❌

Reading view

There are new articles available, click to refresh the page.
↗

13:00 Pa sherre rreth pemës së Krishtlindjes! Nëse familja është bllokuar nga algoritmet, ja si të dilni prej andej

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

Hulumtimi im mbi rrjetet sociale tregon nivele të larta dezinformimi dhe shkëputjeje. Ja si të flisni këtë javë me farefisnin dhe të afërmit pa lot dhe pa shpërthime nervore.

Kaitlyn Regehr*

Dhjetori: njĂ« kohĂ« ritualesh kulturore rreth ushqimit, mbledhjeve familjare dhe hyrjes nĂ« TikTok pĂ«r t’u ankuar pĂ«r tĂ« afĂ«rm me qĂ«ndrime paragjykuese. NĂ« fakt, ky ritual i ri kulturor Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« tashmĂ« njĂ« element i pandashĂ«m i rrjeteve sociale gjatĂ« festave. PostojmĂ« pĂ«r debatet ndĂ«rbreznore mbi politikĂ«n; pĂ«rballimin e shakave mbi “wokeness”-in; dhe figurĂ«n tashmĂ« pothuaj mitike tĂ« “xhaxhait” – mashkulli mĂ« i moshuar qĂ« mban fjalimin kryesor nĂ« tryezĂ« – i pĂ«rshkruar nĂ« postime qĂ« tingĂ«llojnĂ« afĂ«rsisht kĂ«shtu: “Xhaxhai im sapo mbajti njĂ« monolog 10-minutĂ«sh pĂ«r [vendos temĂ«n]. Gjeli i detit Ă«shtĂ« i thatĂ« dhe po aq e thatĂ« Ă«shtĂ« edhe analiza e tij.”

Në këto situata, shumë prej nesh ndodhen mes impulsit për të kundërshtuar gjuhën e dëmshme dhe dëshirës (tonë, ose më shpesh të nënës sonë) për harmoni familjare. Këto tensione të vogla festive zhvillohen në tavolina darke në të gjithë vendin dhe janë tregues të polarizimit më të gjerë kulturor dhe politik. Ky polarizim përforcohet nga silot informative të nxitura nga rrjetet sociale, në të cilat jetojmë sot të gjithë.

KĂ«tĂ« vit, nĂ« vend qĂ« tĂ« sugjeroj mĂ«nyra se si tĂ« pĂ«rballeni me dhomĂ«n e jehonĂ«s ku mund tĂ« kenĂ« pĂ«rfunduar vjehrrit tuaj, po mbroj njĂ« qasje tĂ« re. NĂ« vend qĂ« tĂ« debatoni me tĂ« dashurit mbi detajet e “flluskĂ«s sĂ« filtrimit” apo “you loop”-it tĂ« tyre personal, ndoshta Ă«shtĂ« mĂ« mirĂ« tĂ« tĂ«rhiqemi njĂ« hap pas dhe tĂ« diskutojmĂ« sĂ« bashku proceset teknologjike qĂ« po na shtyjnĂ« gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ« drejt rrugĂ«ve tĂ« ndara dhe gjithnjĂ« e mĂ« specifike.

PĂ«r kontekst, “flluska e filtrimit” Ă«shtĂ« njĂ« koncept i propozuar nga aktivisti digjital Eli Pariser. Ai argumenton se nuk ekziston mĂ« njĂ« internet i vetĂ«m, por po aq internete sa ka pĂ«rdorues, ndĂ«rsa algoritmet vazhdojnĂ« pĂ«rpjekjet e tyre gjithnjĂ« nĂ« rritje pĂ«r tĂ« personalizuar pĂ«rvojĂ«n tonĂ« online dhe pĂ«r tĂ« na ushqyer me pĂ«rmbajtje mĂ« “relevante”. Kjo do tĂ« thotĂ« se ju mund tĂ« shihni lajme, ide, kulturĂ« dhe – sipas disa mendimeve – fakte krejtĂ«sisht tĂ« ndryshme nga dikush qĂ« Ă«shtĂ« ulur pranĂ« jush nĂ« autobus ose nĂ« divanin e shtĂ«pisĂ« suaj.

Le tĂ« ndalemi njĂ« çast dhe tĂ« reflektojmĂ« mbi strukturat financiare qĂ« veprojnĂ« kĂ«tu: nĂ« rrjetet sociale, koha jonĂ« dhe vĂ«mendja jonĂ« janĂ« njĂ« produkt qĂ« u shitet reklamuesve. Ky proces Ă«shtĂ« quajtur “ekonomia e vĂ«mendjes” ose “ekonomia algoritmike”. Hulumtimi im ka shqyrtuar mĂ«nyrĂ«n se si, pĂ«rmes ekonomisĂ« sĂ« vĂ«mendjes, algoritmet mund tĂ« lejojnĂ« lulĂ«zimin e dĂ«mit dhe dezinformimit. Sepse dezinformimi shpesh tĂ«rheq mĂ« shumĂ« vĂ«mendje sesa e vĂ«rteta. Dhe dĂ«mi – ose pĂ«rmbajtjet qĂ« lidhen me pasiguritĂ« tona – mund tĂ« na mbajnĂ« aty pak mĂ« gjatĂ«. Kjo vĂ«mendje shtesĂ«, ky angazhim, Ă«shtĂ« ajo pĂ«r tĂ« cilĂ«n paguajnĂ« reklamuesit. Nuk jam aspak e vetmja qĂ« e ka studiuar kĂ«tĂ« fenomen. Studiues tĂ« tjerĂ« e kanĂ« analizuar tĂ« njĂ«jtin mekanizĂ«m nĂ« tema tĂ« ndryshme: vetĂ«dĂ«mtimin, dhunĂ«n, pornografinĂ« dhe radikalizimin politik, pĂ«r tĂ« pĂ«rmendur vetĂ«m disa.

Edhe nĂ«se i merrni lajmet nga burime kryesore tĂ« besueshme, pĂ«rmes aplikacioneve tĂ« lajmeve (si Apple News ose Google News), artikujt qĂ« ju shfaqen ka shumĂ« tĂ« ngjarĂ« tĂ« jenĂ« mbi tema tĂ« caktuara, tĂ« pĂ«rshtatura algoritmikisht pĂ«r ju. Pariser pĂ«rdor kĂ«tu termin “you loop”, tĂ« cilin studiuesit e zbatojnĂ« gjerĂ«sisht pĂ«r çdo feed algoritmik qĂ« formĂ«son dhe, nĂ« fund, kufizon kulturĂ«n dhe informacionin qĂ« marrim. GjithnjĂ« e mĂ« shumĂ«, brezat e rinj konsumojnĂ« shumĂ« mĂ« pak radio ose televizion tokĂ«sor (qĂ«, teorikisht, pĂ«rzgjedh njĂ« larmi pĂ«rmbajtjesh me njĂ« kĂ«ndvĂ«shtrim relativisht tĂ« balancuar). NĂ« vend tĂ« kĂ«saj, me premtimin e menjĂ«hershmĂ«risĂ«, zgjedhjes dhe personalizimit, ne i drejtohemi Instagramit ose TikTok-ut, dhe Ofcom raporton se 88% e fĂ«mijĂ«ve nga tre deri nĂ« 17 vjeç pĂ«rdorin YouTube. Por tani – edhe me gjithĂ« pĂ«rmbajtjen e botĂ«s nĂ« majĂ« tĂ« gishtave – a po shohim nĂ« fakt mĂ« pak? MĂ« pak dallime mendimesh? MĂ« pak pĂ«rmbajtje tĂ« larmishme?

Frika Ă«shtĂ« se ky proces fillon tĂ« formĂ«sojĂ« atĂ« qĂ« jemi; jo vetĂ«m fĂ«mijĂ«t, por tĂ« gjithĂ« ne tĂ« ashtuquajturit “tĂ« rritur”. “You loop”-et dhe “flluskat e filtrimit” mund tĂ« çojnĂ« nĂ« dhoma jehone, tĂ« cilat funksionojnĂ« duke i ushqyer secilit njĂ« dozĂ« tĂ« lartĂ« informacioni qĂ« konfirmon njĂ« botĂ«kuptim shumĂ« tĂ« ngushtĂ«.

Sigurisht, ka shumĂ« e shumĂ« dhoma jehone tĂ« ndryshme qĂ« pĂ«rhapin besime tĂ« ndryshme, por pĂ«rdorin tĂ« njĂ«jtat procese digjitale. Mund tĂ« jetĂ« fqinji juaj, qĂ« ka hequr dorĂ« nga lajmet kryesore dhe tani merr informacion vetĂ«m nga Telegrami; ose kushĂ«riri juaj, qĂ« Ă«shtĂ« bindur se ulja nĂ« HĂ«nĂ« ishte e sajuar; ose ajo nĂ«na e sjellshme te porta e shkollĂ«s, e cila, pasi u diagnostikua me kancer gjiri, filloi tĂ« ndiqte trajtime natyrale tĂ« promovuara nĂ« Instagram nĂ« vend tĂ« kimioterapisĂ« – ishte nĂ«nĂ« e dy fĂ«mijĂ«ve. Dhe, nĂ«se jeni tĂ« gatshĂ«m ta hapni mendjen dhe ta shihni kĂ«tĂ« me ndershmĂ«ri, mund tĂ« zbuloni se bĂ«het fjalĂ« edhe pĂ«r ju.

Ka mënyra për të folur me njerëzit, me të rriturit në jetën tuaj, për këto çështje. Mund të largohemi nga detajet e vogla të debateve dhe të flasim për strukturat më të gjera që po lehtësojnë këto rrugë informacioni. Nuk ka rëndësi nëse është fqinji, kushëriri, nëna te porta e shkollës, apo ju vetë (në cilëndo dhomë jehone që mund të keni përfunduar). Ajo që ka rëndësi është të njohim këto struktura. Dhe nëse dikush në jetën tuaj ndodhet në një dhomë jehone, në vend që të përpiqeni ta debatoni mbi temën konkrete, përpiquni ta ndihmoni të tërhiqet një hap pas dhe të shohë proceset më të gjera që po veprojnë.

Duke vepruar kĂ«shtu, mund tĂ« pranoni edhe “you loop”-et, “flluskat e filtrimit” dhe dhomat tuaja tĂ« jehonĂ«s. Mund tĂ« mendoni nĂ« mĂ«nyrĂ« kritike pĂ«r atĂ« qĂ« po konsumoni dhe tĂ« inkurajoni ata qĂ« doni tĂ« bĂ«jnĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n gjĂ«. SĂ« bashku, mund t’i vĂ«mĂ« nĂ« pikĂ«pyetje kĂ«to procese teknologjike. SĂ« bashku, mund t’i “luajmĂ«â€ algoritmet tona. SĂ« bashku, mund tĂ« rimarrim kontrollin. GĂ«zuar festat.

*Dr. Kaitlyn Regehr është drejtoreshë e programit të shkencave humane digjitale në University College London

↗

10:55 1962 – Prova e fundit bĂ«rthamore mbi tokĂ« e Bashkimit Sovjetik, nĂ« prag tĂ« njĂ« epoke kufizimesh

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

Në vitin 1962, në kulmin e Luftës së Ftohtë dhe të garës bërthamore mes superfuqive, Bashkimi Sovjetik zhvilloi provën e tij të fundit mbi tokë të armëve bërthamore. Ky veprim shënoi fundin e një faze tejet të rrezikshme të testimeve të hapura dhe parapriu nënshkrimin e Traktatit të Ndalimit të Detyruar Bërthamor të vitit 1963.

