Odhise Paskali u lind Përmet më 22 dhjetor të vitit 1903. Cilësohet si themeluesi i skulpturës shqiptare dhe një nga personalitetet më të rëndësishme të artit shqiptar.

Nga Leonard Veizi

Ai ishte artisti që bëri historinë shqiptare të fliste përmes gurit dhe bronzit. I lindur në Përmet në vitin 1903, e kapërceu kufirin e thjeshtë të artit për t’u bërë gdhendësi i identitetit kombëtar. Me një aftësi gjeniale për të nxjerrë ‘dritën’ nga minerali i heshtur, Paskali i ktheu ëndrrat dhe gojëdhënat e popullit të tij në monumente të pavdekshme. Ai vërtetoi se arti është mjeti i vetëm që mposht vdekjen, duke e shndërruar historinë tonë në një formë plastike e të lavdishme…

…Odhise Paskali përfaqëson një prej personaliteteve më rrezatuese të kulturës sonë kombëtare, duke u gdhendur në kujtesën historike si pionieri i parë i skulpturës realiste dhe monumentale në Shqipëri. Me një gjenialitet që kapërcente kufijtë e thjeshtë të artit, ai u bë skalitësi i madh i memories sonë kolektive, duke i shndërruar ngjarjet epike dhe figurat më emblematike të vendit në dëshmi të paluajtshme prej guri, mermeri dhe bronzi. Vepra e tij nuk është thjesht një pasqyrim estetik i realitetit, por një simfoni formash që u jep jetë idealeve madhore, duke i kthyer ato në monumente që flasin me gjuhën e përjetësisë. Si i pari mjeshtër që solli frymën e monumentales në hapësirat tona publike, Paskali arriti të krijonte një pasqyrë ku shqiptarët gjetën dinjitetin e tyre, duke e bërë artin një urë lidhëse mes historisë së lavdishme dhe ndërgjegjes së gjallë të kombit.

Nga Shqipëria në Torino

Pasioni i tij për të bukurën nuk mbeti thjesht një instinkt djaloshar. Në vitin 1919, Odhiseja mori rrugën drejt Italisë, vendit ku mermeri kishte mësuar të fliste shekuj më parë. Por, ndryshe nga shumë artistë që mjaftoheshin me teknikën e daltës, Paskali kërkoi diçka më të thellë: mendimin.

Në vitin 1923, pasi kreu Liceun, ai nuk zgjodhi thjesht një akademi arti, por u regjistrua në Fakultetin e Letërsisë dhe Filozofisë në Torino. Ky ishte momenti kur lindi “Skulptori-Filozof”. Në vitin 1927, ai mbrojti diplomën në fushën e Historisë së Artit, duke u armatosur me një dije enciklopedike që do ta bënte atë jo vetëm një krijues formash, por një kritik arti dhe estetik të shquar.

Publicistika dhe filozofia

Përpara se daltë e tij të njihej botërisht, ishte penda e tij ajo që bëri emër. Hapat e parë të karrierës së tij ishin në fushën e publicistikës, ku ai u shqua për mendimin e thellë estetik. Ai besonte se arti nuk duhet të jetë vetëm i bukur, por duhet të ketë një mision social dhe kombëtar. Kjo qasje filozofike bëri që çdo vepër e tij e mëvonshme të mos ishte thjesht një objekt dekorativ, por një mesazh i gdhendur.

600 vepra në bronz dhe gur

Me mbi 600 vepra në karrierën e tij, Odhise Paskali krijoi një panteon të vërtetë të historisë shqiptare. Ai nuk gdhendi vetëm njerëz, ai gdhendi simbole:

-Monumenti i Skënderbeut (Tiranë, 1968): E realizuar me bashkautorë, kjo vepër mbetet pika e rëndimit të kryeqytetit, imazhi zyrtar i heroit që mbron lirinë mbi kalin e tij të hovshëm.

-“Partizani Fitimtar” (Mauthausen, Austri): Një kryevepër që dëshmon forcën e shpirtit shqiptar në një nga vendet më tragjike të Europës, duke treguar se dinjiteti mund të triumfojë edhe mbi vdekjen.

-“Naum Veqilharxhi” (Korçë): Një homazh për dijen dhe gjuhën, ku bronzi merr butësinë e një shpirti iluminist.

-“I Urituri”: Një vepër tronditëse që tregon dhimbjen njerëzore në formën e saj më të zhveshur, duke dëshmuar se Paskali nuk njihte vetëm lavdinë, por edhe vuajtjen e thellë të njeriut.

Trashëgimia e “Skulptorit të Popullit”

Odhise Paskali mbetet “Babai” që i dha skulpturës shqiptare pavarësinë dhe identitetin e saj. Ai na mësoi se si ta shohim historinë tonë jo si një libër të pluhurosur, por si një prani të gjallë në sheshet tona.

Sot, ai nuk kujtohet vetëm si një mjeshtër i formës, por si njeriu që besoi se arti është rruga e vetme ku një popull mund të gjejë pavdekësinë. Ai nuk i dha Shqipërisë thjesht statuja; ai i dha asaj shikimin, atë shikim krenar që shkon përtej kohës, mu si sytë e veprave të tij që vështrojnë të ardhmen.

-Më 20 dhjetori të vitit 1900 u nda nga jeta Naim Frashëri, patriot, poet dhe shkrimtar shqiptar-

Nga Leonard Veizi

Kur muzgu i shekullit XIX përshkonte Ballkanin e trazuar si një hije e rëndë, një zë i ëmbël e i fuqishëm shpërthente si dritë mes errësirës së gjatë. Nuk ishte bubullima e armëve që tërhiqte vëmendjen, por fëshfërima magjike e penës së Naim Frashërit, që me vargjet e saj po çante heshtjen shekullore dhe po ndizte flakën e ndërgjegjes së fjetur të një populli të lashtë. Ai nuk thërriste luftë në fushën e betejave; ai luftonte me fjalën, dhe secili varg i tij ishte një shqelm mbi murin e gjumit të gjatë të kombit.

Në mes tuaj kam qëndruar/ E jam duke përvëluar,

Që t’u ap pakëzë dritë,/ Natënë t’ua bënj ditë.

Ai nuk shkroi me bojë, por me dritën e shpirtit të tij që digjej si kandil, duke u tretur ngadalë për t’i dhënë dritë udhës së Shqipërisë. Naimi ishte profeti që nuk kërkoi tempuj, por e ndërtoi altarin e lirisë në çdo fjalë shqipe, në çdo mal e në çdo rrjedhë lumi të atdheut që e donte deri në vetëmohim.

Misioni i “Fjalëve të Qiririt”

Në vitin 1900, kur Naimi mbylli sytë, ai la pas një pasuri që nuk matet me ar, por me identitet. Ai e kuptoi se pa gjuhë nuk ka komb, prandaj e ktheu shqipen në një gjuhë hyjnore.

Do të tretem, të kullohem,/Të digjem, të përvëlohem,

Që t’u ndrinj mir’ e të shihni,/ Njëri-tjatërin të njihni.

Panteizmi Naimian

Naimi pa zotin te natyra dhe te njeriu shqiptar. Duke kënduar për “Bagëti e Bujqësi”, ai nuk po përshkruante thjesht fshatin, por po i jepte dinjitet tokës arbërore, duke i thënë çdo shqiptari se parajsa e tij fillonte te pragu i shtëpisë.

O malet’ e Shqipërisë e ju o lisat’ e gjatë!
Fushat e gjëra me lule, q’u kam ndër mënt dit’ e natë!

Frashëllinjtë, truri i Rilindjes

Naimi nuk ishte vetëm. Bashkë me vëllezërit e tij, Abdylin (diplomatin e hekurt) dhe Samiun (dijetarin enciklopedist), ai formoi një “trinitet” që udhëhoqi kombin. Ndërsa Abdyli mbronte kufijtë me diplomaci, Naimi i mbrujti shqiptarët me dashurinë për letrat. Punësimi i tij në komisionin e censurës në Stamboll ishte një “mburojë” strategjike që i lejoi të kalonte libra dhe ide që ndezën flakën e kryengritjeve të mëvonshme.

“Lulet e Verës” dhe etika kombëtare

Vepra e Naimit ishte një kod moral. Ai predikoi tolerancën fetare, vëllazërinë dhe arsimimin e gruas.

Për Shqipërinë/ Ditët e mira/ Paskëtaj vijnë,
shkoi errësira;/ lum kush do të rronjë,/ ta shohë zonjë! 

Testamenti politik

Përmes poemës epike “Histori e Skënderbeut”, ai riktheu në kujtesë heroin kombëtar, duke krijuar një simbol uniteti rreth të cilit shqiptarët mund të bashkoheshin pavarësisht besimit.

Gjuha jonë sa e mirë!/ Sa e ëmbël! Sa e gjerë!
Sa e lehtë! Sa e lirë!/ Sa e bukur! Sa e vlerë!

Teqeja në histori

Naim Frashëri mbetet i vetmi shkrimtar që gëzon titullin “Naimi ynë”. Ai nuk i përket një rryme letrare, por është vetë institucioni i parë i kulturës shqiptare. Edhe pse vdiq në mërgim – në Stamboll, – amaneti i tij ishte gjithmonë Shqipëria, ku eshtrat e tij u kthyen si triumfator në vitin 1937.

Shqipëri, o jetëgjatë,/ ty të kemi mëmë e atë
dhe për ty do të luftojmë/ gjersa të të trashëgojmë.

Zëri që nuk heshti

Sot, kur lexojmë vargjet e tij, nuk dëgjojmë thjesht poezi, por rrahjet e zemrës së një kombi. Naim Frashëri na la trashëgim mesazhin se: “Ti Shqipëri më jep nder, më jep emrin shqiptar”. Ai mbetet portreti i përjetshëm i shqiptarit që e di se pa dije dhe pa dashuri, nuk mund të ketë liri.

O Atdhe! Më je i dashur sa më s’ka/ Më je nënë, më je motër, më je vlla.
Nga ç’ka rrotull më i shtrenjti ti më je,/ Je më i miri nga çdo gjë që ka ky dhé. 

Më 19 dhjetor të vitit 1996 u nda nga jeta një nga aktorët e jashtëzakonshëm të Evropës

Nga Leonard Veizi

Kur dritat e sallës së kinemasë u fikën për herë të fundit në dhjetor të vitit 1996, bota nuk humbi thjesht një aktor, por “Latino Lover-in” që nuk do të donte kurrë të ishte i tillë. Marçelo Vinçenco Domeniko Mastrojani iku në majë të gishtave, duke lënë pas tymin e një cigareje të pambaruar dhe imazhin e një burri që e ktheu përhumbjen në artin më të lartë njerëzor.

Shpirti pas maskës së akullt

Mastrojani ishte poeti i pasigurisë. Në një botë që kërkonte heronj prej çeliku, ai ofroi mishin dhe gjakun e një burri që guxonte të ishte i brishtë. Sytë e tij, gjithmonë paksa të trishtuar edhe kur buzëqeshte, ishin pasqyra e një Europe që po kërkonte veten mes rrënojave të luftës dhe shkëlqimit të rremë të modernitetit. Ai nuk luante, ai “ishte” – me një natyralitet që i bënte spektatorët të ndienin se po shihnin veten në pasqyrë.

Epoka e “La Dolçe Vita” dhe lidhja me Felinin

Nëse kinemaja italiane do të kishte një fytyrë, ajo do të ishte fytyra e Marçelos nën shatërvanin e Fontana di Trevi. Bashkëpunimi i tij me gjeniun Federiko Felini ishte një simbiozë shpirtërore:

Tek “La Dolçe Vita” apo siç vjen në shqip “Jeta e ëmbël”, Mastrojani mishëroi Marçelo Rubinon, gazetarin e humbur në hedonizmin e Romës, një personazh që u bë simbol i krizës morale të viteve ’60.

Tek filmi “8½” apo  “Tetë e Gjysmë”, ai interpretoi alter-egon e Felinit, Guido Anselmin, regjisorin në bllokim krijues, duke na dhuruar portretin më të sinqertë të artistit përballë dështimit.

Dashuria dhe Kinemaja: Sofia Loren

Nuk mund të flitet për Marçelon pa përmendur “bashkëshorten” e tij të përjetshme të ekranit, Sofia Loren. Kimia e tyre ishte magji e pastër. Së bashku në filma si “Ieri, oggi, domani” e cila në shqip njihet si: “Dje, sot, nesër” ose “Matrimonio all’italiana” apo “Martesë në mënyrë italiane”, ata portretizuan shpirtin e vërtetë të Italisë: pasionin, zhurmën, xhelozinë dhe besnikërinë e pathyeshme.

