqelm mbi murin e gjumit të gjatë të kombit.

Në mes tuaj kam qëndruar/ E jam duke përvëluar,

Që t’u ap pakëzë dritë,/ Natënë t’ua bënj ditë.

Ai nuk shkroi me bojë, por me dritën e shpirtit të tij që digjej si kandil, duke u tretur ngadalë për t’i dhënë dritë udhës së Shqipërisë. Naimi ishte profeti që nuk kërkoi tempuj, por e ndërtoi altarin e lirisë në çdo fjalë shqipe, në çdo mal e në çdo rrjedhë lumi të atdheut që e donte deri në vetëmohim.

Misioni i “Fjalëve të Qiririt”

Në vitin 1900, kur Naimi mbylli sytë, ai la pas një pasuri që nuk matet me ar, por me identitet. Ai e kuptoi se pa gjuhë nuk ka komb, prandaj e ktheu shqipen në një gjuhë hyjnore.

Do të tretem, të kullohem,/Të digjem, të përvëlohem,

Që t’u ndrinj mir’ e të shihni,/ Njëri-tjatërin të njihni.

Panteizmi Naimian

Naimi pa zotin te natyra dhe te njeriu shqiptar. Duke kënduar për “Bagëti e Bujqësi”, ai nuk po përshkruante thjesht fshatin, por po i jepte dinjitet tokës arbërore, duke i thënë çdo shqiptari se parajsa e tij fillonte te pragu i shtëpisë.

O malet’ e Shqipërisë e ju o lisat’ e gjatë!
Fushat e gjëra me lule, q’u kam ndër mënt dit’ e natë!

Frashëllinjtë, truri i Rilindjes

Naimi nuk ishte vetëm. Bashkë me vëllezërit e tij, Abdylin (diplomatin e hekurt) dhe Samiun (dijetarin enciklopedist), ai formoi një “trinitet” që udhëhoqi kombin. Ndërsa Abdyli mbronte kufijtë me diplomaci, Naimi i mbrujti shqiptarët me dashurinë për letrat. Punësimi i tij në komisionin e censurës në Stamboll ishte një “mburojë” strategjike që i lejoi të kalonte libra dhe ide që ndezën flakën e kryengritjeve të mëvonshme.

“Lulet e Verës” dhe etika kombëtare

Vepra e Naimit ishte një kod moral. Ai predikoi tolerancën fetare, vëllazërinë dhe arsimimin e gruas.

Për Shqipërinë/ Ditët e mira/ Paskëtaj vijnë,
shkoi errësira;/ lum kush do të rronjë,/ ta shohë zonjë! 

Testamenti politik

Përmes poemës epike “Histori e Skënderbeut”, ai riktheu në kujtesë heroin kombëtar, duke krijuar një simbol uniteti rreth të cilit shqiptarët mund të bashkoheshin pavarësisht besimit.

Gjuha jonë sa e mirë!/ Sa e ëmbël! Sa e gjerë!
Sa e lehtë! Sa e lirë!/ Sa e bukur! Sa e vlerë!

Teqeja në histori

Naim Frashëri mbetet i vetmi shkrimtar që gëzon titullin “Naimi ynë”. Ai nuk i përket një rryme letrare, por është vetë institucioni i parë i kulturës shqiptare. Edhe pse vdiq në mërgim – në Stamboll, – amaneti i tij ishte gjithmonë Shqipëria, ku eshtrat e tij u kthyen si triumfator në vitin 1937.

Shqipëri, o jetëgjatë,/ ty të kemi mëmë e atë
dhe për ty do të luftojmë/ gjersa të të trashëgojmë.

Zëri që nuk heshti

Sot, kur lexojmë vargjet e tij, nuk dëgjojmë thjesht poezi, por rrahjet e zemrës së një kombi. Naim Frashëri na la trashëgim mesazhin se: “Ti Shqipëri më jep nder, më jep emrin shqiptar”. Ai mbetet portreti i përjetshëm i shqiptarit që e di se pa dije dhe pa dashuri, nuk mund të ketë liri.

O Atdhe! Më je i dashur sa më s’ka/ Më je nënë, më je motër, më je vlla.
Nga ç’ka rrotull më i shtrenjti ti më je,/ Je më i miri nga çdo gjë që ka ky dhé.