Traktati, i nënshkruar një vit më vonë nga Bashkimi Sovjetik, Shtetet e Bashkuara dhe Mbretëria e Bashkuar, synonte të frenonte përhapjen e ndotjes radioaktive globale. Ai ndalonte provat bërthamore në atmosferë, në hapësirën e jashtme dhe nën ujë, duke lejuar vetëm testimet e kryera nën tokë, të cilat konsideroheshin më pak të dëmshme për mjedisin dhe shëndetin e njeriut.

Megjithatë, viti 1962 mbetet një nga më intensivët në historinë bërthamore sovjetike. Vetëm gjatë këtij viti, BRSS-ja kreu rreth 80 teste bërthamore, kryesisht në poligonin e Semipalatinsk-ut, në Kazakistanin e sotëm. Kjo zonë u shndërrua për dekada në një laborator gjigant të shkatërrimit atomik, me pasoja të rënda shëndetësore dhe mjedisore për popullsinë lokale.

Prova e fundit mbi tokĂ« e vitit 1962 simbolizon njĂ« moment kthese: nga demonstrimi i hapur i fuqisĂ« shkatĂ«rruese, drejt njĂ« pĂ«rpjekjeje tĂ« kontrolluar – edhe pse jo tĂ« plotĂ« – pĂ«r kufizimin e armĂ«ve bĂ«rthamore. Ajo mbetet dĂ«shmi e frikĂ«s globale nga apokalipsi atomik dhe e pĂ«rpjekjeve tĂ« para serioze pĂ«r ta vĂ«nĂ« kĂ«tĂ« fuqi nĂ«n kontroll ndĂ«rkombĂ«tar.

↗

09:10 Histori/ 1941 – RĂ«nia e Hong Kongut: fillimi i njĂ« pushtimi tĂ« gjatĂ« dhe tĂ« errĂ«t

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

Në dhjetor të vitit 1941, në ditët e para të përfshirjes së plotë të Paqësorit në Luftën e Dytë Botërore, Hong Kongu u bë një nga skenat e para të përplasjes së drejtpërdrejtë mes Perandorisë Japoneze dhe forcave aleate në Azi. Beteja e Hong Kongut, e cila zgjati pak më shumë se dy javë, përfundoi me fitoren e trupave japoneze dhe shënoi fillimin e pushtimit të ishullit.

Forcat japoneze sulmuan më 8 dhjetor 1941, vetëm pak orë pas sulmit ndaj Pearl Harbor-it, duke treguar qartë se ofensiva ishte pjesë e një strategjie të gjerë për zgjerimin e ndikimit japonez në rajon. Mbrojtja e Hong Kongut u mbështet nga trupa britanike, kanadeze, indiane dhe nga forca lokale kineze, të cilat, pavarësisht rezistencës së ashpër, u përballën me një armik numerikisht dhe teknologjikisht superior.

Luftimet ishin tĂ« pĂ«rgjakshme. Nga pala kineze dhe aleate u regjistruan mbi 2 mijĂ« tĂ« vrarĂ«, ndĂ«rsa humbjet japoneze kapĂ«n shifrĂ«n e mbi 500 ushtarĂ«ve. MegjithatĂ«, disproporcioni i forcave dhe intensiteti i sulmeve ajrore dhe tokĂ«sore e bĂ«nĂ« tĂ« pashmangshme kapitullimin. MĂ« 25 dhjetor 1941, njĂ« ditĂ« qĂ« nĂ« histori njihet si “Krishtlindja e ZezĂ«â€, autoritetet britanike nĂ«nshkruan dorĂ«zimin.

Me rënien e Hong Kongut nisi një pushtim që zgjati tre vjet e tetë muaj. Gjatë kësaj periudhe, popullsia civile përjetoi mungesa ushqimore, represion, dhunë dhe shkelje të rënda të të drejtave njerëzore. Qyteti, dikur një qendër tregtare dinamike, u shndërrua në një territor të kontrolluar me dorë të hekurt nga administrata ushtarake japoneze.

Pushtimi përfundoi vetëm në vitin 1945, pas kapitullimit të Japonisë dhe mbylljes së Luftës së Dytë Botërore. Rënia dhe çlirimi i Hong Kongut mbeten një kapitull i rëndësishëm i historisë së luftës në Azi, simbol i rezistencës së pabarabartë dhe i kostos së rëndë njerëzore që solli konflikti global.

↗

08:15 Dossier/ 1989 – RĂ«nia e ÇausheskĂ«ve, fundi i pĂ«rgjakshĂ«m i diktaturĂ«s rumune

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

PĂ«rgatiti: Leonard Veizi

Në teatrin e përgjakshëm të historisë moderne, pak ngjarje mbartin peshën dramatike të rënies së regjimit komunist në Rumani, në dimrin e ftohtë të vitit 1989. Ai, i cili e kishte modeluar shtetin sipas vullnetit të tij të hekurt, u përball me një fund sa paradoksal, aq edhe tragjik



NĂ« mes tĂ« Revolucionit Rumun, Nikola Çaushesku dhe bashkĂ«shortja e tij Elena, u arrestuan, u gjykuan dhe u ekzekutuan brenda pak orĂ«sh. Brenda pak orĂ«sh, çifti presidencial kaloi nga miti i paprekshmĂ«risĂ« nĂ« njĂ« ekzekutimi brutal, duke u bĂ«rĂ« dĂ«shmitarĂ« tĂ« shembjes sĂ« godinĂ«s qĂ« vetĂ« kishin ndĂ«rtuar mbi heshtjen dhe frikĂ«n. Ekzekutimi i tyre i rrufeshĂ«m nĂ«n breshĂ«rinĂ« e plumbave nuk ishte vetĂ«m njĂ« akt ndĂ«shkimi politik, por njĂ« epilog simbolik; ai vulosi shpĂ«rbĂ«rjen e pakthyeshme tĂ« totalitarizmit stalinist nĂ« kontinent, duke lĂ«nĂ« pas jehonĂ«n e njĂ« lirie qĂ« lindi mes hirit dhe dhunĂ«s.

Një regjim i ndërtuar mbi frikën

Nickola Çaushesku erdhi nĂ« pushtet nĂ« vitin 1965 dhe shpejt ngriti njĂ« kult ekstrem tĂ« personalitetit. Ai dhe Elena u paraqitĂ«n si “prindĂ«rit” e kombit, ndĂ«rsa vendi u shndĂ«rrua nĂ« njĂ« shtet policor tĂ« mbikĂ«qyrur nga Securitate, njĂ« nga shĂ«rbimet sekrete mĂ« represive nĂ« bllokun lindor.

Ndërsa propaganda fliste për pavarësi dhe zhvillim, realiteti ishte varfëri ekstreme, mungesë ushqimi, energjie dhe lirishë themelore. Politikat ekonomike katastrofike dhe izolimi i vendit e çuan shoqërinë rumune drejt shpërthimit.

Shpërthimi i Revolucionit

Revolucioni nisi nĂ« Timișoara, nĂ« mes tĂ« dhjetorit 1989, ku protestat kundĂ«r regjimit u pĂ«rballĂ«n me dhunĂ« ushtarake. Por pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ«, frika u thye. Protestat u pĂ«rhapĂ«n me shpejtĂ«si drejt Bukureshtit dhe qyteteve tĂ« tjera.

MĂ« 21 dhjetor, Çaushesku tentoi tĂ« mbante njĂ« fjalim publik pĂ«r tĂ« rifituar kontrollin, por turma e buçiti kundĂ«r tij. Pamjet e hutimit tĂ« tij, tĂ« transmetuara drejtpĂ«rdrejt nĂ« televizion, u bĂ«nĂ« simbol i rĂ«nies sĂ« autoritetit absolut.

 

Arratisja dhe arrestimi

MĂ« 22 dhjetor 1989, Nicolae dhe Elena Çaushesku u larguan nga selia e Komitetit Qendror me helikopter, por u braktisĂ«n shpejt nga ushtria, e cila kaloi nĂ« anĂ«n e revolucionit. Çifti u arrestua pranĂ« qytetit TĂąrgoviște dhe u mbajt nĂ«n ruajtje ushtarake.

Ishte momenti kur pushteti që i kishte frikësuar të gjithë, mbeti pa mbrojtje.

Gjyqi i shkurtuar

MĂ« 25 dhjetor 1989, ditĂ«n e Krishtlindjes, Nikola dhe Elena Çaushesku u nxorĂ«n pĂ«rpara njĂ« gjykate ushtarake speciale. Gjyqi zgjati vetĂ«m pak orĂ«. Ata u akuzuan pĂ«r krime kundĂ«r popullit rumun, pĂ«rfshirĂ« gjenocid, shkatĂ«rrim tĂ« ekonomisĂ« kombĂ«tare dhe abuzim ekstrem tĂ« pushtetit.

Çifti mohoi legjitimitetin e gjykatĂ«s dhe refuzoi akuzat, por vendimi ishte i paracaktuar: dĂ«nim me vdekje.

Pushkatimi që pa bota

Ekzekutimi u krye menjĂ«herĂ« pas vendimit. Nikola dhe Elena Çaushesku u pushkatuan nga njĂ« skuadĂ«r ushtarĂ«sh rumunĂ« – ushtarĂ« qĂ« deri pak ditĂ« mĂ« parĂ« ishin nĂ«n komandĂ«n e tyre.

Pamjet e pushkatimit dhe të trupave të pajetë u transmetuan në mbarë botën, duke tronditur opinionin ndërkombëtar. Ishte hera e parë që fundi i një diktatori komunist shfaqej kaq hapur dhe brutalisht para kamerave.

Fundi i një epoke

Ekzekutimi i Nikola ÇausheskĂ«ve shĂ«noi fundin e regjimit komunist nĂ« Rumani dhe kapitullin e fundit tĂ« komunizmit tĂ« ashpĂ«r nĂ« EuropĂ«n Lindore. Por revolucioni rumun mbeti i veçantĂ« pĂ«r dhunĂ«n e tij: qindra njerĂ«z humbĂ«n jetĂ«n gjatĂ« pĂ«rleshjeve.

Historia e dhjetorit 1989 mbetet njĂ« kujtesĂ« e errĂ«t se si pushteti absolut pĂ«rfundon shpesh nĂ« mĂ«nyrĂ« brutale – dhe se sa i shtrenjtĂ« Ă«shtĂ« çmimi qĂ« paguajnĂ« shoqĂ«ritĂ« pĂ«r lirinĂ« e vonuar.

↗

07:15 Oda e sinkronitetit shekullor, kur data bëhet lajm dhe numrat marrin kuptim poetike

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

Nga Leonard Veizi

Krishtlindja e kĂ«tij viti nuk mbĂ«rrin thjesht si njĂ« datĂ« kalendarike, por si njĂ« ngjarje kozmike e shkallĂ«s njerĂ«zore, e mbushur me njĂ« detaj tĂ« rrallĂ«, gati mistik: 25.12.2025. PĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« pas plot njĂ« shekulli, dita e kremtimit dhe viti bashkohen nĂ« njĂ« simetri tĂ« pĂ«rsosur vizuale, duke formuar tĂ« njĂ«jtin model numrash – “25”. Kjo nuk Ă«shtĂ« vetĂ«m njĂ« pĂ«rputhje; Ă«shtĂ« njĂ« varg i veçantĂ« kohor qĂ« nuk ka shkĂ«lqyer qĂ« prej Krishtlindjes sĂ« vitit 1925 dhe qĂ« nuk do tĂ« rikthehet deri mĂ« 2125. Plot njĂ«qind vjet pritje pĂ«r disa sekonda simbolikĂ«, qĂ« na ftojnĂ« tĂ« ndalemi.