“Gjenerali i Ushtrisë së Vdekur”

Për publikun shqiptar, Mastrojani mbetet i skalitur përmes rolit të gjeneralit Ariosto në filmin e vitit 1983. “Unë erdha të mbledh eshtra, por gjeta një popull që nuk vdes,” duket se thoshte heshtja e tij nëpër kodrat shqiptare të improvizuara në Itali.

Me një uniformë ushtarake që i rëndonte mbi supe si vetë historia, Marçelo arriti të zbërthente në ekran filozofinë e Ismail Kadaresë. Ai e ktheu gjeneralin nga një figurë pushtuese në një njeri të thyer, që kupton absurditetin e lavdisë dhe peshën e tmerrshme të vdekjes. Ky interpretim mbetet një urë e artë mes letërsisë shqiptare dhe kinemasë botërore.

Trashëgimia

Karriera e tij, e kurorëzuar me çmime BAFTA, dy herë si “Aktori më i mirë” në Kanë dhe dy Globa të Artë, nuk ishte një garë për lavdi, por një udhëtim drejt të vërtetës. Për të kuptuar pse figura e tij mbetet kaq e gjallë edhe sot, duhet të shohim përtej ekranit, shtyllat që ndërtuan mitin e tij:

-Fytyra e “Anti-heroit” Modern ku Mastrojani ishte i pari që i dha dinjitet pasigurisë. Personazhet e tij shpesh nuk dinin çfarë donin, ishin të përhumbur në dashuri ose në karrierë. Ai na mësoi se njeriu është më interesant kur është i thyeshëm sesa kur është i pathyeshëm. Ai nuk “aktronte” konfuzionin, ai e jetonte atë me një elegancë që e bënte dështimin të dukej si një formë arti.

-Ironia si Mburojë, ku ai kishte një aftësi unike për të luajtur personazhe tragjikë, por me një shkëndijë ironie në sy. Kjo e bënte atë shumë njerëzor. Ai nuk e merrte veten kurrë shumë seriozisht. Kjo distancë ironike i lejonte të kalonte nga komedia te drama pa asnjë sforcim, duke na kujtuar se jeta është një përzierje e të dyjave.

Epilogu

Marçelo Mastrojani nuk ishte thjesht një aktor; ai ishte një gjendje shpirtërore. Arsyeja pse ai mbetet i paharrueshëm lidhet me faktin se ai refuzoi të ishte “perfekt”. Në një epokë ku kinemaja kërkonte muskuj dhe heroizëm, Marçelo ofroi një lloj tjetër burrërie: atë që pranon dyshimin, lodhjen dhe melankolinë.

Mastrojani shpesh thoshte: “Unë nuk jam një aktor, unë jam një njeri që bën aktorin.” Kjo thjeshtësi e bëri atë universal. Ai mund të fliste italisht, por gjuha e trupit të tij, mënyra si ndizte një cigare, apo si rregullonte syzet, tregonte diçka që çdo njeri në botë e ndiente: dëshirën për të kuptuar botën dhe veten.

Në vitin 1996, kur u shua në Paris, thuhet se “Fontana di Trevi” u fik dhe u mbulua me të zeza në shenjë zie. Roma humbi djalin e saj, por historia e artit fitoi një yll që nuk perëndon.

Sot, ai nuk kujtohet si një relike e së shkuarës, por si një mik i vjetër që na fton të ulemi, të shohim një film dhe të pranojmë se jeta është një rrëmujë e bukur dhe melankolike.

Nga Leonard Veizi

Ekzistojnë libra që nuk hyjnë në botë, por shpërthejnë në të – duke lënë pas jo vetëm lexues të habitur, por edhe një re të dendur skandali, admirimi dhe etike të trazuar. I tillë është rasti i “Lolitës” së Vladimir Nabokov. Më shumë se një histori e thjeshtë, ky roman është një simfoni e errët e mjeshtërisë gjuhësore dhe obsesionit të rrezikshëm, një vepër e lindur në një gjuhë dhe e ribotuar në një tjetër, që sfidoi kufijtë e ligjshmërisë dhe moralit.

Një jetë mes tre botëve

Vladimir Nabokov ishte mishërimi i intelektualit mërgimtar. I lindur në një familje fisnike të pasur në Shën Petersburg, ai u rrit në një mjedis ku flitej rusishtja, frëngjishtja dhe anglishtja. Revolucioni i Tetorit e detyroi atë dhe familjen e tij të iknin, duke e shndërruar atë në një artist me rrënjë të shkulura. Pasi kaloi vite në Gjermani dhe Francë, duke shkruar kryesisht në rusisht, Nabokov u zhvendos në Shtetet e Bashkuara në 1940. Ky tranzicion e detyroi atë të kalonte nga gjuha e tij amtare në anglisht, duke e vendosur atë në një pozitë unike si një mjeshtër i stilit në dy gjuhë madhore.

Përfundimi i veprës dhe lindja në anglisht

Në vitin 1953, Nabokov mbylli dorëshkrimin e romanit të tij të shumëdiskutuar, “Lolita”. Duke e shkruar fillimisht në gjuhën angleze, ai dëshmoi se kishte përvetësuar jo vetëm gjuhën e re, por edhe ritmet e saj letrare, duke krijuar një prozë të pasur dhe të shkëlqyer, që e bënte më të thellë temën e vështirë.

Botimi skandaloz dhe suksesi i nënkëmbëshëm

Për shkak të temës së tij provokuese – obsesionit të protagonistit, Humbert Humbert, me një vajzë të re – romani u refuzua nga botuesit e mëdhenj amerikanë. Ai u detyrua të botohej për herë të parë në Paris, më 1955, nga Olympia Press. Suksesi i tij i menjëhershëm dhe skandaloz e transformoi Nabokovin nga një profesor letërsie relativisht i panjohur në Cornell, në një shkrimtar me famë botërore, duke i lejuar atij të largohej nga mësimdhënia dhe t’i përkushtohej vetëm shkrimit.

Përkthimi në gjuhën nënë

Më vonë, Nabokov ndërmori detyrën e vështirë të përkthimit të veprës në rusisht, duke u kujdesur personalisht që asnjë nuancë të mos humbiste. Kjo ishte një dëshmi e lidhjes së tij të pandashme me gjuhën ruse. Botimi i versionit rus u realizua në 1967 në New York City.

Adaptimi kinematografik

Ndikimi i veprës u shtri shpejt përtej letërsisë. Romani u adaptua nga regjisori i njohur Stanley Kubrick në vitin 1962. Ky adaptim, megjithë censurën e kohës, e forcoi statusin e “Lolitës” si një ikonë kulturore dhe e vendosi përfundimisht Nabokovin në panteonin e shkrimtarëve modernë.

3 dhjetor 2011, ndahet nga jeta shkrimtari dhe politikani i njohur

Nga Leonard Veizi

Kur flitet për Sabri Godon, mendja shpesh lëviz mes kontributit të tij si politikan themeltar i të djathtës dhe si një nga shkrimtarët më të njohur të prozës historike shqiptare. Megjithatë, tek ai këto dy dimensione nuk ishin asnjëherë në kundërshtim. I lindur për t’i qëndruar besnik mendimit dhe dinjitetit, Godo e gjeti strehën te letra dhe forcën më të madhe për të sfiduar një sistem që përpiqej ta thyente…

…Largimi i tij nga jeta më 3 dhjetor 2011 shënoi humbjen jo vetëm të një prej mendjeve më të kthjellta të politikës moderne shqiptare, por mbi të gjitha të zërit të tij të mençur dhe të thellë, të përjetësuar në veprat monumentale që i la trashëgimi kombit. Ai ishte njeriu që, pasi u përjashtua nga jeta publike, i dha vetes misionin për t’u bërë rrëfimtari i historisë, duke e kthyer penën në armën më të fortë të rezistencës së tij intelektuale.

Shpëtimi te letërsia

Sabri Godo lindi për të qenë në kundërshtim me kohën e vet – jo si rebel, por si njeri që nuk e tradhton asnjëherë mendimin dhe dinjitetin. Ai shërbeu fillimisht si oficer në ushtri, pasi më parë se kaq, që në moshën 14-vjeçare, për 23 muaj – nga korriku i vitit 1943 deri në maj 1945 – mori pjesë në të gjitha Luftrat e Brigadës VI Sulmuese, në Shqipëri e Jugosllavi, ku u shqua e më pas u dekorua për trimëri të veçantë.

Përvoja e tij jetësore nën regjimin komunist ishte një kalvar i gjatë, i mbushur me dyshime, presione, survejime dhe kërcënime, sidomos pas përjashtimit si “politikisht i padëshiruar” në vitin 1948. Në vitin 1953, partia ku kishte aderuar në shkurt të vitit 1944 e përjashtoi pa hezitim. Martesa me një vajzë nga një familje aristokrate, e shoqëruar me prejardhjen e vet të ndërlikuar, ia vuri jetën në teh të briskut.

Megjithatë, tek ai nuk u thye asgjë thelbësore. Ai gjeti strehë, shpagim dhe forcë në letërsi, duke u shndërruar në një prej penave më të vyera të prozës shqiptare.

Romanet historike

Aftësia e Sabri Godos si shkrimtar qëndron në thellësinë e kërkimit historik të ndërthurur me një psikologji të hollë të personazheve. Zgjedhja e tematikave nuk ishte e rastësishme; ai u përkushtua figurave qendrore të historisë shqiptare dhe ballkanase.

Veprat e tij, si “Plaku i Butkës” botuar në vitin 1966, “Ali Pashë Tepelena” botuar në1970 dhe “Skënderbeu” më 1975, nuk janë thjesht romane apo rindërtime kronologjike, por shtyllat monumentale të rrëfimit historik shqiptar. Aty, shkrimtari kërkon përtej faktit dhe kronikës, duke synuar njeriun, karakterin dhe enigmën e personaliteteve.

Në Skënderbeu, Godo ofroi një portret real, duke eksploruar burrin pas mitit dhe dilemat e tij njerëzore.

Në Ali Pashë Tepelena, ai realizoi një studim mbi natyrën tragjike të pushtetit dhe ambiguitetin moral të prijësit.

Përveç romaneve historike, Godo u tregua mjeshtër edhe në vëzhgimin e jetës bashkëkohore, siç dëshmojnë tregimet “Zëra nga burime të nxehta” botuar në vitin 1972 dhe “Intendenti” botuar në 1973, si dhe romanet sociale “Ujërat e qeta” më 1988 dhe “Koha e njeriut” botuar në 1990. Këto vepra, së bashku me romanin e fundit “Udhëtari” 2009, i dhanë mundësinë të reflektonte mbi kalvarin e vet personal dhe kolektiv gjatë viteve të regjimit.

Vizioni politik

Vitet ’90 e gjetën Godon, tashmë një figurë të konsoliduar të jetës letrare, në anën e natyrshme të historisë, duke themeluar Partinë Republikane më 10 janar 1990. Edhe në politikë ai mbeti i njëjti si në letërsi: i matur, i qartë, i drejtë. Ai besonte te fjala, te argumenti dhe te gjesti i vogël që ndërton më shumë se premtimi i madh.

Sabri Godo iku fizikisht në vitin 2011, por puna e tij letrare, roli i tij politik dhe qëndrueshmëria e tij morale janë pjesë e pandashme e historisë sonë. Ai mbetet portreti i një njeriu që nuk u pajtua kurrë me padrejtësinë, por as nuk u mposht prej saj. Një zë i qetë, i mençur dhe i pathyeshëm – zëri i shkrimtarit që na tregoi thelbin e karaktereve tona kombëtare – që flet ende.

30 nëntor 1916 – Shën Peterburg

 Nga Leonard Veizi

Në historinë njerëzore ka plot figura që edhe pse lindin në periferi, shfaqen si hije dhe bëhen të gjithëpushtetshëm duke lëvizur perandori të tëra. Janë njerëz që ecin midis miteve dhe realitetit, duke trazuar qetësinë e epokës ku jetojnë. Disa prej tyre vijnë si shenjtorë, disa si profetë, disa si shkatërrimtarë dhe rrallëherë, si një përzierje e të trejave…

…Në dimrin e acartë të Rusisë perandorake kjo hije mbante një emër: Grigori Jefimoviç Rasputin. Ai ishte fytyra e errësirës që u ngjit në shkallët e pushtetit pa kërkuar leje, dhe nata e fundit e tij do të bëhej preludi i një epoke që po shuhej.