Pëshpëritja e harmonizuar e kohës

Pse njĂ« rastĂ«si kaq e thjeshtĂ« dhe, nĂ« thelb, e parĂ«ndĂ«sishme, zgjon kaq shumĂ« vĂ«mendje dhe krijon lajm? Sepse, sado qĂ« pretendojmĂ« se jemi modernĂ« dhe tĂ« çliruar nga besĂ«tytnitĂ«, ne njerĂ«zit kemi njĂ« dobĂ«si tĂ« pashmangshme pĂ«r modelet dhe sinkronitetet. Kjo Ă«shtĂ« njĂ« lloj kĂ«naqĂ«sie instinktive, gati arketipale, pĂ«r ato çaste tĂ« shkurtra kur universi duket sikur merr frymĂ« thellĂ« dhe “vendoset nĂ« rresht” pĂ«rpara syve tanĂ«.

Kjo lojĂ« e numrave, pĂ«rtej vlerĂ«s sĂ« saj matematike zero, merr njĂ« ngarkesĂ« estetike tĂ« vetĂ«n, pothuajse poetike. Numrat ndĂ«rpresin funksionin e tyre utilitar dhe shndĂ«rrohen nĂ« njĂ« vepĂ«r arti vizuale, duke krijuar njĂ« ndjesi thellĂ«sisht tĂ« kĂ«ndshme rendi dhe harmonia. Dhe kur kjo simetri lidhet me Krishtlindjen – njĂ« festĂ« qĂ« Ă«shtĂ« gur themeli i kulturĂ«s dhe ritualeve tona – ajo fiton njĂ« rezonancĂ« emocionale tĂ« veçantĂ«.

Magjia e zgjedhur, roli i njerëzor i vrojtuesit

PĂ«r dikĂ«, kjo mund tĂ« jetĂ« thjesht njĂ« kuriozitet kalendarik, njĂ« detaj i lehtĂ« pĂ«r t’u shpĂ«rndarĂ« nĂ« epokĂ«n e viralitetit digjital. Por pĂ«r shumĂ« tĂ« tjerĂ«, ajo Ă«shtĂ« njĂ« “magji” e vogĂ«l vizuale qĂ« i shton njĂ« nuancĂ« tĂ« papĂ«rsĂ«ritshme ditĂ«s sĂ« madhe.

NĂ« njĂ« botĂ« ku vĂ«mendja jonĂ« rrĂ«mbehet nga kaosi i pĂ«rditshĂ«m, Ă«shtĂ« e natyrshme qĂ« njĂ« datĂ« kaq e rrallĂ« tĂ« bĂ«het njĂ« pikĂ« referimi kolektive. Ajo kthehet nĂ« fije tĂ« bisedave, nĂ« subjekt postimesh, nĂ« detajin e veçantĂ« tĂ« urimeve – njĂ« moment i vogĂ«l, por unik, qĂ« bashkon trashĂ«giminĂ« e thellĂ« tĂ« traditĂ«s me lojĂ«n e thjeshtĂ« tĂ« pĂ«rkohshmĂ«risĂ«.

Thelbi i palëkundur përballë ritmit misterioz

Megjithatë, le të mos harrojmë thelbin: Krishtlindja mbetet e njëjtë. 25 dhjetori është dhe do të jetë gjithmonë festë, rit, kujtesë, besim dhe bashkim familjar, pavarësisht nga formati numerik i vitit. Këto vlera janë të ngulitura dhe të palëkundura.

Por viti 2025 i jep kĂ«tyre festimeve njĂ« arsye shtesĂ«, delikate, pĂ«r t’u ndalur pak, pĂ«r tĂ« shkĂ«mbyer njĂ« buzĂ«qeshje kuptimplotĂ«, pĂ«r tĂ« kujtuar se edhe nĂ« rrĂ«mujĂ«n dhe shpejtĂ«sinĂ« e kohĂ«s, ka çaste qĂ« na rikujtojnĂ« ritmin misterioz dhe tĂ« fshehtĂ« tĂ« universit.

Ndoshta nuk ka magji objektive nĂ« vetĂ« shifrat, as ndonjĂ« parashikim tĂ« madh. Por ka diçka thellĂ«sisht njerĂ«zore, poetike dhe tĂ« çmuar nĂ« mĂ«nyrĂ«n sesi ne zgjedhim t’i shohim ato; nĂ« aftĂ«sinĂ« tonĂ« pĂ«r tĂ« gjetur bukurinĂ« nĂ« rendin e rastĂ«sishĂ«m. Dhe ndonjĂ«herĂ«, pĂ«r tĂ« festuar, mjafton pikĂ«risht kaq.

↗

13:00 “Driving Home for Christmas” i Chris Rea Ă«shtĂ« njĂ« kĂ«ngĂ« e pĂ«rjetshme, njĂ« himn i gjithkujt qĂ« kap shpirtin e vĂ«rtetĂ« tĂ« sezonit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

Last Updated on 24/12/2025 by Leonard

Duke refuzuar bombastin e pop-it të viteve 80, kënga e ndjerë e këngëtarit-singer-songwriter të ndjerë ka mbijetuar dhe kështu kap në mënyrë perfekte ndjenjat nostalgjike që qëndrojnë në zemër të Krishtlindjeve.

Michael Hann

Britania nuk është një ishull ideal për këngët rrugore. Nuk është mjaftueshëm i madh për të udhëtuar gjatë rrugës dhe për të kaluar me makinë. Dhe nëse provon, mund të mbytesh thjesht në trafik në A1, aty ku Chris Rea i ndjerë u gjend në Krishtlindjet e vitit 1978, me gruan e tij pas timonit të Mini-t dhe atë pranë saj, duke u përpjekur të shkonte nga Abbey Road Studios në Londër drejt shtëpisë së tyre në Middlesbrough, 220 milje larg.

Ai e shkroi kĂ«ngĂ«n nĂ« njĂ« impuls, duke shkruar tekstet sa herĂ« qĂ« drita e makinave pĂ«rballĂ« ndriçonte brendĂ«sinĂ« e makinĂ«s (siç tregoi pĂ«r gazetarin Dave Simpson nĂ« 2016), dhe pastaj e la mĂ«njanĂ« sĂ« bashku me materialet e tjera tĂ« papĂ«rfunduara kur mbĂ«rriti nĂ« shtĂ«pi. TetĂ« vjet mĂ« vonĂ«, ai i bashkoi tekstet me disa akorde xhaz qĂ« kishte shkruar dhe kĂ«shtu lindi kĂ«nga. Fillimisht, e vendosi si B-side, por nĂ« 1988 e reregistroi pĂ«r njĂ« pĂ«rmbledhje, e nxori si single dhe
 nuk ishte njĂ« hit i menjĂ«hershĂ«m. Ishte njĂ« “slow burner”, njĂ« kĂ«ngĂ« qĂ« hyri ngadalĂ« nĂ« zemrat e njerĂ«zve pĂ«rmes playlistave tĂ« radio dhe sistemit tĂ« PA nĂ« dyqane, gjatĂ« shumĂ« viteve.

Një këngë e thjeshtë dhe jo bombastike

Ishte njĂ« “slow burner” sepse nuk ishte madhĂ«shtore. KĂ«ngĂ«t e Krishtlindjeve zakonisht sulmojnĂ« dĂ«gjuesin me emocione – shpesh gĂ«zim, shpesh kopjuar deri nĂ« çdo zilĂ« nga A Christmas Gift to You i Phil Spector. NdonjĂ«herĂ« janĂ« dashuri tĂ« ekzagjeruara, si nĂ« The Power of Love, Stay Another Day apo pothuajse tĂ« gjithĂ« fituesit e X Factor. KĂ«to kĂ«ngĂ« kĂ«rkojnĂ« madhĂ«shti emocionale pĂ«r tĂ« pĂ«rputhur simbolizmin e sezonit.

Driving Home for Christmas nuk bĂ«nte asnjĂ« nga kĂ«to. Tingullimisht, ishte njĂ« regjistrim para Spector-it, madje para rock’n’roll-it – me piano qĂ« shkĂ«lqenin dhe kordĂ« si tĂ« Sinatra mbi njĂ« ritĂ«m tĂ« butĂ«. Nuk ishte mbushur me elementĂ«t tipikĂ« tĂ« hiteve tĂ« Krishtlindjeve tĂ« kohĂ«s. Tekstualisht, nuk ndodhte shumĂ«, shumĂ« e ngjashme me udhĂ«timin nĂ« A1. Ai nuk mallkonte pĂ«r shtĂ«pi, nuk kĂ«rkonte dashurinĂ« e tĂ« dashurit, apo nuk luftonte trafikun pĂ«r tĂ« mbĂ«rritur sa mĂ« shpejt. Ai thjesht po rrinte nĂ« trafik, duke pritur tĂ« kthehej nĂ« shtĂ«pi.

Një sezon jo i fortë për hitet e Krishtlindjeve

Krishtlindjet e vitit 1988 nuk ishin tĂ« pasura me hite festive. Mistletoe and Wine i Cliff Richard ishte Nr.1, por nuk kishte kĂ«ngĂ« tĂ« tjera tĂ« Krishtlindjes deri tek Alexander O’Neal’s Christmas Song nĂ« vendin e 30-tĂ«. Mary’s Boy Child (Megamix) ishte nĂ« 52, dhe Driving Home for Christmas nĂ« 53.

Por kĂ«nga, pikĂ«risht sepse nuk impononte veten, nuk lodhi dĂ«gjuesit si shumĂ« kĂ«ngĂ« tĂ« tjera tĂ« Krishtlindjes. Refuzimi pĂ«r tĂ« pĂ«rdorur efektet dhe “zile-thelbĂ«s” tĂ« gjysmĂ«s sĂ« dytĂ« tĂ« viteve 80 e bĂ«ri tĂ« pavjetĂ«ruar: ishte dizajnuar pĂ«r tĂ« tingĂ«lluar nostalgjik dhe, me kaq shumĂ« ide pĂ«r Krishtlindjen e pĂ«rsosur tĂ« formĂ«suara nga kultura pop e viteve 50 dhe 60, kjo nostalgji e veçantĂ« nuk ka plakur kurrĂ«.

Thjeshtësia që prek zemrën

Rea nuk mund tĂ« pĂ«rmendte tĂ« gjitha vendndodhjet pĂ«rgjatĂ« A1, sepse nuk mund tĂ« bĂ«hen kĂ«ngĂ« rrugore nĂ« Britani. NĂ« vend tĂ« kĂ«saj, kur ai Ă«shtĂ« “top to toe in tailbacks” (i mbushur nga trafik), e di se “shpejt do tĂ« ketĂ« autostradĂ«â€. Jo nĂ« Lincolnshire, jo.

SidoqoftĂ«, restraint-i emocional kap njĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« qĂ« prekin shumicĂ«n prej nesh – Krishtlindjet rrallĂ« janĂ« dramatike, por janĂ« pĂ«r kĂ«naqĂ«si tĂ« vogla dhe gĂ«zime tĂ« thjeshta. Shumica prej nesh nuk do tĂ« dĂ«gjojmĂ« ndonjĂ«herĂ« zilen e sanies, dhe as nuk do tĂ« dĂ«shirojmĂ« tĂ« ishte çdo ditĂ« Krishtlindje. Por pothuajse tĂ« gjithĂ« kemi qĂ«ndruar nĂ« njĂ« makinĂ« qĂ« nuk lĂ«viz, rrethuar nga grija e dimrit, duke dĂ«shiruar tĂ« ishim nĂ« fund tĂ« udhĂ«timit. “I take a look at the driver next to me, he’s just the same” Ă«shtĂ« ndoshta rreshti mĂ« prekĂ«s.

Driving Home for Christmas u publikua fillimisht si B-side sepse Rea mendonte se kĂ«ngĂ«t e Krishtlindjes ishin vetĂ«m rishti dhe nuk donte tĂ« tĂ«rhiqte vĂ«mendje. Mund tĂ« jetĂ« njĂ« kĂ«ngĂ« jo tipike pĂ«r tĂ«, por nuk Ă«shtĂ« rishti. ËshtĂ« njĂ« “cardigan i pĂ«rsosur” ku mund tĂ« mbĂ«shtillesh veten.

Përgatiti për botim: L.Veizi

↗

12:05 Dossier | 1914 – Kur Krishtlindja e ndali luftĂ«n dhe ushtarĂ«t refuzuan tĂ« vrisnin

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

Nga Leonard Veizi

NĂ« dhjetorin e acartĂ« tĂ« vitit 1914, Europa nuk po pĂ«rballej thjesht me njĂ« dimĂ«r tĂ« egĂ«r, por me makthin e saj tĂ« parĂ« industrial — njĂ« mekanizĂ«m vdekjeje qĂ« po gĂ«lltiste me shpejtĂ«si rininĂ« e njĂ« kontinenti tĂ« tĂ«rĂ«. Plani gjerman pĂ«r njĂ« fitore tĂ« rrufeshme ishte thyer mbi supet e miliona ushtarĂ«ve, duke e shndĂ«rruar entuziazmin fillestar tĂ« marshimeve nĂ« njĂ« pĂ«rballje statike, tĂ« ngrirĂ« nĂ« njĂ« pĂ«rzierje makabre balte, rracione tĂ« pakta dhe gjaku. PĂ«rgjatĂ« njĂ« vije tĂ« pafundme qĂ« gjarpĂ«ronte nga valĂ«t e ftohta tĂ« Detit tĂ« Veriut deri nĂ« majat e mprehta tĂ« kufirit zviceran, burra e djem tĂ« rinj ishin ngujuar nĂ« llogore tĂ« lagĂ«shta, ku lagĂ«shtia depĂ«rtonte deri nĂ« kockĂ« dhe era e barutit pĂ«rzihej me atĂ« tĂ« vdekjes. Aty, nĂ« ato gropa tĂ« ngushta e tĂ« zhytura nĂ« errĂ«sirĂ«, njeriu ishte shndĂ«rruar nĂ« njĂ« numĂ«r, nĂ« njĂ« objektiv, nĂ« njĂ« mish pĂ«r top qĂ« priste urdhrin e radhĂ«s pĂ«r t’u flijuar



Por, pikĂ«risht nĂ« kĂ«tĂ« peizazh ku shpresa dukej se kishte vdekur bashkĂ« me shokĂ«t e rĂ«nĂ«, nĂ« pragun e natĂ«s mĂ« tĂ« shenjtĂ« tĂ« vitit, ndodhi diçka qĂ« sfidoi logjikĂ«n e hekurt tĂ« luftĂ«s. NĂ« atĂ« heshtje tĂ« pazakontĂ« qĂ« ra mbi fushat e betejĂ«s, shpĂ«rtheu ajo qĂ« historianĂ«t do ta quajnĂ« mĂ« vonĂ« “mrekullia e fundit e epokĂ«s romantike” — njĂ« thirrje e mekur e njerĂ«zisĂ« qĂ« refuzonte tĂ« dorĂ«zohej para urrejtjes, njĂ« shkĂ«ndijĂ« drite qĂ« lindi nga thellĂ«sia e shpirtrave tĂ« lodhur pĂ«r tĂ« treguar se, edhe nĂ« ferr, njeriu mund tĂ« mbetet njeri.

Kënga si armë paqeje

Armëpushimi i Krishtlindjeve nuk lindi nga një vizion politik apo nga ndonjë urdhër diplomatik. Ai erdhi nga një nevojë e thjeshtë dhe dëshpëruese për normalitet. Thelbi i këtij momenti qëndronte te kultura e përbashkët kristiane e ushtarëve që, pavarësisht uniformave, ndanin të njëjtën trashëgimi shpirtërore.

Kur ushtarĂ«t gjermanĂ« vendosĂ«n pemĂ« tĂ« vogla “TannenbĂ€ume” – apo Krishtlindjesh, – mbi buzĂ«t e llogoreve dhe ndezĂ«n qirinj, kĂ«nga “Stille Nacht” – apo siç vjen nĂ« shqip “Nata e QetĂ«â€, – u bĂ« ura e parĂ«. Nga ana tjetĂ«r e frontit, britanikĂ«t iu pĂ«rgjigjĂ«n me tĂ« njĂ«jtĂ«n melodi, nĂ« anglisht. Ky dialog muzikor shkatĂ«rroi pĂ«r pak çaste propagandĂ«n qĂ« e pĂ«rshkruante armikun si bishĂ« dhe tregoi se, pĂ«rtej urrejtjes sĂ« imponuar, ushtarĂ«t ndanin tĂ« njĂ«jtin mall pĂ«r shtĂ«pinĂ« dhe familjen.

“Toka e Askut” bĂ«het tokĂ« e tĂ« gjithĂ«ve

Dalja nĂ« “TokĂ«n e Askut” – apo siç njihet nĂ« orgjinal “No Man’s Land” – ishte njĂ« akt i jashtĂ«zakonshĂ«m guximi. UshtarĂ«t sfiduan instinktin e mbijetesĂ«s dhe urdhrat e rreptĂ« pĂ«r tĂ« mos pasur asnjĂ« kontakt me armikun.

Nuk u shkëmbyen vetëm cigare apo ushqime. U shkëmbyen kopsa uniformash, adresa shtëpish, fotografi të bashkëshorteve dhe fëmijëve. Armiku mori emër, fytyrë dhe histori personale.

Një nga momentet më prekëse të këtij armëpushimi ishte kryerja e varrimeve të përbashkëta. Ushtarë që deri një ditë më parë kishin qëlluar mbi njëri-tjetrin, ndihmuan së bashku për të varrosur trupat e të rënëve që ishin dekompozuar mes llogoreve, duke lexuar psalme dhe duke ulur kokën në heshtje. Respekti për jetën dhe vdekjen doli më i fortë se besnikëria ndaj flamurit.

Futbolli, gjuha universale

Ndeshjet e futbollit, tĂ« dokumentuara nĂ« ditarĂ«t e ushtarĂ«ve britanikĂ« tĂ« Regjimentit tĂ« Bedfordshire dhe atyre saksonĂ«, mbeten simboli mĂ« i fuqishĂ«m i kĂ«tij momenti. NĂ« vend tĂ« plumbave, u pĂ«rdor njĂ« top — shpesh i improvizuar me rrecka.

Fusha e betejës u shndërrua në fushë loje. Lufta u pezullua nga një gjest i thjeshtë, duke treguar se konflikti ishte artificial, i imponuar nga lart, ndërsa vëllazërimi ishte spontan dhe njerëzor.

Reagimi i “zotave tĂ« luftĂ«s”

Komanda e lartë reagoi me frikë. Gjeneralët, të alarmuar nga ky vëllazërim, lëshuan urdhra të rreptë: çdo ushtar që komunikonte me armikun do të përballej me gjyq ushtarak për tradhti.

“Kjo do tĂ« shkatĂ«rrojĂ« frymĂ«n luftarake,” paralajmĂ«ronin komandantĂ«t.

Ky reagim e zbulon thelbin e ngjarjes: ArmĂ«pushimi i Krishtlindjeve ishte njĂ« rebelim paqĂ«sor. Pushteti e kuptoi se, nĂ« momentin kur ushtarĂ«t e njihnin “tjetrin” si njeri, lufta humbiste legjitimitetin e saj moral.

Epilogu

Në vitet pasuese, sidomos pas 1915-ës, armëpushime të tilla u bënë pothuajse të pamundura. Përdorimi i gazit helmues dhe egërsimi i luftës zhdukën çdo iluzion romantik. Por dhjetori i vitit 1914 mbetet një dëshmi monumentale.

Armëpushimi i Krishtlindjeve na kujton se lufta nuk është gjendja natyrore e njeriut. Paqja nuk është thjesht mungesë e luftës, por një akt i vetëdijshëm vullneti. Edhe mes baltës, telave me gjemba dhe vdekjes, njeriu mund të zgjedhë të jetë vëlla dhe jo vrasës.

↗

10:00 Zjarri që djeg dijen, kur neglizhenca bëhet krim ndaj historisë

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

Më 24 dhjetor të vitit 1851, në Uashington DC u dogj Biblioteka e Kongresit

Nga Leonard Veizi

Në muzgun e ftohtë të 24 dhjetorit 1851, ndërsa Uashingtoni përgatitej për festën e dritave, një hije e zezë po gëlltiste dritën e vërtetë të kombit dijen. Brenda mureve të Kapitolit, aty ku rrihte zemra ligjvënëse e një republike të re, po zhvillohej një tragjedi që asnjë dramë klasike nuk mund ta përshkruante me gjithë peshën e saj. Ishte nata kur Biblioteka e Kongresit u dorëzua para flakëve, duke shndërruar në hi mijëra faqe të historisë njerëzore



Një shkëndijë e vetme, e shkëputur nga një sobë e thjeshtë ngrohjeje, u bë xhelati i memories. Në atë kohë, zjarri shihej si rrezik i zakonshëm. Sot, i parë nga distanca e historisë, ky incident merr një kuptim tjetër. Kur një shoqëri lejon që thesari i saj intelektual të bashkëjetojë me pasigurinë, nuk kemi më të bëjmë me aksident, por me neglizhencë që kufizohet me krimin ndaj trashëgimisë.

Shkatërrimi

Zjarri i vitit 1851 nuk dogji thjesht objekte. Ai fshiu dy tĂ« tretat e koleksionit prej rreth 55 mijĂ« vĂ«llimesh. Mes tyre humbĂ«n dorĂ«shkrime origjinale dhe njĂ« pjesĂ« e konsiderueshme e bibliotekĂ«s personale tĂ« Tomas Xhefersonit. Çdo libĂ«r i djegur nga pakujdesia Ă«shtĂ« njĂ« dritare e mbyllur pĂ«rgjithmonĂ« pĂ«r brezat qĂ« vijnĂ«. NjĂ« komb pa kujtesĂ« Ă«shtĂ« njĂ« komb qĂ« endet pa orientim dhe amnezia kolektive Ă«shtĂ« njĂ« nga format mĂ« tĂ« rĂ«nda tĂ« varfĂ«risĂ« kulturore.

Reflektimi teklologjik

Pas tragjedisë erdhi reflektimi. Arkitekti Tomas Uolltër nuk u mjaftua me rindërtimin formal. Ai projektoi dhomën e parë metalike për ruajtjen e librave, një risi radikale për kohën, rezistente ndaj nxehtësisë dhe zjarrit. Ishte një akt pendese teknologjike dhe një pranim i heshtur se dija kërkon mbrojtje të veçantë. Kjo dhomë shërbeu për 46 vjet, duke u kthyer në një fortesë të kujtesës.

NĂ« vitin 1897, Biblioteka e Kongresit u zhvendos nĂ« godinĂ«n qĂ« sot njihet si “Thomas Jefferson Building”. Ajo nuk ishte thjesht njĂ« ndĂ«rtesĂ« e re, por njĂ« deklaratĂ«. Amerika po thoshte se dija nuk mund tĂ« mbetet mĂ« peng i improvizimit, i pakujdesisĂ« apo i rastĂ«sisĂ«.

Kohët moderne

Sot, kjo histori nuk është thjesht një episod i largët. Ajo është një paralajmërim. Aksidentet që shkatërrojnë kulturën, qoftë zjarr në muze, lagështi në arkiva apo neglizhencë burokratike, janë forma moderne të së njëjtës dhunë. Janë krime të heshtura ndaj së shkuarës dhe ndaj së ardhmes.