Profili i kontradiktës në oborrin perandorak

Rasputin nuk ishte thjesht një këshilltar, ishte një enigmë – një fshatar siberian që, përmes karizmës së tij, arriti të bëhej sundimtari i vërtetë në oborrin e Romanovëve. Për t’u kuptuar ndikimi i tij fatal, duhet të shohim “vetitë” e Rasputin-it, të ndara midis miteve dhe asaj që njerëzit e kohës i atribuan.

I lindur në fshatin Pokrovskoje të Siberisë, Rasputin e nisi jetën si një pelegrin mistik. Në fillim të viteve 1900, ai udhëtonte duke predikuar dhe duke fituar reputacion si një udhërrëfyes shpirtëror, ndonëse jo zyrtarisht murg. Kur arriti në kryeqytetin Perandorak, Shën Peterburg, u fut lehtësisht në shoqërinë e lartë, e cila ishte e fiksuar pas mistikës dhe spiritualizmit. Ai u prezantua në oborrin perandorak nga Princeshat Militza dhe Anastasia të Malit të Zi, të cilat e paraqitën si një njeri të shenjtë, të dërguar nga Zoti.

Karizma dhe shëruesi i trashëgimtarit

Ajo që e bënte Rasputin-in të papërballueshëm ishte prania e tij magnetike. Njerëzit flisnin për një shikim të fortë, depërtues, që ushtronte një lloj “hipnoze” mbi të gjithë, duke ndikuar lehtësisht te gratë, që nga aristokracia deri te shërbëtoret. Kjo karizëm, e bashkuar me predikimet e tij mistike, i dha atij aurën e një profeti dhe manipuluesi të njëkohshëm.

Megjithatë, arsyeja kryesore pse Rasputin fitoi një ndikim kaq të madh ishte lidhja e tij me Carinën Aleksandra dhe djalin e saj, Careviç Aleksei, trashëgimtarin e fronit, i cili vuante nga hemofilia. Çifti mbretëror kishte kërkuar dëshpërimisht ndihmë. Kur Rasputin u soll për të parë Aleksein, ai shpesh arrinte, në mënyrë të çuditshme, të qetësonte dhimbjet e djalit dhe të ndalonte gjakderdhjet.

Shpjegimi

Teoritë moderne sugjerojnë se ky “shërim” vinte nga sugjestioni psikologjik dhe fakti që Rasputin i largonte mjekët nga përdorimi i trajtimeve të dëmshme si aspirina, e cila përkeqëson hemofilinë.

Pavarësisht mekanizmit, rezultati ishte i njëjtë: pranë tij Aleksei përmirësohej. Për Carinën Aleksandra, kjo ishte një mrekulli dhe dëshmi se Rasputin ishte shpëtimtari i djalit të saj. Car Nikolla II, ndonëse shpesh skeptik, kurrë nuk mundi ta largonte atë përfundimisht nga oborri, pasi Carina besonte se largimi i tij do të thoshte rrezikim i jetës së Alekseit.

Ndikimi politik dhe skandali

Me këtë besim si mburojë, Rasputin e theu barrierën mes mistikës dhe politikës. Ky fshatar i palexuar filloi të ndikonte në vendimet e Carit dhe sidomos në emërimet e ministrave gjatë Luftës së Parë Botërore. Ky ndikim i thellë krijoi imazhin se ai ishte “praktikisht sunduesi i Rusisë” në vend të Carit.

Njëkohësisht, Rasputin njihej për një jetë të shthurur me orgji dhe konsum të tepërt alkooli. Ky reputacion skandaloz u bë simbol i degjenerimit dhe korrupsionit brenda vetë institucionit të Carizmit. Për aristokracinë e zemëruar dhe popullin e varfër, ai ishte fytyra e shkatërrimit.

Nata e errët e 1916-s

Nëntori i ftohtë i vitit 1916, – pikërisht në datën 30 të tij, – e kishte mbështjellë Shën Peterburgun me errësirë, duke u bërë sfondi i natës kur u shkrua një nga kapitujt më dramatikë të historisë ruse. Rasputin, tashmë figura më me ndikim, ishte njëkohësisht edhe më i urryeri. Për shumë nga fisnikëria ruse, ai ishte përbindëshi që po gërryente themelet e Perandorisë.

Ndaj një natë, një grup i lartë oficerësh dhe aristokratësh, të udhëhequr nga Princi Feliks Jusupov, vendosën t’i japin fund ndikimit të tij shkatërrues. Rasputin u ftua në pallatin e Jusupov-it dhe iu servir verë e ëmbëlsira të mbushura me cianid. Por, siç e tregon legjenda, helmi nuk e preku. I tmerruar, Jusupov u kthye me një pistoletë dhe e qëlloi. Edhe i goditur, mistiku tentoi të largohej. U deshën edhe disa plumba të tjerë nga komplotistët për ta rrëzuar përgjithmonë. Pastaj, e lidhën dhe e hodhën në lumin Neva të mbushur me akull.

Rënia e Romanovëve

Tre ditë më vonë, trupi i ngrirë i Rasputinit u gjet. Komplotistët kishin besuar se vdekja e tij do të shpëtonte perandorinë; por realiteti doli krejt ndryshe. Reputacioni i tmerrshëm i Rasputinit, së bashku me vdekjen e tij të dhunshme, thelloi dyshimet publike. A ishte Car Nikolla II kaq i dobët sa të linte një njeri të tillë të sundonte në hije?

Në vend që të sillte stabilitet, largimi i Rasputinit e nxori në pah boshllëkun e pushtetit dhe çorientimin e Carizmit. Vetëm pak javë më vonë, revolucioni shpërtheu. Dinastia Romanov u përmbys, dhe Car Nikolla II ra bashkë me perandorinë e tij.

Vrasja e Rasputinit nuk ishte fundi, por një fillim i dhunshëm – hapi i fundit drejt greminës. Si trupi i tij i fundosur në Neva, edhe Carizmi u zhyt në errësirë, duke lënë pas një perandori të thyer dhe një histori që ende i trazon mendjet e njerëzve.

Nga Leonard Veizi

Në çdo faqe muzike ku zemra e njerëzimit rreh më fort, ndihet prania e butë dhe e pavdekshme e Xhakomo Puçinit. Është e pamundur të dëgjosh një notë nga veprat e tij pa përjetuar dridhjen e shpirtit të tij krijues, njeriut që i dha botës dhimbjen, dashurinë dhe tragjedinë në formën më të pastër. Kur mbylli sytë në vitin 1924, në moshën 65-vjeçare, bota humbi jo vetëm një kompozitor, por një poet të ndjenjave njerëzore.

Trashëgimia artistike

Puçini, i cilësuar shpesh si “kompozitori italian më i madh pas Verdit”, rridhte nga një familje me traditë të gjatë muzikantësh. Krijimtaria e tij nisi e rrënjosur në operën romantike italiane të fundviteve të shekullit XIX, por ai shpejt e zhvilloi stilin e vet drejt realizmit emocional të verismo-s, duke u bërë një nga eksponentët kryesorë të këtij rrymi. Verizmi, – apo “verismo” në gjuhën italiane, –  është një rrymë artistike dhe muzikore që u shfaq në fund të shekullit XIX, kryesisht në Itali, dhe përfaqëson një qasje realiste, të drejtpërdrejtë dhe emocionalisht të fortë në opera. Veprat e tij të pavdekshme: La Bohème, Tosca, Madama Butterfly dhe Turandot, mbeten ndër operat më të mëdha të repertorit botëror dhe vazhdojnë të interpretohen si standarde të artit operistik.

Sfidat e fundit të jetës

Jeta e Puçinit u shoqërua edhe me vështirësi shëndetësore. Më 25 shkurt 1903, ai u plagos rëndë në një aksident me makinë gjatë një udhëtimi natën nga Lucca në Torre del Lago. Gjatë ekzaminimeve pas aksidentit, mjekët zbuluan se vuante edhe nga diabeti, çka e ngadalësoi ritmin e punës së tij krijuese.

Një duhanpirës i rregullt i purove dhe cigareve “Toscano”, Puçini filloi të ankohej për dhimbje të vazhdueshme të fytit drejt fundit të vitit 1923. Diagnoza e dhënë më pas ishte kancer i fytit, që e çoi në një trajtim eksperimental me radioterapi në Bruksel. Ai dhe gruaja e tij nuk e kuptuan kurrë plotësisht seriozitetin e sëmundjes, pasi lajmi iu njoftua vetëm djalit të tyre.

Vdekja e tij

Puçini vdiq në Bruksel, më 29 nëntor 1924, në moshën 65-vjeçare, si pasojë e ndërlikimeve pas trajtimit — një gjakderdhje e pakontrolluar që shkaktoi atak në zemër. Lajmi për vdekjen e tij mbërriti në Romë gjatë një shfaqjeje të La Bohème: opera u ndal menjëherë dhe orkestra luajti Marshin Funeral të Shopenit për publikun e habitur.

Fillimisht u varros në Milano, por në vitin 1926, djali i tij organizoi transferimin e eshtrave në një faltore të posaçme brenda vilës së familjes në Torre del Lago — vendi ku Puçini krijoi shumë nga kryeveprat e tij. Ai mbetet një figurë qendrore në historinë e operës, duke pasuruar skenën botërore me një thesar të pafund melodish dhe emocionesh.

Nga Leonard Veizi

Në labirintet e bibliotekave dhe arkivave të Londrës, larg zhurmës së qendrave akademike, ka jetuar e punuar një figurë e pazakontë, Ouen Pirson (Owen Pearson), puna e së cilit ndriçoi një skaj të shpesh të harruar të Evropës. Kur ai u nda nga jeta në 23 nëntor të vitit 2006, u humb një studiues i kulturave latine e greke, por historiografia shqiptare humbi kronistin e saj më të përkushtuar në botën anglishtfolëse…

…I lindur më 1919 dhe i formuar në traditën e studimeve klasike, Pearson zhvilloi një karrierë të gjatë si mësues i latinishtes dhe greqishtes. Por në horizontin e tij intelektual, një vend i vogël, i largët dhe pak i njohur tërhoqi gjithnjë e më shumë vëmendjen: Shqipëria. Ky vend i mbuluar nga misteri i maleve, i stepur nga izolimi politik dhe i trazuar nga ngjarjet e shekullit, u bë pasioni që i shoqëroi gjithë jetën.

Fillimet e një përkushtimi të rrallë (1947)

Interesi i Ouen Pirson -it nisi në vitet ’30, por çasti themelor u shënua në vitin 1947. Në hapat e parë të Luftës së Ftohtë, ndërsa Shqipëria po mbyllej pas perdes së hekurt, ai ndërmori një punë titanike dhe thellësisht të vetmuar. I bindur se ky vend meritonte një kronologji të saktë e të besueshme – diçka që mungonte në kohë – ai nisi të grumbullonte çdo lajm, artikull apo referencë në shtypin britanik dhe ndërkombëtar ku përmendej Shqipëria.

Nuk e shtynte ndonjë institucion apo detyrë profesionale; ishte një akt i pastër vullneti, i lindur nga bindja se historia duhet dokumentuar me skrupulozitet për të qenë e vërtetë.

Një arkiv personal monumental

Për dekada të tëra, pas tavolinës së tij të punës, Pearson ndërtoi një arkiv unik për Shqipërinë. Me durim të hekurt dhe metodë të pakrahasueshme, ai krijoi:

54 vëllime arkivore, të lidhura me dorë, plot me artikuj gazetash të prerë e të klasifikuar;

Një bibliotekë personale me mbi 700 libra dhe materiale studimore;

Një koleksion të jashtëzakonshëm dokumentesh, që pasqyron çdo zhvillim politik, diplomatik, ushtarak, shoqëror e kulturor ku Shqipëria përmendej në skenën botërore.

Në thelb, ky profesor i latinishtes ndërtoi një arkiv privat monumental për historinë moderne të Shqipërisë – një punë që për nga vëllimi e dashuria e qetë që mbante brenda do të ishte dashur të bëhej nga një institut i tërë.

Vepra që mbetet fener: Albania in the Twentieth Century

Synimi i Pirson-it mund të ketë qenë fillimisht krijimi i një historie të përgjithshme analitike, por materiali i pafund që mblodhi i ndryshoi drejtimin. Në vend të një sintetizimi, ai krijoi diçka edhe më të çmuar: kronologjinë më të detajuar të historisë shqiptare të shekullit XX.

Rezultati përfundimtar u përkthye në tre vëllime monumentale, me mbi 1900 faqe, të botuara në vitet 2004 dhe 2006 nën titullin:

“Albania in the Twentieth Century: A History”

Vepra mbulon periudhën 1908–1998 dhe paraqet ngjarjet me saktësi ditore, të mbështetura në shtypin e kohës, dokumentet diplomatike dhe burime zyrtare. Pirson shndërrohet kështu në kronistin e palodhur që ofron një instrument të pazëvendësueshëm për çdo studiues që kërkon të kuptojë zhvillimet shqiptare dhe perceptimet ndërkombëtare për to.

Trashëgimia: një shërbim i rrallë ndaj një vendi të huaj

Kontributi i Ouen Pirson-it tejkalon punën e një historiani të zakonshëm. Ai i shërbeu kujtesës së një vendi me të cilin nuk kishte asnjë lidhje gjeografike apo familjare. Trashëgimia e tij mund të përmblidhet në disa shtylla:

Ai ruajti materiale të vështira për t’u gjetur, sidomos për periudhën e izolimit komunist.

Vepra e tij tregon jo vetëm ç’ndodhi në Shqipëri, por edhe si e shihte dhe e interpretonte bota këtë vend.

Historianët, shqiptarë e të huaj, e përdorin punën e tij si bazë të domosdoshme për studimet e shekullit XX.

Epilogu

Kur u shua, ai la pas një shenjë të qartë dashurie intelektuale për Shqipërinë. Në një kohë kur shumë arkiva ishin të mbyllura, të parcializuara apo të paarritshme, Ouen Pirson krijoi kornizën mbi të cilën ndërtohen sot shumë kërkime moderne.

Në shumë mënyra, kujtesa historike e Shqipërisë është më e plotë, më e saktë dhe më e ndriçuar falë punës së tij të heshtur e të palodhur – një shërbim i jashtëzakonshëm që ai ia dhuroi Shqipërisë nga zemra e Londrës.

1880–1961  –  Më 22 nëntor të vitit 1061 u nda nga jeta studjuesi i shquar i gjuhes shqipe

Nga Leonard Veizi

Në lumin e thellë të historisë shqiptare, ku valët e kohës shpesh trazonin themelet e identitetit, qëndron si një majë shkëmbi e palëkundur figura e Aleksandër Xhuvanit. Ai nuk është thjesht një emër i shënuar në analet e shkencës, por një emocion i gdhendur në vetë thelbin e gjuhës sonë. Ishte Mësuesi i Madh, që mori në duar fijen e hollë të shqipes dhe e endi atë në një pëlhurë të fortë, duke i dhënë trajtë e shkëlqim të përhershëm.

Pëshpëritja e shkencëtarit të madh

Xhuvani nuk e studioi shqipen vetëm me mendjen e ftohtë të gjuhëtarit; ai e kuptoi si një organizëm të gjallë, me ritmet dhe melodinë e vet, dhe me zemrën e zjarrtë të një patrioti që e dinte se gjuha është themeli i kombit. Kontributi i tij në drejtshkrim, gramatikë dhe historinë e gjuhës shqiptare nuk është vetëm akademik; është themeli mbi të cilin u ndërtua standardi i sotëm i shqipes.

Ai e shihte shqipen jo si një ishull të izoluar, por si një degë të fuqishme të trungut indoevropian, duke sjellë analiza krahasuese që dëshmonin vlerën, bukurinë dhe lashtësinë e saj. “Gjuha është thelbi i identitetit tonë, zëri i shpirtit tonë.” Kjo duket se është mesazhi që derdhet nga çdo faqe e punuar prej tij, çdo rregull i kodifikuar me durim dhe vizion.

Mësuesi dhe lidhja me studentët

Ata që e patën pranë si studentë e kujtojnë Xhuvanin si një figurë që nuk impononte, por frymëzonte. Me ton të qetë, me vështrim të ngrohtë dhe shpesh me humor të hollë, ai i udhëzonte të rinjtë përmes mistereve të gramatikës dhe nuancave të fjalëve. Çdo pyetje, edhe më e thjeshta, gëzonte shpirtin e tij, sepse besonte se secili fjali i ndërtuar mirë ishte një hap drejt forcimit të identitetit kombëtar.

Shumë nga studentët e tij ruajnë kujtime të gjalla të orëve të gjata të analizave gjuhësore, ku Xhuvani nuk shpjegonte thjesht rregulla, por tregonte histori të fjalëve, rrugët që kishin bërë nga lashtësia deri te përdorimi i sotëm, duke i dhënë çdo ligjërate një dimension të gjallë, pothuajse poetik.

Trashëgimia e dritës dhe kontributi kulturor

Pas vitit 1961, kur dhe pushoi së marrë frymë, Xhuvani mbeti një figurë emblematike, një pishtar ndriçues i shkencës shqiptare. Tekstet shkollore që ai përgatiste nuk ishin thjesht manuale; ato ishin farë që mbillte kulturën gjuhësore në mendjet e brezave të rinj, një akt edukativ që vazhdon të japë fryte edhe sot. Ai bashkëpunoi ngushtë me institucione kulturore dhe pedagogë të tjerë, duke sjellë reformë në metodat e mësimdhënies dhe duke u përpjekur të harmonizonte njohuritë moderne me traditën gjuhësore shqiptare.

Figura e tij lidhet pazgjidhshmërisht me konsolidimin e identitetit gjuhësor shqiptar në vitet e para të shtetit të ri. Aleksandër Xhuvani nuk ishte vetëm akademik; ai ishte rojtari i thesarit kombëtar, mësuesi që na mësoi të flasim dhe të shkruajmë shqip me krenari, saktësi dhe dashuri. Për brezat që erdhën pas tij, ai mbetet një model i përkushtimit, një shembull i përjetshëm se si një individ mund të japë zë shpirtit të gjuhës dhe të kombit të tij.

Në çdo shkronjë të kodifikuar, në çdo udhëzim pedagogjik, në çdo analizë historike të fjalës, Aleksandër Xhuvani la një trashëgimi që nuk vdes: një shqip të bukur, të saktë dhe të dashur, një gjuhë që fliste me shpirtin e popullit të vet.

21 nëntor 1999 ndërron jetë diva e këngës lirike shqiptare

 Nga Leonard Veizi

Kur mbyllet një jetë e madhe, nuk shuhet vetëm një qenie njerëzore, por shuhet një epokë e tërë. Viti 1999 solli lajmin e hidhur të ndarjes nga jeta të Marie Krajës, një prej zërave më të pastër dhe më fisnikë që ka njohur kultura shqiptare. Me ikjen e saj, Shqipëria humbi jo vetëm një artiste të jashtëzakonshme, por edhe një monument të përkushtimit, punës dhe dashurisë për artin. Tingulli i saj, që dikur mbushte sallat e Tiranës, Gracit, Vienës e Berlinit, mbeti si një jehonë e kthjellët që vazhdon të zgjojë ndjenja krenarie edhe sot.

Rrënjët e talentit

Marie Kraja u rrit mes dashurisë për muzikën dhe talentit të lindur. Ajo mbaroi studimet e larta për kanto në Konservatorin e Gracit (Graz), në Austri, gjatë viteve 1930–1934, duke u formuar në një nga qendrat muzikore më prestigjioze të kontinentit. Zëri i saj u kultivua me disiplinë europiane, por mbeti i ushqyer nga ndjeshmëria shqiptare. Në vitin 1934, së bashku me pianistin Tonin Guraziu, ajo u kthye në Tiranë për të dhënë koncertin e parë, duke hapur një udhë që do të bëhej shpejt pjesë e historisë sonë artistike.

Karriera e jashtëzakonshme

Megjithëse skenat e Austrisë, Italisë dhe Gjermanisë e pritën me duartrokitje, karriera e Marie Krajës u kthye drejt vendlindjes, si një thirrje shpirtërore për t’i shërbyer artit shqiptar. Kënga e saj nuk njohu kufij, por zemra e saj zgjodhi të mbetet aty ku rritej arti shqiptar.

Me themelimin e Teatrit të Operës dhe Baletit, ajo u bë një nga solistet e para, një gur themeli në ndërtimin e traditës sonë operistike. Së bashku me Tefta Tashko Koçon, Kristaq Antoniun, Mihal Cikon, Jorgjie Trujën dhe një plejadë artistësh të shquar, Marie Kraja ishte ndër zërat e parë që sfiduan heshtjen kulturore dhe ngritën nivelin e artit shqiptar në lartësi europiane.

Repertori i pasur

Repertori i saj shtrihej në dy drejtime: nga operat e para shqiptare te veprat më të njohura botërore. Ajo interpretoi rolet kryesore në operat shqiptare “Mrika”, “Lulja e Kujtimit”, duke u bërë zëri i traditës dhe i identitetit kombëtar.

Në skenat botërore dhe vendase, ajo u ngjit në rolet e “La Traviata”, “Nusja e Shitur”, “Rusalka”, “Ivan Susain”, “Jollanda”, “Dasma e Figaros” dhe shumë vepra të tjera që kërkonin një teknikë delikate dhe një ndjeshmëri të lartë artistike. Zëri i saj i ngrohtë lirik, i përzier me nuanca dramatike, mbërrinte te publiku si një rrëfim i thellë shpirtëror.

Mësuese dhe mentore

Përveç skenës, Marie Kraja ishte edhe pedagoge e përkushtuar. Ajo formoi breza të tërë këngëtarësh, duke ndikuar në krijimin e shkollës shqiptare të interpretimit operistik. Në auditor dhe në studio, ajo e përcillte mjeshtërinë me një përulësi që e dallon vetëm njeriun e madh.

Nderimet dhe Trashëgimia

Gjurmët që la Marie Kraja janë të pashlyeshme. Ajo u nderua me titujt më të lartë të shtetit shqiptar, ndër të cilët: Artiste e Popullit; Urdhri “Naim Frashëri” – Klasi i Parë; Medalja “Mjeshtre e Madhe e Punës”; Laureate e Çmimit të Republikës – Klasi i Parë. Por mbi të gjitha, nderimi më i madh i mbetet dashuria e publikut dhe mirënjohja e brezave që pasuan. Nëse arti shqiptar ka një rrënjë të fortë, një themel të qëndrueshëm, në atë themel qëndron edhe zëri i Marie Krajës.

Epilogu

Me ndarjen nga jeta të Marie Krajës në 21 nëntor të vitit 1999, Shqipëria humbi një ikonë, por fitoi një trashëgimi të pavdekshme. Zëri i saj vazhdon të dëgjohet kudo ku rritet e mbrohet kultura shqiptare — në skenë, në kujtesë, në shpirtin tonë kolektiv.

Marie Kraja mbetet një dritë e qetë, që nuk zhduket asnjëherë.

-Shkrimtari rus Fjodor Dostojevski u dënua me vdekje nga një gjykatë ushtarake për veprimtari anti-qeveritare. Por ekzekutimi u anulua në minutën e fundit-

Nga Leonard Veizi

Në historinë e kulturës botërore, pak figura kanë depërtuar aq thellë në shpirtin njerëzor sa Fjodor Dostojevski. Ai është një nga ata zëra të rrallë që sfidojnë kohën dhe kufijtë, duke shpalosur me guxim labirintet e errëta të psikologjisë, fajit, lirisë dhe dilemave morale…

…Albert Ajnshtajni e quante “një shkrimtar të madh fetar që hyn thellë në misterin e ekzistencës shpirtërore”, ndërsa krahas Tolstoit, ai konsiderohet maja e Epokës së Artë të letërsisë ruse. Veprat e tij, të përkthyera në mbi 170 gjuhë, kanë ndikuar mendimtarë e shkrimtarë të mëdhenj si Çehovi, Hemingueji, Niçja dhe Sartri. Por para se të bëhej autor i pavdekshëm, ai kaloi nëpër një përvojë që rrallë kush mbijeton.

Në minutën e fundit

Viti 1849 ishte kthesë dramatike në jetën e shkrimtarit. Rusia cariste e asaj kohe përballej me frikën ndaj ideve liberale dhe rretheve intelektuale të cilat diskutonin tekste të ndaluara. I ri, idealist dhe i etur për reforma, Dostojevski u përfshi në rrethin e Petraševskit, gjë që mjaftoi për arrestim dhe dënim të rëndë.