Dija Ă«shtĂ« e brishtĂ«. Ajo jeton mbi letĂ«r, nĂ« serverĂ« apo nĂ« gur, por mbijeton vetĂ«m pĂ«rmes vullnetit pĂ«r ta ruajtur. MĂ«nyra se si njĂ« shoqĂ«ri reagon pasi humbet kujtesĂ«n e saj tregon nĂ«se ajo meriton ta ketĂ« atĂ«. Uashingtoni, nĂ« vitin 1851, zgjodhi tĂ« ringrihej me çelik dhe vizion. Ne sot duhet tĂ« zgjedhim tĂ« mos lejojmĂ« asnjĂ« shkĂ«ndijĂ« neglizhence tĂ« na djegĂ« rrĂ«njĂ«t. Sepse, nĂ« fund, çdo libĂ«r i humbur dhe çdo monument i rrĂ«nuar nga indiferenca nuk Ă«shtĂ« thjesht njĂ« fatkeqĂ«si. ËshtĂ« njĂ« faqe e grisur dhunshĂ«m nga libri i jetĂ«s sonĂ« tĂ« pĂ«rbashkĂ«t. Ruajtja e kulturĂ«s nuk Ă«shtĂ« luks. ËshtĂ« detyrimi ynĂ« mĂ« i lartĂ« moral ndaj sĂ« nesĂ«rmes.

↗

09:20 Historia/ 1974 – Cikloni Tracy: stuhia e vogĂ«l qĂ« shkatĂ«rroi Darwin-in

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

Në dhjetorin e vitit 1974, Australia u përball me një nga katastrofat natyrore më tronditëse të historisë së saj moderne. Cikloni Tracy, një stuhi tropikale e pazakontë për nga përmasat, por shkatërrimtare për nga fuqia, goditi drejtpërdrejt qytetin e Darwin-it, në Territorin Verior, duke e kthyer pothuajse tërësisht në rrënoja.

Ironia tragjike e Tracy-t qĂ«ndronte te pĂ«rmasa e tij. Ai konsiderohet cikloni i dytĂ« tropikal mĂ« i vogĂ«l i regjistruar ndonjĂ«herĂ«, pĂ«r sa i pĂ«rket diametrit tĂ« zonĂ«s sĂ« erĂ«rave mĂ« tĂ« forta, i tejkaluar vetĂ«m shumĂ« vite mĂ« vonĂ« nga stuhia tropikale Marco nĂ« vitin 2008. Por kjo “vogĂ«lsi” nuk e zbuti aspak goditjen. PĂ«rkundrazi, e pĂ«rqendroi forcĂ«n e tij mbi njĂ« territor tĂ« kufizuar, duke e bĂ«rĂ« shkatĂ«rrimin total.

Me erëra ekstreme që shkatërruan ndërtesa, çanë çati, shembën mure dhe shkulën pemë, Tracy paralizoi Darwin-in brenda pak orësh. Rreth 70 për qind e ndërtesave të qytetit u dëmtuan rëndë ose u shkatërruan, infrastruktura u shemb dhe mijëra banorë mbetën të pastrehë.

Bilanci njerëzor ishte i rëndë: 71 persona humbën jetën, ndërsa dëmet ekonomike u vlerësuan në rreth 645 milionë dollarë, një shifër kolosale për kohën, që e renditi ciklonin ndër fatkeqësitë më të kushtueshme në historinë australiane.

Fatmirësisht, shkatërrimi i Tracy-t mbeti i kufizuar kryesisht në Darwin. Cikloni nuk u përhap në rajone të tjera të Australisë, duke shmangur një tragjedi kombëtare edhe më të madhe. Kjo e bëri ngjarjen një katastrofë lokale në përmasa, por kombëtare në ndikim.

Pas stuhisë, Darwin u rindërtua pothuajse nga e para. Cikloni Tracy ndryshoi përgjithmonë standardet e ndërtimit dhe politikat e menaxhimit të emergjencave në Australi, duke u kthyer në një pikë kthese në mënyrën se si vendi përballet me rreziqet klimatike.

Sot, Tracy kujtohet si një paralajmërim i fortë i natyrës: edhe stuhitë më të vogla në hartë mund të sjellin pasoja kolosale në jetë njerëzore dhe qytete të tëra.

Përgatiti për botim: L.Veizi

↗

08:25 Histori/ 1964 – Sulmi ndaj Hotelit Brinks: mesazhi i dhunshĂ«m i Viet-Kong nĂ« zemĂ«r tĂ« Saigonit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

Në dhjetorin e vitit 1964, Lufta e Vietnamit mori një tjetër kthesë të errët, këtë herë jo në xhungël apo në vijat e frontit, por në zemër të Saigonit, kryeqytetit të Vietnamit të Jugut. Hotel Brinks, një godinë e përdorur nga personel ushtarak amerikan, u shkatërrua nga një sulm i mirëorganizuar me eksploziv, i kryer nga guerilasit e Viet-Cong.

ShpĂ«rthimi tronditi qytetin dhe solli njĂ« mesazh tĂ« qartĂ« politik e ushtarak: asnjĂ« vend nuk ishte i sigurt, madje as zonat urbane qĂ« konsideroheshin tĂ« kontrolluara dhe tĂ« mbrojtura nga autoritetet amerikane dhe aleatĂ«t e tyre vietnamezĂ«. Sulmi synonte jo vetĂ«m dĂ«min fizik, por edhe efektin psikologjik — demonstrimin e aftĂ«sisĂ« sĂ« Viet-Cong pĂ«r tĂ« goditur objektiva amerikane nĂ« qendĂ«r tĂ« pushtetit tĂ« kundĂ«rshtarit.

Bilanci ishte i rëndë: 2 persona humbën jetën, ndërsa 65 të tjerë u plagosën, shumica prej tyre ushtarakë amerikanë. Hoteli u shndërrua në rrënoja dhe imazhet e ndërtesës së shkatërruar u bënë simbol i përshkallëzimit të konfliktit.

Ky atentat shënoi një moment kyç në luftë, sepse tregoi se konflikti nuk ishte më një përplasje periferike apo guerile e largët. Ai kishte hyrë drejtpërdrejt në qytete, në hapësirat civile dhe në vetë arkitekturën e pranisë amerikane në Vietnam. Pas sulmit, tensionet u rritën ndjeshëm dhe Shtetet e Bashkuara intensifikuan angazhimin e tyre ushtarak, duke e çuar luftën drejt një faze edhe më të përgjakshme.

Sot, sulmi ndaj Hotelit Brinks kujtohet si njĂ« nga aktet mĂ« domethĂ«nĂ«se tĂ« luftĂ«s urbane nĂ« Vietnam — njĂ« episod qĂ« tregoi se nĂ« konfliktet moderne, simbolet shpesh goditen po aq fort sa objektivat ushtarake, dhe se lufta nuk njeh mĂ« kufij mes frontit dhe qytetit.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

07:15 Histori/ 1924 – Lindja e RepublikĂ«s shqiptare me Ahmet Zogun president, Ă«ndrra dhe hijet e absolutizmit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

Nga Leonard Veizi

Në dhjetorin e vonë të vitit 1924, mbi tymin e shtëllungave të zjarrit të luftës civile dhe erërave të ftohta nga malet e veriut, Shqipëria nuk po ndërronte vetëm vitin, po ndërronte epokën. Tirana, ende një qytet me shtëpi balte dhe rrugë kalldrëmi që mbante erë historie otomane, po bëhej dëshmitare e një akti sa modern, aq edhe paradoksal



Pas rrĂ«zimit tĂ« qeverisĂ« idealiste tĂ« Fan Nolit dhe triumfit tĂ« ashtuquajturit “Triumf i Legalitetit”, mĂ« 24 dhjetor tĂ« vitit 1924 Ahmet Zogu u rikthye nĂ« kryeqytet jo thjesht si politikan, por si arkitekti i njĂ« rendi tĂ« ri qĂ« do tĂ« vuloste fatin e kombit pĂ«r dekadat nĂ« vijim. ShqipĂ«ria tentonte tĂ« vishte “fustanin” e ngushtĂ« tĂ« republikĂ«s mbi trupin e njĂ« shoqĂ«rie ende feudale dhe tĂ« fragmentuar.

Legjitimiteti, republika si mburojë

Zogu ishte strateg i hollĂ«. Ai e kuptonte se fitorja me armĂ« ishte e brishtĂ« nĂ«se nuk kthehej nĂ« pushtet tĂ« ligjshĂ«m. Shpallja e RepublikĂ«s mĂ« 21 janar 1925 nuk ishte thjesht preferencĂ« ideologjike, por njĂ« nevojĂ« diplomatike. Duke e shpallur ShqipĂ«rinĂ« republikĂ«, Zogu preu lidhjet me tĂ« shkuarĂ«n dhe mbylli pĂ«rfundimisht kapitullin e “Princit Vid” dhe pretendimeve tĂ« huaja mbi fronin e brishtĂ« shqiptar.

Për sytë e Fuqive të Mëdha, republika tingëllonte si stabilitet dhe progres, pavarësisht se brenda mureve të Parlamentit, liria po tkurrej gradualisht për të legjitimuar pushtetin e një individi.

Kushtetuta: Presidenti me pushtet mbretëror

Argumenti më i fortë i kësaj periudhe qëndron te natyra e Kushtetutës së vitit 1925. Formalisht Shqipëria u bë republikë parlamentare, por në praktikë Zogu krijoi një sistem presidencial absolutist.

Presidenti ishte kryetar shteti dhe kryetar qeverie njëkohësisht, emëronte ministrat, kontrollonte ushtrinë dhe kishte fuqi vetoje mbi çdo ligj.

Zgjedhja pĂ«r njĂ« mandat shtatĂ«vjeçar ishte mesazh i qartĂ« se stabiliteti ishte mĂ« i rĂ«ndĂ«sishĂ«m se rotacioni demokratik. Ky ishte “aksidenti” i parĂ« i rĂ«ndĂ« i demokracisĂ« shqiptare — pĂ«rdorimi i institucioneve republikane pĂ«r tĂ« legjitimuar njĂ« dorĂ« tĂ« hekurt.

Nga republika te kurora, tranziti i parashikuar

Republika e vitit 1924 rezultoi tĂ« ishte vetĂ«m njĂ« “stacion pritjeje”. KatĂ«r vitet e saj (1924–1928) shĂ«rbyen si periudhĂ« pastrimi e opozitĂ«s dhe konsolidimi i financave dhe ushtrisĂ«. Kur mĂ« 1 shtator 1928 Ahmet Zogu u shpall “Zog I, Mbret i ShqiptarĂ«ve”, ai nuk ndryshonte sistemin, por thjesht i jepte emrin e vĂ«rtetĂ« pushtetit qĂ« kishte ushtruar qĂ« nga dita e parĂ« si president. Republika vdiq pa lindur mirĂ«, duke lĂ«nĂ« njĂ« precedent tĂ« rrezikshĂ«m: institucionet shpesh ndĂ«rtohen pĂ«r t’i shĂ«rbyer individit, jo qytetarit.

Mësimi i një shekulli

Gati 67 vjet do tĂ« duheshin qĂ« titulli “President i RepublikĂ«s” tĂ« rikthehej nĂ« vitin 1991, pas natĂ«s sĂ« gjatĂ« tĂ« komunizmit ku pushteti qĂ«ndronte fshehur pas kolegjialitetit ideologjik. Historia e vitit 1924 na mĂ«son se format e shtetit – RepublikĂ« apo MbretĂ«ri, – janĂ« boshe nĂ«se ato nuk mbushen me frymĂ«n e ndarjes sĂ« pushteteve.

Ajo qĂ« nisi nĂ« dhjetorin e vitit 1924 ishte njĂ« pĂ«rpjekje e madhe pĂ«r shtetformim, por edhe dĂ«shmi se rruga drejt modernizimit nĂ« ShqipĂ«ri ka qenĂ« historikisht e minuar nga tundimi pĂ«r pushtet absolut. Republika e Zogut mbetet nĂ« kujtesĂ« se ligjet mund tĂ« shkruhen bukur mbi letĂ«r, por Ă«shtĂ« vullneti pĂ«r t’i respektuar ato qĂ« pĂ«rcakton nĂ«se njĂ« vend Ă«shtĂ« vĂ«rtet i lirĂ« apo thjesht njĂ« “monarki e fshehur” nĂ«n petkun e presidentit.

↗

14:05 Cili është universiteti më i vjetër në botën perëndimore? Dhe universiteti i parë shtetëror?

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

Universiteti më i vjetër në Evropë është ai i Bolonjës, ku fillimisht u studiuan drejtësia dhe ligji. Megjithatë, universiteti i parë shtetëror u hap në Napoli.

Universitetet e para u ngritën në Evropën mesjetare, duke pasur si paraardhës akademitë e botës antike dhe, pjesërisht, medresetë islame, të cilat ishin përhapur që nga shekulli i 11-të. Vendet e dijes evropiane morën formë si korporata (universitete) mësuesish dhe studentësh, të bashkuar për qëllime studimi dhe mbrojtjeje të ndërsjellë, pak a shumë si esnafet artizanale.

Të dhënat italiane

Bolonja udhëhoqi rrugën me universitetin e saj, fillimisht të dedikuar për studimet e drejtësisë dhe të themeluar rreth vitit 1088, i konsideruar si më i vjetri në botën perëndimore. Ai u pasua nga Universiteti i Padovës, i themeluar në vitin 1222 nga një grup studentësh dhe profesorësh nga Bolonja, të cilët fillimisht u vendosën në Vicenza dhe më vonë zgjodhën Padovën si vendndodhjen e universitetit të tyre.

Universiteti i parë shtetëror ishte ai i Napolit, i themeluar në vitin 1224 nga Frederiku II i Svabisë.

Përhapje në rritje

Jashtë Italisë, ia vlen të përmenden universitetet angleze të Oksfordit (1096) dhe Kembrixhit (1209), ai spanjoll i Salamankës (1218) dhe Sorbona pariziene, e themeluar në vitin 1257 si kolegj dhe më vonë e zhvilluar në universitet.

Më pas, institucione të ngjashme lindën kudo në Evropë dhe më gjerë. Me kalimin e kohës, universitetet u organizuan në disiplina të ndryshme (fakultete) dhe hodhën themelet e arsimit akademik modern.

Burimi: focus.it / Matteo Liberti/ Përgatiti për botim: L. Veizi

↗

10:00 Mes armëve dhe politikës, kur Uesli Klark fliste për luftën e Kosovës: E mbaroja për 4 ditë

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

Gjenerali amerikan u lind me 23 dhjetor të vitit 1944

 Nga Leonard Veizi

Ka burra tĂ« fortĂ« qĂ« hyjnĂ« nĂ« histori jo vetĂ«m me uniformĂ«, por me hijen qĂ« lĂ«nĂ« pas. Uesli Klark i pĂ«rket kĂ«tij rrethi tĂ« ngushtĂ« njerĂ«zish, tek tĂ« cilĂ«t mendimi paraprin urdhrin dhe fjala peshon po aq sa arma. I formuar nĂ« disiplinĂ«n e hekurt tĂ« West Point-it, ku nĂ« vitin 1966 doli valediktor i klasĂ«s sĂ« tij, Klark nuk u mjaftua vetĂ«m me artin e luftĂ«s. NjĂ« BursĂ« “Rhodes” e çoi nĂ« Oksford, nĂ« zemrĂ«n e mendimit evropian, ku studioi Filozofi, PolitikĂ« dhe Ekonomi – tri shtylla qĂ« do ta shoqĂ«ronin mĂ« pas nĂ« çdo vendim tĂ« madh



NĂ« sytĂ« e shqiptarĂ«ve, emri i tij nuk mbeti thjesht njĂ« rresht nĂ« hierarkinĂ« ushtarake amerikane. MĂ« 11 korrik 1997, kur u emĂ«rua Komandant Suprem i Forcave tĂ« NATO-s pĂ«r EvropĂ«n, ai hyri nĂ« njĂ« kapitull qĂ« do tĂ« lidhej pĂ«rgjithmonĂ« me fatin e KosovĂ«s. GjatĂ« pranverĂ«s sĂ« vitit 1999, Klark ishte fytyra e vendimeve tĂ« vĂ«shtira, zĂ«ri qĂ« artikulonte njĂ« ndĂ«rhyrje qĂ« do tĂ« ndryshonte rrjedhĂ«n e historisĂ« nĂ« Ballkan. Fushata ajrore kundĂ«r objektivave serbe nuk ishte vetĂ«m njĂ« operacion ushtarak; ajo ishte njĂ« mesazh politik i dĂ«rguar “nga qielli”.

VetĂ« Klark e ka pranuar mĂ« vonĂ«, me sinqeritetin e njĂ« strategu qĂ« njeh kufijtĂ« e diplomacisĂ« dhe tĂ« forcĂ«s: “KĂ«to ishin bombardime politike ndaj SerbisĂ«, sepse si gjeneral ushtarak ju garantoj se ndryshe, lufta nĂ« KosovĂ« do tĂ« kishte mbaruar pĂ«r katĂ«r ditĂ«.” NĂ« kĂ«tĂ« fjali pĂ«rmblidhet paradoksi i luftĂ«s moderne: fitorja e shpejtĂ« nuk Ă«shtĂ« gjithmonĂ« ajo qĂ« kĂ«rkon politika.

Fillimet

Si i ri mbeti pa baba dhe u adoptua nga bashkëshorti i ardhshëm i nënës së tij, Viktor Klark. Këtë fakt, si dhe origjinën e tij, Uesli Klark e mësoi shumë vonë, pas moshës 20-vjeçare. Ai u lind më 23 dhjetor 1944. Babai i tij biologjik ishte Benjamin Xhejkëb Kan, me origjinë hebreje, i ardhur në Amerikë nga Rusia në fund të shekullit XIX.

Klark është i martuar me Gertrud Kirgiston nga Bruklini, me të cilën ka një fëmijë, Ueslei i Riu, i cili ka përfunduar studimet në Kaliforni.

Shkollimi

Gjenerali Klark ka pĂ«rfunduar AkademinĂ« Ushtarake “West Point” nĂ« Nju Jork, ku u diplomua si kadeti mĂ« i dalluar i klasĂ«s. Studimet e larta nĂ« fushĂ«n e ekonomisĂ« dhe politikĂ«s i pĂ«rfundoi nĂ« Universitetin e Oksfordit nĂ« Angli, gjatĂ« viteve 1966–1968.

Gjatë karrierës akademike dhe ushtarake, Klark ka përfunduar gjithashtu Kolegjin Kombëtar të Luftës dhe Kolegjin e Komandës së Përgjithshme, duke u specializuar si oficer i njësive të blinduara, në doktrinën e përgjithshme ushtarake, si vëzhgues dhe si komandant i njësive ajrore.

Karriera

NĂ« vitet 1976–1977, Klark shĂ«rbeu si asistent special i drejtorit pĂ«r buxhetin nĂ« ShtĂ«pinĂ« e BardhĂ« tĂ« SHBA-sĂ«, si dhe si asistent i profesorit tĂ« shkencave sociale nĂ« AkademinĂ« Ushtarake tĂ« Shteteve tĂ« Bashkuara.

GjatĂ« LuftĂ«s sĂ« Vietnamit, ai ishte toger dhe komandonte tri kompani me detyrĂ« luftarake nĂ« zonĂ«n Lai Khe. NjĂ«sia e tij u dallua pĂ«r mĂ«nyrĂ«n e planifikimit dhe tĂ« ndĂ«rmarrjes sĂ« operacioneve luftarake, duke arritur rezultate tĂ« shkĂ«lqyera. PĂ«r suksesin dhe trimĂ«rinĂ« e dĂ«shmuar, ai u dekorua me “Silver Star” (“Ylli i ArgjendtĂ«â€).

Deri në vitin 1986 shërbeu si komandant i batalionit të parë të Brigadës së 77-të të Divizionit të Katërt. Në vazhdën e Luftës së Ftohtë, mori komandën e Brigadës së Tretë të Divizionit të Katërt të Këmbësorisë, post që e mbajti deri në vitin 1988.

GjatĂ« periudhĂ«s 1994–1996, ai ishte pĂ«rgjegjĂ«s pĂ«r planifikimin e politikĂ«s ushtarake tĂ« SHBA-sĂ« nĂ« nivel global, pranĂ« Institutit pĂ«r Planifikime Strategjike. NĂ« kĂ«tĂ« periudhĂ« u angazhua drejtpĂ«rdrejt nĂ« zhvillimet nĂ« Ballkan dhe, sĂ« bashku me Richard Holbrooke, u takua disa herĂ« me liderĂ«t e serbĂ«ve tĂ« BosnjĂ«s pĂ«r pĂ«rgatitjen e MarrĂ«veshjes sĂ« Dejtonit.

Nga qershori 1996 deri në korrik 1997, shërbeu si komandant i forcave të NATO-s për Amerikën Latine dhe Karaibet.

Lufta e Kosovës

Më 11 korrik 1997, Uesli Klark u emërua Komandant Suprem i Forcave të Bashkuara të NATO-s për Evropën. Më 23 mars 1999, nga Sekretari i Përgjithshëm i NATO-s, Havier Solana, mori urdhrin për fillimin e reagimit ushtarak ndaj gjenocidit në Kosovë, të ndërmarrë nga ish-Jugosllavia.

Ndërhyrja ushtarake nën komandën e Klarkut u cilësua si e suksesshme nga qarqet ushtarake, pasi arriti objektivat kryesore:

ndalimin e menjëhershëm të të gjitha aktiviteteve ushtarake dhe paramilitare të njësive serbe;

ndalimin e menjëhershëm të shpërnguljes me dhunë të popullsisë nga Kosova;

kthimin e pakushtëzuar të të gjithë të larguarve;

vendosjen e një force ndërkombëtare për sigurinë e qytetarëve dhe zbatimin e planit;

ardhjen e verifikatorëve ndërkombëtarë në Kosovë.

GjatĂ« kĂ«saj ndĂ«rhyrjeje, Klark futi nĂ« pĂ«rdorim edhe helikopterĂ«t “Apache”.

Epilogu

Operacioni i fundit që Uesli Klark drejtoi si Shef i Forcave të Përbashkëta të NATO-s në Evropë ishte pikërisht ndërhyrja në Kosovë. Menjëherë pas përfundimit të luftës, ai doli në pension.

↗

12:00 Odhise Paskali, skalitësi i përjetësisë shqiptare me daltë dhe filozofi

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

Odhise Paskali u lind Përmet më 22 dhjetor të vitit 1903. Cilësohet si themeluesi i skulpturës shqiptare dhe një nga personalitetet më të rëndësishme të artit shqiptar.