Gjykata ushtarake e dënoi me vdekje. Mëngjesin e ekzekutimit, ai u nxor në shesh bashkë me shokët e tij, i lidhur dhe përballë skuadrës së pushkatimit. Vetëm pak çaste para urdhrit final, u lexua falja e Carit Nikolla I: dënimi me vdekje zëvendësohej me punë të detyruar në Siberi. Ky çast, kufi mes jetës dhe vdekjes, la gjurmë të pashlyeshme në shpirtin e Dostojevskit.

Rilindja e shpirtit krijues

Kritikët dhe biografët bien dakord se vitet në burg dhe puna e rëndë në Siberi e transformuan rrënjësisht. Aty ai u përball me të dënuar, kriminelë, njeriun e zhveshur nga çdo maskë shoqërore – një përvojë që ia thelloi botëkuptimin moral dhe filozofik.

Kur u kthye, Dostojevski ishte një njeri i ri dhe një shkrimtar tjetër. Nga kjo periudhë lindën veprat që do të trondisnin letërsinë botërore me fuqinë e tyre psikologjike: personazhe që luftojnë me ndërgjegjen, fajin, mëshirën dhe kuptimin e ekzistencës. Raskolnikovi, Ivani dhe Aljoša Karamazov nuk janë thjesht personazhe – janë reflektime të vetë shpirtit njerëzor.

Eksplorues i psikës njerëzore

Dostojevski nuk ishte vetëm novelist; ai ishte një studiues i njeriut në thellësitë më të errëta e më të ndritshme të tij. Albert Ajnshtajni, Fridrih Niçja, Ernest Heminguej dhe shumë të tjerë kanë shprehur admirimin e tyre për analizën e tij të mprehtë dhe vizionin filozofik. Niçja e quante “psikologun e vetëm nga i cili kishte mësuar diçka”.

Trashëgimia që nuk shuhet

Nga bankat e ekzekutimit e deri te maja e letërsisë botërore, rruga e Dostojevskit është shembulli i jashtëzakonshëm i transformimit njerëzor. Përvoja e errët u shndërrua në art të pavdekshëm – art që edhe sot është një sfidë mendore dhe shpirtërore për çdo lexues.

Mbi një shekull pas vdekjes së tij, zëri i Dostojevskit vazhdon të kumbojë fuqishëm, duke mbetur një nga jehonat më të thella dhe më të pakontestueshme të letërsisë botërore.

Last Updated on 11/11/2025 by Leonard

10 nëntor 1759, lindja e dramaturgut, poetit, filozofit dhe historianit që konsiderohet si një nga dramaturgët klasikë më të rëndësishëm të Gjermanisë

Nga Leonard Veizi

Me sa duket ka zëra që nuk arrijnë të vjetrohen asnjëherë. Janë ata që i flasin shpirtit njerëzor përtej kohës, përtej kufijve, përtej historive të rrënuara nga pushtete e ideologji. Një prej tyre është zëri i Fridrih Shilerit, poeti që ngriti fjalën në tempull të lirisë dhe njeriun në qendër të botës. Fjalët e tij, edhe sot, kanë një tingull të pastër si kambanat e shpresës: “E vjetra shembet, kohët po ndryshojnë, një jetë e re lulëzon gërmadhash.”…

…Në vitin 10 nëntor 1759, në qytetin Marbah am Nekar të Gjermanisë, lindi Fridrih Shileri — poeti, dramaturgu, filozofi dhe historiani që do të ndryshonte rrjedhën e letërsisë evropiane. Ai u bë një nga figurat më të ndritura të kulturës gjermane dhe një nga themeluesit e romantizmit evropian, duke shndërruar idealet e lirisë, dinjitetit dhe humanizmit në udhërrëfyes për brezat që do të vinin më pas.

Nga mjekësia te arti i fjalës

Edhe pse në fillim studioi për mjekësi, pasioni për letërsinë e tërhoqi drejt rrugës së fjalës. Ishte koha kur Evropa përjetonte trazira të mëdha mendimesh, dhe Shileri, me shpirtin e tij të ndjeshëm e rebel, e ndjeu nevojën të fliste për njeriun që kërkon drejtësi.

Me dramën “Hajdutët”, ai tronditi skenën teatrore gjermane, duke sjellë për herë të parë në qendër njeriun e zakonshëm, që guxon të sfidojë autoritetin dhe padrejtësinë. Pastaj erdhën “Don Karlos”, “Maria Stjuart” dhe “Vilhelm Tel” — vepra që i dhanë frymë lirisë, dashurisë dhe idealit të njeriut që ngrihet për të mbrojtur dinjitetin e vet.

Miqësia që frymëzoi një epokë

Takimi i tij me Johan Volfgang fon Gëten ishte një nga ngjarjet më të bukura të historisë së letërsisë. Nga kjo miqësi lindi klasicizmi i Vajmarit, një periudhë ku emocionet e pasioneve romantike u bashkuan me arsyen e idealizmit klasik.

Në këtë bashkëbisedim krijues, Shileri solli shpërthimin e ndjenjës, ndërsa Gëte i dha përmasën e urtësisë — dhe të dy, bashkë, ndërtuan një art që fliste për përjetësinë e shpirtit njerëzor.

Një himn për njerëzimin

Edhe pse jetoi vetëm 45 vjet, Shileri la pas një trashëgimi të jashtëzakonshme. Poezia e tij “Oda e Gëzimit”, të cilën Ludvig van Bethoveni e përjetësoi në Simfoninë e 9-të, u kthye në një himn universal për paqen dhe vëllazërinë mes njerëzve.

I përkthyer në dhjetëra gjuhë, ky tekst u bë simbol i unitetit shpirtëror të njerëzimit — një kujtesë se arti mund të bashkojë atë që politika ndan.

Shileri në kujtesën shqiptare

Në ekranin shqiptar, – sekuencë nga filmi artistik “Qortimet e Vjeshtës” – vargjet e tij kanë mbetur si një dëshmi e ringjalljes dhe e shpresës që lind nga rrënojat.

“E vjetra shembet,

kohët po ndryshojnë,

një jetë e re lulëzon mbi gërmadha.”

Fjalë që përmbledhin gjithë filozofinë jetësore të Fridrih Shilerit — besimin e palëkundur se çdo shembje është parathënie e një rilindjeje.

Sepse, për të, njeriu është i lirë vetëm kur është krijues — dhe arti, në thelb, është akti më i lartë i lirisë.

Fridrih Shileri mbetet poeti i shpirtit njerëzor — ai që kuptoi se dhimbja është farë e bukurisë dhe se çdo kohë, sado e errët, fsheh në thellësitë e saj lindjen e një jete të re.

7 Nëntor 1944 – Sugamo, Tokio

Përgatiti: Leonard Veizi

Më 7 nëntor 1944, në burgun Sugamo të Tokios, u var një nga spiunët më të shquar të shekullit XX — Rihard Zorges, bashkë me 34 anëtarë të rrjetit të tij të spiunazhit. Ishte pikërisht përvjetori i Revolucionit të Tetorit, dhe fati ironik deshi që një prej shërbyesve më besnikë të Bashkimit Sovjetik të mbyllte jetën në atë ditë simbolike.

Nga ushtar gjerman në agjent sovjetik

Rihard Zorges, me origjinë gjermano-ruse, lindi në vitin 1895 në Baku. Ai shërbeu në ushtrinë gjermane gjatë Luftës së Parë Botërore, por pas Revolucionit të Tetorit iu bashkua Partisë Komuniste dhe më pas u rekrutua nga GRU, inteligjenca ushtarake sovjetike.

Nën maskën e një gazetari gjerman, që punonte për mediat e Berlinit, Zorges u shndërrua në një nga agjentët më të suksesshëm të spiunazhit sovjetik, duke operuar fillimisht në Berlin, më pas në Kinë dhe në fund në Japoni.

Rrjeti i fshehtë në Tokio

Në Tokio, ai krijoi një rrjet të gjerë informatorësh, ku përfshiheshin diplomatë, zyrtarë japonezë dhe gazetarë perëndimorë. Duke fituar besimin e ambasadës gjermane, Zorges arriti të depërtojë në zemrën e informacionit nazist në Lindjen e Largët.

Prej andej, ai dërgonte në Moskë raporte tepër të rëndësishme mbi planet ushtarake të Gjermanisë dhe Japonisë gjatë Luftës së Dytë Botërore.

Paralajmërimet që ndryshuan luftën

Raporti më i famshëm i tij është ai i qershorit 1941, kur paralajmëroi Stalinin për sulmin e afërt të Gjermanisë naziste ndaj Bashkimit Sovjetik – Operacioni Barbarossa. Megjithatë, Stalini nuk i besoi plotësisht informacionet e tij.

Më vonë, në tetor 1941, Zorges dërgoi një tjetër mesazh vendimtar: Japonia nuk kishte ndërmend të sulmonte Bashkimin Sovjetik nga lindja, gjë që i lejoi Moskës të transferonte divizionet siberiane në frontin perëndimor dhe të ndalte përparimin gjerman në betejën e Moskës. Ky informacion u bë një nga kontributet më të rëndësishme në fitoren sovjetike.

Arrestimi dhe fundi heroik

Në fund të vitit 1941, rrjeti i tij u zbulua nga autoritetet japoneze. Pas një hetimi brutal dhe një procesi të gjatë, Zorges u dënua me vdekje. Ai refuzoi të kërkonte mëshirë dhe qëndroi stoik deri në fund.

Më 7 nëntor 1944, në orën 10 të mëngjesit, ai u var në qelitë e burgut Sugamo, duke thënë me zë të lartë: “Mos harroni: Bashkimi Sovjetik dhe komunizmi do të fitojnë!”

Vetëm pas luftës, emri i tij u rehabilitua dhe u nderua nga Moska. Në vitin 1964, Rihard Zorges mori titullin Hero i Bashkimit Sovjetik, duke hyrë përgjithmonë në historinë e inteligjencës si simbol i mjeshtërisë, guximit dhe besnikërisë ndaj një ideali.

Zorges në libra e dokumentarë

Figura e Rihard Zorges është përjetësuar në shumë libra, romane, biografi dhe studime historike. Në total, mbi 20 vepra letrare e historike i janë kushtuar atij në vende të ndryshme të botës, që nga Bashkimi Sovjetik, Gjermania, Japonia, Franca dhe deri në SHBA.

Disa nga veprat më të njohura janë:

“Who Was Richard Sorge?” nga Yuri German i botuar në vitin 1958, që shërbeu si bazë për filmin me të njëjtin titull.

“Spy in Tokyo” nga Robert Whymant, gazetar dhe studiues britanik, një biografi e thelluar mbi rrjetin e spiunazhit të Zorges.

“Richard Sorge: Master Spy” – nga Robert C. S. North i botuar në vitin 1964, një vepër klasike amerikane që analizon stilin e tij të operimit dhe ndikimin në luftë.

“An Impeccable Spy: Richard Sorge, Stalin’s Master Agent” nga Owen Matthews i botuar në vitin 2019, një nga biografitë moderne më të njohura për të.

Në letërsinë sovjetike dhe atë japoneze, figura e tij është shndërruar në simbol të heroizmit të heshtur dhe sakrificës për idealin komunist. Në disa romane të mëvonshme, ai paraqitet edhe si njeri tragjik, i përdorur dhe i harruar nga sistemi që e dërgoi në mision.

Pra, mund të thuhet se figura e Zorges është përjetësuar në mbi dy dekada libra, në disa gjuhë, si dhe në disa filma e dokumentarë — duke mbetur një nga figurat më enigmatike dhe të studiuara të botës së spiunazhit të shekullit XX.

“Cili jeni ju, zoti Zorges?”

Filmi “Cili jeni ju, zoti Zorge?” – i njohur në orgjinal me titullin “Kto vy, doktor Zorge?” – është një produksion historiko-biografik sovjetik i vitit 1961, i realizuar nga studioja “Mosfilm” dhe me regji të mjeshtrit të kinemasë Mikheil Rom. Skenari është shkruar nga Mikheil Rom dhe Juri German. Filmi, me kohëzgjatje rreth 120 minuta, paraqet jetën e agjentit të famshëm sovjetik Rihard Zorge, i cili gjatë Luftës së Dytë Botërore punoi si gazetar në Japoni, ndërsa në fshehtësi transmetonte informacione të çmuara për Bashkimin Sovjetik.