Nga Leonard Veizi

Ai ishte artisti qĂ« bĂ«ri historinĂ« shqiptare tĂ« fliste pĂ«rmes gurit dhe bronzit. I lindur nĂ« PĂ«rmet nĂ« vitin 1903, e kapĂ«rceu kufirin e thjeshtĂ« tĂ« artit pĂ«r t’u bĂ«rĂ« gdhendĂ«si i identitetit kombĂ«tar. Me njĂ« aftĂ«si gjeniale pĂ«r tĂ« nxjerrĂ« ‘dritĂ«n’ nga minerali i heshtur, Paskali i ktheu Ă«ndrrat dhe gojĂ«dhĂ«nat e popullit tĂ« tij nĂ« monumente tĂ« pavdekshme. Ai vĂ«rtetoi se arti Ă«shtĂ« mjeti i vetĂ«m qĂ« mposht vdekjen, duke e shndĂ«rruar historinĂ« tonĂ« nĂ« njĂ« formĂ« plastike e tĂ« lavdishme



Odhise Paskali përfaqëson një prej personaliteteve më rrezatuese të kulturës sonë kombëtare, duke u gdhendur në kujtesën historike si pionieri i parë i skulpturës realiste dhe monumentale në Shqipëri. Me një gjenialitet që kapërcente kufijtë e thjeshtë të artit, ai u bë skalitësi i madh i memories sonë kolektive, duke i shndërruar ngjarjet epike dhe figurat më emblematike të vendit në dëshmi të paluajtshme prej guri, mermeri dhe bronzi. Vepra e tij nuk është thjesht një pasqyrim estetik i realitetit, por një simfoni formash që u jep jetë idealeve madhore, duke i kthyer ato në monumente që flasin me gjuhën e përjetësisë. Si i pari mjeshtër që solli frymën e monumentales në hapësirat tona publike, Paskali arriti të krijonte një pasqyrë ku shqiptarët gjetën dinjitetin e tyre, duke e bërë artin një urë lidhëse mes historisë së lavdishme dhe ndërgjegjes së gjallë të kombit.

Nga Shqipëria në Torino

Pasioni i tij për të bukurën nuk mbeti thjesht një instinkt djaloshar. Në vitin 1919, Odhiseja mori rrugën drejt Italisë, vendit ku mermeri kishte mësuar të fliste shekuj më parë. Por, ndryshe nga shumë artistë që mjaftoheshin me teknikën e daltës, Paskali kërkoi diçka më të thellë: mendimin.

NĂ« vitin 1923, pasi kreu Liceun, ai nuk zgjodhi thjesht njĂ« akademi arti, por u regjistrua nĂ« Fakultetin e LetĂ«rsisĂ« dhe FilozofisĂ« nĂ« Torino. Ky ishte momenti kur lindi “Skulptori-Filozof”. NĂ« vitin 1927, ai mbrojti diplomĂ«n nĂ« fushĂ«n e HistorisĂ« sĂ« Artit, duke u armatosur me njĂ« dije enciklopedike qĂ« do ta bĂ«nte atĂ« jo vetĂ«m njĂ« krijues formash, por njĂ« kritik arti dhe estetik tĂ« shquar.

Publicistika dhe filozofia

Përpara se daltë e tij të njihej botërisht, ishte penda e tij ajo që bëri emër. Hapat e parë të karrierës së tij ishin në fushën e publicistikës, ku ai u shqua për mendimin e thellë estetik. Ai besonte se arti nuk duhet të jetë vetëm i bukur, por duhet të ketë një mision social dhe kombëtar. Kjo qasje filozofike bëri që çdo vepër e tij e mëvonshme të mos ishte thjesht një objekt dekorativ, por një mesazh i gdhendur.

600 vepra në bronz dhe gur

Me mbi 600 vepra në karrierën e tij, Odhise Paskali krijoi një panteon të vërtetë të historisë shqiptare. Ai nuk gdhendi vetëm njerëz, ai gdhendi simbole:

-Monumenti i Skënderbeut (Tiranë, 1968): E realizuar me bashkautorë, kjo vepër mbetet pika e rëndimit të kryeqytetit, imazhi zyrtar i heroit që mbron lirinë mbi kalin e tij të hovshëm.

-“Partizani Fitimtar” (Mauthausen, Austri): NjĂ« kryevepĂ«r qĂ« dĂ«shmon forcĂ«n e shpirtit shqiptar nĂ« njĂ« nga vendet mĂ« tragjike tĂ« EuropĂ«s, duke treguar se dinjiteti mund tĂ« triumfojĂ« edhe mbi vdekjen.

-“Naum Veqilharxhi” (Korçë): NjĂ« homazh pĂ«r dijen dhe gjuhĂ«n, ku bronzi merr butĂ«sinĂ« e njĂ« shpirti iluminist.

-“I Urituri”: NjĂ« vepĂ«r tronditĂ«se qĂ« tregon dhimbjen njerĂ«zore nĂ« formĂ«n e saj mĂ« tĂ« zhveshur, duke dĂ«shmuar se Paskali nuk njihte vetĂ«m lavdinĂ«, por edhe vuajtjen e thellĂ« tĂ« njeriut.

TrashĂ«gimia e “Skulptorit tĂ« Popullit”

Odhise Paskali mbetet “Babai” qĂ« i dha skulpturĂ«s shqiptare pavarĂ«sinĂ« dhe identitetin e saj. Ai na mĂ«soi se si ta shohim historinĂ« tonĂ« jo si njĂ« libĂ«r tĂ« pluhurosur, por si njĂ« prani tĂ« gjallĂ« nĂ« sheshet tona.

Sot, ai nuk kujtohet vetëm si një mjeshtër i formës, por si njeriu që besoi se arti është rruga e vetme ku një popull mund të gjejë pavdekësinë. Ai nuk i dha Shqipërisë thjesht statuja; ai i dha asaj shikimin, atë shikim krenar që shkon përtej kohës, mu si sytë e veprave të tij që vështrojnë të ardhmen.

↗

11:00 Ekstravagante, e tërbuar dhe plot shpresë: CMAT është zëri i vitit 2025

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

Kantautorja irlandeze bën atë që bëjnë muzikantët më të mirë: kristalizon në mënyrë perfekte kohën e saj, ndërsa në mënyrë frymëzuese mban një qëndrim kundër saj.

Nga John Harris

Si është ndjerë njeriu të jetë gjallë në vitin 2025? Përgjigjja bazë ndoshta prek disa aspekte të përvojës së shekullit të 21-të. Njëri është tmerri dhe konflikti që duket se përcaktojnë lajmet pothuajse çdo ditë. Një tjetër qendërzohet rreth presioneve materiale që mbërthejnë gjithnjë e më shumë vendet gjoja paqësore: kriza e pafundme e kostos së jetesës dhe pamundësia për miliona njerëz për të pasur një punë të sigurt, një shtëpi të besueshme dhe një ide disi të qëndrueshme për të ardhmen.

Diçka tjetĂ«r kĂ«rkon vĂ«mendje: pĂ«rzierja gjithĂ«pĂ«rfshirĂ«se e absurditetit, ligĂ«sisĂ« dhe zemĂ«rimit tĂ« ushqyer nga interneti. Bigotizmi lulĂ«zon kudo. Ajo qĂ« ne ende e quajmĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« qesharake “media sociale” tani duket se operon mbi bazĂ«n se historia ideale pĂ«rzien elemente jashtĂ«zakonisht tĂ« pabesueshme me nxitjen e indinjatĂ«s morale. Mund tĂ« kontrolloni profilin tuaj nĂ« njĂ« gjendje kureshtjeje tĂ« lehtĂ«, por e gjeni veten menjĂ«herĂ« tĂ« tĂ«rhequr nĂ« atĂ« qĂ« rezulton prej saj: stuhi tĂ« mĂ«dha talljeje, urrejtjeje dhe bĂ«rtitjeje tĂ« polarizuar.

Çmimet mĂ« tĂ« mĂ«dha duket se u shkojnĂ« figurave publike qĂ« arrijnĂ« ta kthejnĂ« gjithĂ« kĂ«tĂ« nĂ« avantazhin e tyre me cinizĂ«m – qĂ« Ă«shtĂ« historia thelbĂ«sore e kujtdo, nga yjet moderne tĂ« pornografisĂ«, te “influencuesit” ekstremistĂ«, e deri te presidenti aktual i SHBA-sĂ«. Zhurma qĂ« rezulton duket se vetĂ«m shton ndjenjĂ«n e anomisĂ« dhe çorientimit, veçanĂ«risht tek brezi qĂ« lindi nĂ« njĂ« botĂ« tĂ« rimodeluar nga interneti. Marr email tri ose katĂ«r herĂ« nĂ« javĂ« qĂ« pikturojnĂ« kĂ«tĂ« tablo, tĂ« pĂ«rmbledhur qartĂ« nĂ« njĂ« deklaratĂ« pĂ«r shtyp nga Shoqata Britanike pĂ«r KĂ«shillim dhe Psikoterapi: “TĂ« rinjtĂ« po mbijetojnĂ«, nuk po lulĂ«zojnĂ«; shumĂ« prej tyre ndihen tĂ« shkĂ«putur dhe pesimistĂ« pĂ«r tĂ« ardhmen e tyre.”

Gazetaria ndoshta mund të gërvishtë vetëm sipërfaqen. Evokimi dhe eksplorimi i vërtetë i gjithë këtij lëmshi surreal është detyrë e romaneve, dramave, filmave dhe muzikës. Dhe kur vjen puna te muzika, ky vit ka sjellë një perlë të vërtetë: Euro-Country, albumi i tretë i kantautores irlandeze Ciara Mary-Alice Thompson, e njohur më mirë si CMAT.

PĂ«r tĂ« cituar krijuesen e tij 29-vjeçare: “Çdo kĂ«ngĂ« prek njĂ« detaj emocional tĂ« asaj se si Ă«shtĂ« tĂ« rritesh nĂ« kĂ«tĂ« epokĂ« tĂ« kapitalizmit dhe çfarĂ« na ka bĂ«rĂ« ai tĂ« gjithĂ«ve.” ËshtĂ« njĂ« album plot me vizione njerĂ«zish qĂ« bĂ«hen gjithnjĂ« e mĂ« tĂ« vetmuar dhe tĂ« tjetĂ«rsuar, por qĂ« gjithashtu mban qĂ«ndrim pĂ«r humanizmin bazĂ«: ai dhĂ«mb, nĂ« thelb, dhe kombinon portretet e njĂ« bote gjithnjĂ« e mĂ« tĂ« zymtĂ« me njĂ« insistim tĂ« nĂ«nkuptuar se ne tĂ« gjithĂ« mund tĂ« luajmĂ« rolin tonĂ« pĂ«r diçka mĂ« tĂ« mirĂ«.

Nuk Ă«shtĂ« domosdoshmĂ«risht e nevojshme t’i dini tĂ« gjitha kĂ«to pĂ«r tĂ« vlerĂ«suar gjenialitetin e CMAT. ShumĂ« nga kĂ«ngĂ«t e saj mĂ« tĂ« mira janĂ« pĂ«r çështje tĂ« zemrĂ«s. Kushdo qĂ« e ka parĂ« atĂ« live do ta dijĂ« se ajo Ă«shtĂ« njĂ« prezencĂ« ekstravagante, qesharake dhe plot vetĂ«besim nĂ« skenĂ«. Por pika kryesore mbetet: muzikantĂ«t mĂ« tĂ« mirĂ« janĂ« gjithmonĂ« “rrufe-pritĂ«sit” e kohĂ«s sĂ« tyre, dhe ajo Ă«shtĂ« padyshim shembulli mĂ« i mirĂ« i vitit 2025.

Disa nga tekstet mĂ« depĂ«rtuese tĂ« albumit fokusohen nĂ« vendlindjen e saj. Kopertina e Euro-Country paraqet Thompson duke dalĂ« nga njĂ« shatĂ«rvan nĂ« njĂ« zonĂ« tregtare pranĂ« qytetit tĂ« saj tĂ« lindjes, Dunboyne. Vendi prej nga vjen ajo, ka thĂ«nĂ« ajo, po karakterizohet gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ« nga “qendrat tregtare, çimentoja dhe rrugĂ«t”, ku “pĂ«r vite me radhĂ« nuk ka pasur pothuajse asnjĂ« shĂ«rbim social
 dhe tĂ« gjithĂ« kanĂ« qenĂ« vetĂ«m nĂ« Facebook, duke lundruar dhe duke u radikalizuar nga e djathta ekstreme.”