Në rolet kryesore interpretojnë: Tomas Holçman në rolin e Rihard Zorges, Vladimir Antonov – në rolin e Makss Klausenit, bashkëpunëtori i tij i afërt, Ema Popova – në rolin e Brigite Zorges, bashkëshortja e tij, Nikolaj Volkov – në rolin e Uilliam Genrikh, një oficer japonez i kundërzbulimit, etj

Aktor gjerman, Tomas Holçman ka arritur të sjellë me ndjeshmëri dhe forcë dramatike figurën në rolin e Rihard Zorges.

Filmi shquhet për tonin e tij dramatik dhe për mënyrën se si e ndërthur heroizmin me vetminë e një njeriu që jeton në hijet e fshehtësisë. Tomas Holçman sjell një portret të fuqishëm të një figure të ndarë mes dy botëve – gazetarit të ftohtë dhe idealistit të përkushtuar ndaj bindjeve të tij.

“Cili jeni ju, zoti Zorge?” mbetet një nga veprat më përfaqësuese të kinemasë sovjetike të viteve ’60, që trajton me thellësi psikologjike figurat reale të spiunazhit në epokën e luftës.

Filmi u prit me sukses në Bashkimin Sovjetik dhe në vendet e kampit socialist, ku u vlerësua si një homazh për guximin dhe idealizmin e spiunazhit sovjetik. Ai u shfaq në shumë festivale ndërkombëtare dhe konsiderohet një nga veprat më përfaqësuese të viteve ’60 për temën e Luftës së Dytë Botërore.

Me ritmin e tij të ngadaltë, dialogët e ngjeshur dhe atmosferën morale të tensionuar, filmi mbetet një reflektim mbi besnikërinë, identitetin dhe sakrificën — një portret i ndjeshëm i njeriut që jetoi mes hijes dhe lavdisë.

Në shumë mënyra, “Cili jeni ju, zoti Zorges?” është versioni sovjetik i “Spiunit që erdhi nga e ftohta”, një film inteligjent dhe i thellë mbi ata që jetuan në errësirë për t’i dhënë dritë historisë.

Filmi është transmetuar edhe për publikun shqiptar.

4 nëntor 1847 – Ndahet nga jeta kompozitoti dhe dirigjenti i shquar gjerman

Nga Leonard Veizi

A keni ndjerë ndonjëherë jehonën e një ëndrre të hershme që nuk u realizua plotësisht, por la pas një shkëlqim të pashlyeshëm? Kjo është ndjenja që të lë pas emri i Feliks Mendelson – një fenomen i lindur në Romantizmin Gjerman, jeta e të cilit ishte një melodi e shkurtër, por e mahnitshme, e ndërprerë si një notë e fundit e ëmbël.

Drita e Yllit të Hershëm

Mendelson nuk ishte thjesht një kompozitor; ai ishte mishërimi i një talenti të bekuar, një shpirt i ndjeshëm që e përktheu emocionin njerëzor në harmoni perfekte. Muzika e tij flet për pranverën e përjetshme, për dashurinë e pastër dhe për peizazhet e ëndrrave, duke na kujtuar se disa jetë janë si yjet që ndizen shpejt – edhe pse shuhen herët, drita e tyre udhëton nëpër kohë.

Vizioni dhe Talenti i Përsosur

Lindur në Hamburg, në zemër të një familjeje jashtëzakonisht të kulturuar hebraike-protestante, talenti i Mendelssohn shpërtheu që në fëmijëri si një rreze dielli e papritur. Ai nuk ishte thjesht i talentuar; ishte një mrekulli muzikore (Wunderkind) që zotëronte pianon, kompozimin dhe teorinë muzikore me një lehtësi që sfidonte moshën e tij.

Në thelbin e qenies së tij, ai mbante një balancë të rrallë: pasionin e ndezur, shpesh të trazuar, të epokës Romantike, të shoqëruar me disiplinën dhe qartësinë racionale të formës Klasike. Kjo përzierje e bëri stilin e tij menjëherë të dallueshëm – lirik, i qartë dhe thellësisht emocional.

Ura Midis Kohërave: Rikthimi i Bah

Kontributi më i thellë dhe më domethënës i Mendelson shtrihet përtej kompozimeve të tij. Ai veproi si një ura midis gjeneratave dhe stileve, duke rikthyer nga harresa figurën gjigante të Johann Sebastian Bach.

Në vitin 1829, 80 vjet pas vdekjes së Bah, Mendelson dirigjoi interpretimin e “St. Matthew Passion”. Ky nuk ishte thjesht një shfaqje, por një akt dashurie, studimi dhe respekti që rivendosi Bach në qendër të repertorit muzikor evropian. Pa këtë përpjekje pasionante të Mendelssohn-it, trashëgimia e Bach-ut mund të kishte mbetur e errësuar.

Veprat Ikonike

Ndërkohë, peneli i kompozitorit la pas një katalog të pasur që vijon të luhet në skenat më prestigjioze të botës:

“Ode to Spring”: Një himn për rigjallërimin, gëzimin e jetës dhe optimizmin, që shpesh shfaqet në “Songs Without Words”.

“Violin Concerto in E minor”: Një kryevepër lirike dhe teknike që shquhet për melodinë e saj të hapur menjëherë në hyrje, duke mbetur standard i artë i repertorit të violinës.

“Songs Without Words” apo përndryshe “Këngë pa Fjalë”: Këto miniatura për piano janë rrëfime të ndjenjave të pastra, ku vetë muzika bëhet gjuhë, duke shprehur thelbin e Romantizmit në miniaturë.

Muzika për dramën “A Midsummer Night’s Dream të Shakespeare”: Kjo përfshin Overturën, – kompozuar që në moshën 17-vjeçare -dhe Marshin e Dasmës ikonik. Ajo kap thelbin e magjisë, dëfrimit dhe delikatesës së botës së zanave.

Ndërtuesi i skenës

Mendelson nuk ishte vetëm krijues; ai ishte edhe organizator dhe reformator. Si dirigjent, ai ishte themelues i “Gewandhaus Orchestra” në Leipzig dhe drejtoi një sërë festivalesh të rëndësishme. Ai kontribuoi në ngritjen e standardeve të larta të orkestrave, shfaqjeve muzikore dhe kulturës orkestrale në të gjithë Evropën. Nën shkopin e tij, muzika merrte frymë me një saktësi, shkëlqim dhe respekt ndaj partiturës që ishte revolucionar për kohën.

Një gjurmë e përhershme

Féliks Mendelson vdiq në vitin 1847, në moshën tragjikisht të re 38-vjeçare, pas një serie lodhjesh dhe goditjesh emocionale. Kjo vdekje e parakohshme ishte një humbje e madhe për botën e artit, duke lënë një ndjenjë të asaj që mund të kishte qenë. Megjithatë, trashëgimia që ai la pas është e pamatshme.

Ai mbetet një nga figurat më të ndritshme të shekullit XIX – një kompozitor që e pasuroi muzikën romantike gjermane dhe botërore me një dritë dhe një ëmbëlsi të veçantë. Ai nuk vdiq; ai thjesht u shndërrua në muzikën e tij, duke na lënë një kujtesë se bukuria, talenti dhe pasioni mund të kondensohen në një jetë të shkurtër, duke e bërë atë të përjetshme.

31 tetor 1929, lind në Napoli, Karlo Pedersoli, forca, humori dhe zemra e madhe e kinemasë italiane

Nga Leonard Veizi

Në rrugicat e ngushta dhe të gjalla të Napolit të vitit 1929 lindi Karlo Pedersoli, djaloshi që më vonë do të shndërrohej në një nga figurat më të dashura të kinemasë ndërkombëtare, i njohur me emrin artistik Bud Spenser. Napoli i asaj kohe ishte një qytet i zjarrtë, plot ngjyra, aroma gatimesh tradicionale dhe zhurmën e pandërprerë të jetës së përditshme. Aty, midis detit të kaltër dhe rrugicave të mbushura me njerëz, nisi rruga e një njeriu që do të bashkonte forcën fizike, humorin dhe një karakter të paharrueshëm.

Pedersoli nuk ishte vetëm aktor; ai ishte një njeri me shumë dhunti. Para se të hynte në botën e filmit, ai arriti sukses të madh në sport. Ishte një notues i jashtëzakonshëm, i pari italian që theu barrierën e një minute në stilin e lirë 100 metra (në vitin 1950). Ai përfaqësoi Italinë në dy Lojëra Olimpike – Helsinki 1952 dhe Melburn 1956 – duke fituar edhe shumë medalje kombëtare. Disiplina dhe forca fizike që fitoi në sport do t’i shërbenin më vonë në rolet e tij filmike. Pas sportit, provoi veten si pilot, biznesmen dhe shkrimtar me pasion.

Por gjithçka mori formë të përhershme kur, bashkë me partnerin e tij kinematografik Mario Xhiroti, që u bë i njohur me emrin e skenës Terens Hill, u kthye në yll të zhanrit “Spageti Uestern” komik dhe të filmave aksion-komedi. Emri artistik Bud Spenser lindi nga një përzierje e rastësishme: “Bud”, nga birra amerikane Budweiser që i pëlqente shumë, dhe “Spenser”, si homazh ndaj aktorit të madh Spenser Trejsi.

Filmi që vulosi partneritetin e tyre legjendar ishte “Zoti fal… unë jo!” (1967). Por fama botërore shpërtheu me filmat e serisë Trinità, si “Më quajnë Trinità” (1970). Në rreth 18 filma së bashku, çifti Bud & Terens krijoi një formulë unike: shpulla të forta, humor të pastër dhe një ndjenjë të thellë drejtësie, ku forca përdorej për të mbrojtur të dobëtit.

Në ekran, Bud Spenser ishte më shumë se një aktor – ai ishte simboli i drejtësisë së thjeshtë, i humorit që ndriçonte dramën dhe i mirësisë njerëzore të shfaqur përmes forcës së butë. Trashëgimia e tij kulturore i reziston kohës, e dashur për breza të ndryshëm në mbarë botën.

Lindja e Karlo Pedersolit në Napoli ishte fillimi i një udhëtimi të jashtëzakonshëm që kaloi kufijtë e Italisë dhe hyri në kujtesën e publikut botëror, duke lënë pas një trashëgimi të paharrueshme të forcës, humorit dhe shpirtit njerëzor.

Bud Spenser ndërroi jetë në vitin 2016, në moshën 86-vjeçare, duke lënë pas një boshllëk të madh, por edhe një arkiv të pasur filmik që vazhdon të jetë burim gëzimi dhe nostalgjie.

27 Tetor 1782 – Gjenova, Itali

Nga Leonard Veizi

Në Shqipëri, prej kohësh, qarkullon si shprehje e gjallë, si shprehje teatrael a batutë filmi, një togfjalësh që përmendet sa herë një fëmijë prek telat e violinës me talent të rrallë: “Paganini shqiptar”. Ky pagëzim del vetvetiu nga goja e njerëzve, si një përulje e thellë ndaj emrit që ka mbetur simbol i gjenialitetit muzikor. Sepse kur themi Paganini, mendojmë për atë që e bëri violinën të marrë frymë, të digjej, të ulërinte dhe të fliste si njeri.

Lindja e mitit: 27 Tetor 1782

Më 27 tetor 1782, në Gjenovën e Italisë, lindi Nikola Paganini, një djalosh që do të ndryshonte përgjithmonë mënyrën se si dëgjohej dhe kuptohej muzika. Ai nuk ishte thjesht një virtuoz, por një magjistar që nxori nga katër tela gjithë thelbin e emocioneve njerëzore: dashurinë, dhimbjen, delirimin dhe, më në fund, heshtjen paqësore. Paganini u bë vetë miti i violinës, shembulli i një talenti të pakapshëm. Ky magnetizëm është aq i fortë, sa edhe sot, në çdo qoshe të botës, një djalosh apo vajzë që i jep shpirt harkut të parë, dëgjon pranë vetes një përshpëritje krenare: “Ky është Paganini ynë.”

Fuqia e përbindshme e harkut

Paganini është një emër që ende sot tingëllon si vetëtimë në historinë e muzikës. Që në fëmijëri, duart e tij flisnin një gjuhë tjetër: atë të harkut dhe telave. Ai nuk luante thjesht në violinë – ai e pushtonte. E bënte të qante me pasion, të qeshte me shkëlqim dhe të fluturonte me një frymë të mbinatyrshme.

Ai ishte virtuozi i pakrahasueshëm, njeriu që shndërroi instrumentin në trupin e shpirtit të vet. Shpesh e quanin “il mostro del violino” apo siç vjen në shqip “i përbindshmi i violinës”, sepse teknika e tij ishte përtej asaj që njerëzit e kohës mund ta konceptonin. Shkathtësia marramendëse e gishtave, shpejtësia rrufe e ekzekutimit, harmonitë e pazakonta dhe pasioni i flakët krijuan rreth tij një aureolë misterioze. Disa madje besonin se kishte shitur shpirtin te djalli për të fituar atë fuqi hyjnore mbi tingullin.

Revolucionari i artit muzikor

Por përtej legjendës dhe miteve që e rrethonin, Paganini në thelb ishte një revolucionar i artit muzikor. Ai ndryshoi rrënjësisht mënyrën se si kompozohej për violinë dhe interpretohej me të, duke hapur një epokë të re virtuoziteti që do të frymëzonte gjithë brezat e ardhshëm.

Veprat e tij ikonike “24 Kapriçot”, mbeten edhe sot prova supreme për çdo violinist që kërkon të matet me kufijtë e artit, teknikës dhe durimit njerëzor. Ato nuk janë thjesht muzikë; ato janë një manifest i asaj çka mund të arrijë shpirti kur i nënshtrohet një vizioni gjenial.

Suksesi dhe dështimi në jetë

Në 1828 Paganini përjetoi sukses të madh në Vjenë, dhe paraqitjet e tij në Paris dhe Londër në 1831 ishin po aq sensacionale. Turneu i tij në Angli dhe Skoci në vitin 1832 e bëri atë një njeri të pasur.

Paganini e përfundoi karrierën e tij koncertale në vitin 1834 për shkak të shëndetit në përkeqësim, dhe falimentimi i kazinosë së tij në Paris e la në rrënim financiar. Ai u tërhoq në Francën jugore dhe vdiq në Nisë në vitin 1840 në moshën 57 vjeç.

Në fund

Nikola Paganini nuk ishte thjesht një njeri i epokës së tij. Ai ishte uragani i frymëzimit, një shpirt që digjej në flakën e artit, duke na kujtuar se gjenialiteti shpesh lind aty ku takohen dhimbja dhe pasioni i pafund. Ai vdiq, por i la violinës jo vetëm tinguj, por vetë shpirtin e tij.

“Im atë nuk është një milioner. Unë nuk jam djali i një politikani. As im atë nuk është një politikan. Dhe nuk na intereson se kush merr pjesë në këtë garë. E dini pse? Shikojeni këtë sallë dhe këto njerëz, ata duhet të shqetësohen për ne. Më besoni!”

Me këto fjalë plot bindje, Robert Lulgjuraj, biri i Malësisë së Madhe me rrënjë të thella shqiptare, tashmë synon të shkruajë një faqe të re në historinë politike të Shteteve të Bashkuara të Amerikës.

Robert Lulgjuraj, prokurori shqiptaro-amerikan dhe anëtari i Partisë Republikane, ka shpallur zyrtarisht kandidaturën për në Kongresin Amerikan, me synimin për të përfaqësuar Distriktin e 10-të të Michigan në zgjedhjet e vitit 2026. Me këtë hap të guximshëm, ai jo vetëm aspiron një detyrë të rëndësishme politike, por edhe përfaqësimin e denjë të komunitetit shqiptaro-amerikan në zemër të demokracisë botërore.

Familja Lulgjuraj e ka origjinën nga viset shqiptare në Mal të Zi. Gjyshërit dhe prindërit e tij emigruan drejt Amerikës në vitet 1960, në kërkim të lirisë dhe për të shpëtuar nga trysnia e komunizmit dhe persekutimi fetar. Ata u vendosën në Detroit, ku filluan një jetë të re, të mbushur me sakrifica, punë të ndershme dhe përkushtim ndaj vlerave familjare, një histori e njohur për shumë familje shqiptare të asaj kohe.

Nëna e Robertit punonte si kameriere, profesion që e ushtron ende sot me përulësi dhe dinjitet, ndërsa gjyshja e tij ishte pjatalarëse, dy gra që ndërtuan themelet e një familjeje të ndershme në tokën e premtuar amerikane.

Nga ajo përvojë e vështirë, Robert Lulgjuraj trashëgoi virtytin e punës, respektin për sakrificën dhe krenarinë për prejardhjen e tij shqiptare. Ai është rritur në qytetin Sterling Heights, ku edhe sot njihet si një zë i fortë që nuk ka reshtur kurrë së foluri me krenari për origjinën e tij dhe për vlerat që e kanë formuar si njeri.

Arsimin e nisi në shkollën publike “Grissom” të Sterling Heights, për ta vijuar më pas në shkollën katolike prestigjioze për djem “Brothers Rice”, ku u dallua për disiplinën, përkushtimin dhe frymën udhëheqëse.

Në vitin 2015, ai u diplomua në Studime të Biznesit dhe Shkenca Humane, ndërsa pesë vite më vonë, në vitin 2020, përfundoi doktoraturën në drejtësi në “University of Detroit Mercy School of Law”.

Gjatë viteve të studimeve, Robert Lulgjuraj shfaqi pasionin për politikën. Ai shërbeu si kryetar i të rinjve të Partisë Republikane në qarkun e Macomb, duke dëshmuar lidership dhe vizion për të ardhmen.

Pas përfundimit të studimeve, Lulgjuraj nisi karrierën si avokat në Detroit, ku trajtoi çështje të rënda penale, nga vjedhjet dhe tentativat për vrasje, deri te rastet e trafikimit të lëndëve narkotike.

Më vonë, si prokuror në Wayne County dhe Macomb County, ai ka ndjekur mbi 2,000 raste penale, përfshirë dosje të krimit të organizuar dhe të dhunës së rëndë.

“Unë gjithmonë i jap rëndësi karakterit dhe virtyteve kur bashkëveproj me njerëzit. Reflektoj mbi vlerat e familjes dhe ato personale dhe përpiqem të jem i sinqertë. Besoj se shqiptarët do të ndalen dhe do të reflektojnë se kush janë ata me të vërtetë, çfarë besojnë thellësisht dhe cilat janë rrënjët e tyre familjare. Kjo sepse shqiptarët kanë besim të fortë te Zoti, puna dhe familja. Historia e familjes sime ka qenë e vështirë dhe është frymëzuese. Gjyshi im ishte i persekutuar. Sot, unë kandidoj për në Kongresin Amerikan, dhe jam thellësisht mirënjohës.”

Për ata që e njohin nga afër, Robert Lulgjuraj është një profesionist i përgatitur, me integritet të lartë, vizion të qartë dhe ndjenjë të thellë përgjegjësie ndaj komunitetit dhe ligjit. Ai e sheh drejtësinë jo si një instrument të pushtetit, por si një mburojë të qytetarit, një filozofi që e ka udhëhequr në çdo hap të karrierës së tij.

Në themel të filozofisë së tij politike qëndrojnë katër shtylla: besimi, familja, liria dhe rendi publik.

Janë këto vlera që përbëjnë boshtin e fushatës së tij për Kongresin e Shteteve të Bashkuara, një fushatë që synon të frymëzojë jo vetëm shqiptarët e Michigan-it, por çdo qytetar që beson në mundësinë e ndryshimit.

Për komunitetin shqiptaro-amerikan, kandidatura e Robert Lulgjurajt përfaqëson një moment historik dhe një burim krenarie.

Ai shihet si përfaqësuesi i një brezi të ri shqiptarësh në Amerikë, që nuk harrojnë rrënjët, por i përdorin ato si forcë për të ndërtuar një të ardhme më të drejtë dhe më përfshirëse.

“Njerëzve u intereson që të kenë rrugë të sigurta, komunitete të sigurta, duan t’i rrisin fëmijët pa u qëlluar dhe pa u rrezikuar nga përdoruesit e drograve. Ata duan qetësi dhe siguri. Mua më intereson ligji dhe të mbështes policinë dhe viktimat. Është ajo që kam bërë gjithë jetën.”

Nëse arrin të fitojë, Robert Lulgjuraj do të bëhet shqiptaro-amerikani i parë që hyn në Kongresin e SHBA-së që nga fundi i viteve ’80.

Një arritje që do të shënojë jo vetëm suksesin personal të një të riu me origjinë shqiptare, por edhe një gur themeli në historinë e përfaqësimit të shqiptarëve në politikën amerikane.

Klan News/kb

Last Updated on 19/10/2025 by Leonard

Përgatiti: Leonard Veizi

Në agun e turbullt të shekullit XVI, kur “Corpus Christianum” apo Trupi Krishterë i Evropës po lëkundej mes etjes për shpëtim dhe zhgënjimit ndaj korrupsionit klerikal, një figurë filloi të nxirrte dritë nga hijet e manastirit. Ky ishte Martin Luteri…

…Nuk ishte ende titani i Refomacionit që do të shqyente Kontinentin; në vitin 1512, ai sapo kishte ngjitur shkallën akademike duke marrë doktoraturën dhe duke zënë katedrën e Biblës në Universitetin e sapokrijuar të Vitenbergut. Në këtë çast, Luteri ishte mishërimi i krizës shpirtërore të epokës. Ishte një murg Augustinian, i cili, pas lëkurës së zhubrosur të petkut të tij, mbante një shpirt të gërryer nga makthi i dënimit dhe etja e pakënaqur për mëshirën e Zotit.

Portreti i tij në këtë vit është ai i një pionieri të fshehtë. Fytyra e tij, e gdhendur nga oret e gjata mbi tekstet e Dhiatës së Re, shfaqte më shumë ashpërsi mendimtare sesa qetësi. Sytë e thellë, të mprehtë dhe thuajse të përvajshëm, ishin dritaret e një mendjeje që shqetësohej: Ai përpiqej të pajtonte Zotin hakmarrës të teologjisë tradicionale me Zotin e faljes dhe hirit që po e zbulonte në letrat e Shën Palit. Në auditor, ai ligjëronte me saktësi skrupuloze, por kjo saktësi fshihte një furtunë të brendshme që do të bëhej katalizator i ndryshimit.

Nuk e njihte ende fuqinë shpërthyese të fjalëve që do të hidhte në fletë katër vjet më vonë. Por thelbi i tij ishte tashmë i formuar: Ai kërkonte një fe të çliruar nga tregtia e indulgjencave dhe “mekanika” e shpëtimit. Ai kërkonte një fe ku njeriu të qëndronte ballë për ballë me Shkrimin, i mbuluar vetëm nga hiri i dhënë falas (Sola Gratia).

Në vitin 1512, Martin Luteri ishte shpirti i trazuar që priste zjarrin. Ai ishte profesori i përkushtuar, thellësisht konservator në qëllimet e tij, por revolucionar në metodën e tij: kthimi i papërkulur te Burimi. Ishte portreti i një njeriu që po grumbullonte provat dhe po mprehte penën, i paditur për dramën kozmike që po përgatitej të lëshonte mbi botën.

Mungesa e Përgjigjes

Vitet e menjëhershme pas doktoraturës e gjetën Luterin të zhytur thellë në punën e tij si pedagog. Ai iu përkushtua komentimit të teksteve qendrore të Biblës, një veprimtari që sot njihet si “Zbulimi i Katedrales” (një term që i referohet zbulimit të tij thelbësor teologjik).

Ligjëratat mbi Psalmet (1513-1515): Këtu, murgu i ri nisi të luftojë me idenë e “drejtësisë së Zotit”. Teologjia e kohës e shihte këtë drejtësi si një atribut ndëshkues: Zoti dënon mëkatarët. Luteri e interpretonte fjalën e Zotit si një akt të drejtësisë shpëtimtare, ku Zoti e bën njeriun të drejtë përmes besimit, jo përmes veprave. Ky zbulim qe shkëndija e parë e vërtetë, një lirim personal, i cili do të bëhej liria e mijëra të tjerëve.

Ligjëratat mbi Romakët (1515-1516): Këto ligjërata ishin themeli intelektual i Reformacionit. Kur Luteri studioi Letrën e Palit drejtuar Romakëve, ai u bind se Shpëtimi vjen vetëm përmes hirit (Sola Gratia) dhe vetëm përmes besimit (Sola Fide). Kjo poziciononte njeriun direkt përballë Zotit, duke anashkaluar në thelb nevojën për ndërmjetësimin e detyrueshëm të klerit dhe duke zhvlerësuar tregtinë e sakramentaleve.

Këto vite nuk u karakterizuan nga protesta publike, por nga një akt i thellë ndërtimi intelektual dhe shpirtëror. Luteri po ndërtonte armaturën teologjike brenda mureve të Universitetit, pa e ditur se kjo do të përdorej për të shkatërruar muret e botës së vjetër.

Shpërthimi i Detyrueshëm

Puna e Luterit në ligjërata e zhvilloi ndërgjegjen e tij në një pikë ku ai nuk mund të toleronte më padrejtësinë e hapur. Goditja përfundimtare erdhi me ardhjen e murgut Dominikuan Johann Tetzel, i cili shiste indulgjenca (falje mëkatësh me para) në kufi me Saksoninë, duke thënë se me të ardhurat do të ndërtohej Katedralja e Shën Pjetrit në Romë. Këtu, teologjia e pastër u përplas me realitetin e hidhur.

1517: Në shenjë proteste akademike, Lutëri publikoi 95 Tezat. Ato nuk ishin një sulm ndaj Papës, por një sfidë ndaj keqpërdorimit të autoritetit. Veprimi i tij ishte thellësisht konservator – ai kërkonte reformë brenda Kishës -por për shkak të shtypjes së sapo shpikur, Tezat u përhapën si zjarr në të gjithë Gjermaninë, duke e bërë çështjen akademike një çështje publike.

1521 – Dieta e Vormsit: Përballë Perandorit dhe zyrtarëve të Kishës, Luteri refuzoi të tërhiqej nga shkrimet e tij, duke e kthyer bindjen personale në një Deklaratë Universale: “Nëse nuk bindem nga dëshmia e Shkrimeve të Shenjta ose arsyeja e qartë, unë nuk mund dhe nuk do të tërhiqem, sepse të veprosh kundër ndërgjegjes nuk është as e sigurt, as e drejtë. Këtu qëndroj. Nuk mund të bëj ndryshe. Zot, më ndihmo! Amen.” Kjo ishte kulmi i ndërtimit të ndërgjegjes së tij që kishte nisur pesë vite më parë.

Epilogu

Nga murgu i trazuar i vitit 1512, Luteri u bë Zëri. Nga studiuesi i Katedralës, ai u bë luftëtari i Fjalës, duke ndryshuar përgjithmonë hartën fetare, politike dhe kulturore të Evropës.

Kinemaja si fushëbetejë

Nga Leonard Veizi

Kinematografia, ajo magji e dritës dhe e hijes, ka lindur shpeshherë jo si argëtim, por si shpatë dhe pishtar, si zë që guxon të thyejë murin e heshtjes. Ka regjisorë, veprat e të cilëve janë më shumë se filma; janë dokumente historike, thirrje për ndërgjegje, himne të dhimbshme për lirinë. I tillë ishte Gillo Pontekorvo, mjeshtri italian që e shkriu artin me angazhimin politik, duke e kthyer kameran në një dëshmitare të patrembur të historisë…

…Për publikun shqiptar, emri i tij lidhet ngushtë me kujtimet e një kohe të shkuar. Filma si “Betéja e Algjerit” apo siç njihet në orgjinal: “La Battaglia di Algeri” dhe “Kuemáida” apo “Queimada”, janë transmetuar në ekranin e televizionit shqiptar që para viteve ’90 të shekullit të kaluar, në kohën kur Shqipëria u nda me regjimin diktatorial. Këto vepra, – thesar i realizmit politik, – kanë qenë një dritare e rrallë drejt dramave botërore, duke gdhendur në ndërgjegjen e shikuesve mesazhin universal të luftës për çlirim.

Nga kimisti te kinemaja

Gillo Pontekorvo ishte regjisor, skenarist dhe kompozitor italian. Lindi në një familje borgjeze hebreje në Pizë më 19 nëntor 1919. Ndonëse fillimisht studioi kimi në universitet, jeta e tij mori një kthesë të papritur.

Pushtimi fashist i Italisë gjatë Luftës së Dytë Botërore e shtyu atë të braktiste laboratorin për t’iu bashkuar radhëve të rezistencës antifashiste dhe Partisë Komuniste, duke u përfshirë aktivisht në luftën për çlirimin e vendit. Ky angazhim i hershëm politik do të bëhej busulla e gjithë karrierës së tij të mëvonshme.

Pas luftës, Pontekorvo iu përkushtua plotësisht botës së kinematografisë dhe gazetarisë. Ai nisi si asistent regjisor dhe dokumentarist, duke formësuar një qasje unike, ku autenticiteti dhe thellësia njerëzore qëndronin në qendër të çdo vepre.

Veprat ikonike

Gjatë një karriere që zgjati mbi pesë dekada, Pontekorvo realizoi 22 filma, disa prej të cilëve shënuan historinë e kinemasë botërore. Ai u bë i njohur për një qashtë realiste, politike dhe njerëzore, duke përdorur shpesh aktorë jo-profesionistë dhe një stil dokumentaristik për të pasqyruar tematikat e luftës për liri, revolucionit dhe konflikteve koloniale.

“Kapo”, prodhim i vitit 1960:, është një dramë e fuqishme mbi mbijetesën në kampet naziste, e cila siguroi një nominim për “Oscar” në kategorinë Filmi më i mirë i huaj.

“Betéja e Algjerit” prodhim i vitit 1966, mbetet vepra e tij më e famshme dhe padyshim një nga filmat politikë më të rëndësishëm të shekullit XX. Filmi trajton luftën e pavarësisë së Algjerisë kundër Francës me një realizëm tronditës. Ky film, për shkak të temës së ndjeshme, u ndalua për një periudhë të gjatë në Francë. Filmi fitoi Luanin e Artë (Golden Lion) në Festivalin e Filmit të Venecias në vitin 1966 dhe mori tre nominime për “Oscar” – për regji, skenar dhe film të huaj.

“Kuemáida” prodhim i vitit 1969, me protagonist Marlon Brando, është një film që trajton çështjet e kolonializmit dhe revolucionit në Karaibe dhe shihet si një alegori politike e rebelimeve antikoloniale.

“Operacion Ogro” prodhim i vitit 1979, u bazua në ngjarje të vërteta. Filmi flet për atentatin ndaj kryeministrit spanjoll Luis Karero Blanko gjatë regjimit të Frankos.

Kinemaja si etikë

Pontekorvo ishte një regjisor me ndërgjegje të fortë politike. Stili i tij karakterizohej nga xhirime realiste, përdorimi i kamerës me dorë për efekt dokumentar, mungesa e heroizmit klasik dhe përpjekja për të trajtuar objektivisht të dyja palët në konflikt. Për të, kinemaja ishte mjet për të treguar vuajtjet dhe luftën e njeriut për liri.

Përveç regjisë, ai kontribuoi edhe si skenarist dhe kompozitor, duke bashkëpunuar ngushtë me kompozitorin legjendar Ennio Morikone, me të cilin krijoi një nga kolonat zanore më ikonike të kinemasë botërore – atë të Betejës së Algjerit.

Trashëgimia

Gillo Pontekorvo ndërroi jetë më 12 tetor 2006 në Romë, në moshën 86-vjeçare. Ai konsiderohet si një nga regjisorët më të mëdhenj politikë të shekullit XX. Trashëgimia e tij vazhdon të jetojë ende sot: Beteja e Algjerit mbetet një pikë referimi për mënyrën se si kinemaja trajton temat komplekse të luftës, terrorizmit dhe rezistencës. Filmat e tij nuk janë thjesht art – janë leksione të etikës, historisë dhe ndërgjegjes njerëzore.

Nga Leonard Veizi

Pavarësisht dramës, dhimbjes dhe varfërisë së skajshme, zëri i saj i brishtë, por kumbues, u ngrit si një himn i përjetshëm i pasionit dhe i shpresës. Edit Pjaf nuk ishte thjesht një këngëtare; ajo ishte shpirti i gjallë i rrugëve të Parisit, një “harabel” që i këndoi dashurisë së humbur dhe qëndresës krenare përballë tragjedisë. Çdo notë e saj ishte një rrëfim i sinqertë, i thyer nga jeta, i lartësuar nga arti – një jehonë e thellë që edhe sot e kësaj dite, më shumë se gjysmë shekulli pas largimit të saj, vazhdon të prekë zemra, duke provuar se vuajtja, kur shndërrohet në melodi, bëhet e pavdekshme. Ajo na la trashëgimi një dëshmi të fuqisë së shpirtit njerëzor, i cili, edhe pse i plagosur, nuk pushon kurrë së kënduari…

…Më 10 tetor 1963. në Grasse, në moshën 47-vjeçare, shuhet këngëtarja dhe kantautorja legjendare franceze, Edit Pjaf. E lindur më 19 dhjetor 1915 në Paris, në varfëri të skajshme, Edith Giovanna Gassion, e njohur më vonë me emrin artistik Edit Pjaf, do të ngrihej në majat e muzikës botërore përmes një zëri të veçantë dhe emocioni të pakrahasueshëm.

“La Môme Piaf”

Jeta e saj ishte e mbushur me dramë, dhimbje dhe pasion – përbërës që u shndërruan në frymëzim për këngët e saj të paharrueshme. E braktisur nga nëna dhe e rritur nga gjyshja, ajo filloi të këndonte në rrugët e Parisit që në moshë shumë të re. U zbulua në moshën 19-vjeçare nga Lui Leple, pronar i një kabareje pariziene, i cili e pagëzoi me emrin “La Mome Piaf” – që do të thotë “fëmija harabel”, një nofkë që i shkonte për shtat trupit të saj të brishtë dhe zërit të fuqishëm.

Karriera muzikore

Gjatë një karriere 28-vjeçare, Pjaf krijoi një repertor të pasur me këngë që do të bëheshin himne të dashurisë, dhimbjes dhe shpresës. Këngët e saj më të njohura përfshijnë:

-“La Vie en Rose” e vitit 1945, një himn i dashurisë që do të bëhej simboli i saj dhe një nga këngët më të njohura në botë.

-“Non, Je Ne Regrette Rien” e vitit 1960, një deklaratë krenarie dhe qëndrueshmërie përballë jetës.

-“Milord”, “La Foule”, “Padam Padam” dhe shumë të tjera që mbetën të pavdekshme.

Stili i saj i të kënduarit përshkohej nga emocioni i thellë, dikur melankolik, dikur plot pasion, gjithnjë i sinqertë dhe prekës. Ajo solli në skenë jetën e rrugës, të të dashuruarve të humbur, të kujtimeve të dhimbshme, gjithçka që kishte jetuar vetë.

Karriera në film dhe teatër

Përveç muzikës, Pjaf la gjurmë edhe në kinematografi. Ajo luajti në më shumë se 10 filma, duke përfshirë:

-“Étoile sans lumière”, prodhimi i vitit 1946.

-“Les Amants de demain”, prodhimi i vitit 1959.

Ndonëse nuk ishte aktore profesioniste, prania e saj në ekran ishte magnetike, dhe zëri i saj krijonte atmosferë unike edhe në film.

Jeta personale

Jeta e saj personale ishte shpesh e trazuar dhe e mbuluar me tragjedi. Një nga dashuritë më të mëdha të jetës së saj ishte boksieri Marsel Serdan, kampion i botës, i cili humbi jetën në një aksident ajror në vitin 1949. Humbja e tij la një plagë të thellë në shpirtin e Piaf-it dhe ndikoi fuqishëm në krijimtarinë e saj.

Ajo pati marrëdhënie me figura të shumta artistike dhe kulturore, ndër to Iv Montan dhe Sharl Aznavur – ky i fundit, i ndihmuar nga Pjaf në fillimet e tij. Megjithë suksesin, jeta e saj personale u shoqërua me përdorimin e ilaçeve kundër dhimbjes, alkoolit dhe një shëndet gjithnjë në përkeqësim.

Trashëgimia

Edit Pjaf vdiq më 10 tetor 1963, nga një sëmundje kronike të mëlçisë, në një vilë në Grasse, në jug të Francës. Ajo u varros në varrezat “Père Lachaise” në Paris, ku edhe sot mijëra vizitorë vijnë për të nderuar kujtimin e saj.

Për figurën dhe jetën e saj janë realizuar dhjetëra dokumentarë, libra biografikë, si dhe filmi i famshëm “La Vie en Rose” (2007), me aktoren Marion Kotijar, e cila fitoi çmimin Oscar për rolin e Pjaf-it.

Sot, Edit Pjaf nuk është vetëm një nga këngëtaret më të famshme të Francës, por një ikonë kulturore botërore. Zëri i saj vazhdon të jetojë, të prekë zemra dhe të kujtojë fuqinë që ka arti kur buron nga jeta e vërtetë.