NĂ«se vĂ«rtet dĂ«shironi tĂ« kuptoni se si ekonomia e ashpĂ«r mund tĂ« jetĂ« njĂ« fyerje pĂ«r shpirtin njerĂ«zor, Irlanda mund tĂ« jetĂ« prizmi i pĂ«rsosur. ShtatĂ« vjet mĂ« parĂ«, pashĂ« njĂ« vend ku, siç thuhej rreth e rrotull qytetit: “Familjet e pastreha qĂ«ndrojnĂ« nĂ« hotele, dhe turistĂ«t qĂ«ndrojnĂ« nĂ« shtĂ«pi.”

Kjo Ă«shtĂ« ajo pĂ«r tĂ« cilĂ«n flet kĂ«nga titullare e Euro-Country. “Ishte normale,” kĂ«ndon Thompson, “tĂ« ndĂ«rtoje shtĂ«pi qĂ« qĂ«ndrojnĂ« bosh edhe tani.” Ajo i referohet edhe asaj qĂ« u ndodhi njerĂ«zve qĂ« besuan te Ă«ndrra dhe mbetĂ«n tĂ« rrĂ«nuar: “Isha 12 vjeç kur baballarĂ«t filluan tĂ« vrisnin veten rreth meje.” ËshtĂ« njĂ« varg i fuqishĂ«m pĂ«r t’u shkruar dhe kĂ«nduar.

Ka kĂ«ngĂ« tĂ« tjera qĂ« shkrijnĂ« personalen me politiken. Iceberg flet pĂ«r pasigurinĂ« – financiare dhe personale – qĂ« i thyen njerĂ«zit. Por momenti kyç i triumfit tĂ« albumit Ă«shtĂ« The Jamie Oliver Petrol Station, i cili kap nĂ« mĂ«nyrĂ« perfekte rrotullimin e pĂ«shtirĂ« dhe tĂ« pĂ«rshpejtuar tĂ« shekullit tĂ« 21-tĂ«. Ai portretizon Thompson duke ndaluar nĂ« autostradĂ« pĂ«r njĂ« sanduiç, duke gjetur njĂ« pikĂ« shitjeje me emrin e kuzhinierit tĂ« famshĂ«m dhe duke shpĂ«rthyer nĂ« njĂ« tĂ«rbim qĂ« as ajo vetĂ« nuk e kupton. “Po e çoj dĂ«m kohĂ«n duke vluar nga mĂ«rira,” kĂ«ndon ajo. Telefoni i saj Ă«shtĂ« njĂ« prezencĂ« e nĂ«nkuptuar: vargjet mĂ« thumbuese mund tĂ« ishin postuar lehtĂ«sisht nĂ« internet. Teksti lĂ« tĂ« kuptohet diçka e vĂ«rtetĂ«: ndĂ«rsa ne shfryjmĂ« kundĂ«r njerĂ«zve tĂ« tjerĂ«, shkaqet reale qĂ« na vendosin nĂ« atĂ« gjendje – strehimi, punĂ«t dhe tĂ« tjerat – vazhdojnĂ« tĂ« na bluajnĂ«.

Thompson bën atë që bëjnë këngëtarët dhe tekstshkruesit më të mirë: kristalizon kohën e tyre duke mbajtur qëndrim kundër saj. Në shumë vepra të mëdha arti, ka gjithmonë një ndjenjë sfide. Arti i saj është plot me të, prandaj është një përcjellës aq brilant i diçkaje që ky vit ndonjëherë kërcënoi ta shuante: një lloj shprese shumë njerëzore.

Përgatiti për botim: L.Veizi

↗

08:20 Nga kantieri i Gdanskut në pallatin Presidencial, triumfi i Les Valesës

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

Sot, Polonia nuk po feston thjesht fitoren e një njeriu, por fundin e një epoke dhe lindjen e një demokracie të vërtetë në zemër të Europës Lindore. Les Valesës, elektricisti që dikur kërceu mbi muret e kantierit detar të Gdanskut për të sfiduar një regjim të tërë, është betuar si Presidenti i parë i zgjedhur lirisht nga populli polak.

ShkĂ«ndija qĂ« ndezi “Solidaritetin”

Historia e ValesĂ«s Ă«shtĂ« ajo e njĂ« njeriu tĂ« thjeshtĂ« qĂ« u bĂ« zĂ«ri i miliona njerĂ«zve tĂ« shtypur. Gjithçka nisi nĂ« gushtin e vitit 1980, kur pakĂ«naqĂ«sia ndaj regjimit komunist arriti kulmin. Walesa, me mustaqet e tij karakteristike dhe karizmĂ«n e njĂ« udhĂ«heqĂ«si popullor, organizoi sindikatĂ«n e pavarur “Solidarnost” (Solidariteti).

Kjo lĂ«vizje nuk ishte thjesht njĂ« organizatĂ« punĂ«torĂ«sh; ajo ishte njĂ« valĂ« masive shoqĂ«rore qĂ« kĂ«rkonte liri, dinjitet dhe tĂ« drejta njerĂ«zore. PĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« pas LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore, “Çeliku” i diktaturĂ«s komuniste po thyhej nga vullneti i punĂ«torĂ«ve tĂ« thjeshtĂ«.

Mes prangave dhe çmimit Nobel

Rruga drejt 21 dhjetorit tĂ« sotĂ«m nuk ishte e shtruar me lule. Walesa u pĂ«rball me burgosje, persekutim dhe shpalljen e ligjit tĂ« luftĂ«s nĂ« vitin 1981, kur regjimi tentoi tĂ« shtypte “Solidaritetin”.

MegjithatĂ«, bota nuk i mbylli sytĂ«. NĂ« vitin 1983, Lech Walesa u nderua me Çmimin Nobel pĂ«r Paqe, njĂ« njohje ndĂ«rkombĂ«tare qĂ« e shndĂ«rroi atĂ« nĂ« njĂ« ikonĂ« botĂ«rore tĂ« rezistencĂ«s paqĂ«sore. Edhe pse nĂ«n vĂ«zhgim tĂ« rreptĂ«, ai mbeti udhĂ«heqĂ«si shpirtĂ«ror i njĂ« Polonie qĂ« refuzonte tĂ« qĂ«ndronte nĂ« gjumĂ«.

1990: Vullneti i popullit në kutitë e votimit

Zgjedhjet presidenciale tĂ« kĂ«tij viti shĂ«nuan kulmin e njĂ« procesi qĂ« nisi me “TryezĂ«n e RrumbullakĂ«t” nĂ« vitin 1989. Me mbi 74% tĂ« votave nĂ« raundin e dytĂ«, Walesa mposhti rivalĂ«t e tij, duke marrĂ« mandatin pĂ«r tĂ« udhĂ«hequr tranzicionin e vĂ«shtirĂ« tĂ« PolonisĂ« drejt ekonomisĂ« sĂ« tregut dhe integrimit perĂ«ndimor.

“UnĂ« nuk jam njĂ« politikan i stĂ«rvitur, jam njĂ«ri nga ju,” – u shpreh ai gjatĂ« fushatĂ«s, duke ruajtur lidhjen e fortĂ« me rrĂ«njĂ«t e tij si punĂ«tor.

Një simbol për botën

Zgjedhja e Walesës nuk është vetëm një lajm për polakët. Ajo është një dëshmi se si një individ, i armatosur vetëm me guxim dhe besim, mund të rrëzojë muret e një prej sistemeve më të fuqishme të historisë.

Nga njĂ« elektricist qĂ« rregullonte qarqet elektrike nĂ« anijet e Gdanskut, sot ai mban nĂ« dorĂ« “timonin” e shtetit polak. Mesazhi i tij pĂ«r botĂ«n Ă«shtĂ« i qartĂ«: Liria nuk dhurohet, ajo fitohet.

Epilog

Gjatë ceremonisë së sotme, Valesa pranoi insigniet e presidencës polake nga duart e qeverisë polake në mërgim (me seli në Londër që nga viti 1939), duke krijuar kështu një urë legjitimiteti mes Polonisë së paraluftës dhe Republikës së re demokratike.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

07:05 Histori/ Dhjetor 1894, dita kur drejtësia franceze u verbua nga urrejtja

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

Në një sallë gjyqi të mbushur me tensione dhe paragjykime, pikërisht sot 131 vite më parë, nisi një nga kapitujt më të errët të Republikës së Tretë Franceze. Alfred Dreyfus, një kapiten i ri dhe i shkëlqyer i ushtrisë franceze, u dënua për tradhti të lartë. Por, pas mureve të gjykatës, fshihej një e vërtetë shumë më e zymtë: ai nuk ishte një tradhtar, por një kurban i antisemitizmit dhe korrupsionit institucional.

“Tradhtia” qĂ« nuk ekzistonte

Gjithçka nisi me njĂ« copĂ« letre tĂ« gjetur nĂ« koshin e mbeturinave tĂ« ambasadĂ«s gjermane nĂ« Paris. Ky dokument, i njohur si “bordereau”, pĂ«rmbante informacione sekrete ushtarake. Pa prova tĂ« qarta dhe me njĂ« analizĂ« grafologjike tĂ« dyshimtĂ«, gishti u drejtua menjĂ«herĂ« te Alfred Dreyfus.

Fakti qĂ« ai ishte i vetmi oficer hebre nĂ« Shtabin e PĂ«rgjithshĂ«m e bĂ«ri atĂ« “shĂ«njestrĂ«n perfekte” pĂ«r njĂ« ushtri qĂ« kĂ«rkonte njĂ« fajtor pĂ«r dĂ«shtimet e saj.

Një vendim që ndau një komb

DĂ«nimi i 21 dhjetorit ishte vetĂ«m fillimi i njĂ« kalvari 12-vjeçar. Dreyfus u dĂ«rgua nĂ« ishullin famĂ«keq tĂ« “Djallit” nĂ« GuajanĂ«n Franceze, i izoluar nĂ« kushte çnjerĂ«zore. NdĂ«rkohĂ«, nĂ« FrancĂ«, shoqĂ«ria u ça mĂ« dysh:

-Dreyfusards: IntelektualĂ«t, humanistĂ«t dhe mbrojtĂ«sit e tĂ« drejtave tĂ« njeriut qĂ« kĂ«rkonin drejtĂ«si (tĂ« udhĂ«hequr nga shkrimtari i madh Émile Zola).

-Anti-Dreyfusards: NacionalistĂ«t radikalĂ« dhe ushtria, tĂ« cilĂ«t mbronin “nderin e institucionit” edhe mbi kufomĂ«n e tĂ« vĂ«rtetĂ«s.

“J’Accuse
!”

NĂ« historinĂ« e medias, Çështja Dreyfus mbetet momenti kur gazetaria u bĂ« “Pushteti i KatĂ«rt”. Letra e hapur e Émile Zola-s, “J’Accuse
!” (UnĂ« Akuzoj), botuar nĂ« gazetĂ«n L’Aurore, ekspozoi emrat e gjeneralĂ«ve qĂ« kishin manipuluar provat dhe kishin fshehur fajtorin e vĂ«rtetĂ«, Majorin Esterhazy.

Një mësim i përhershëm

Alfred Dreyfus u shpall i pafajshëm vetëm në vitin 1906, pasi kishte humbur vitet më të bukura të jetës në burgun e tmerrshëm.

“Nuk ka asgjĂ« mĂ« tĂ« tmerrshme sesa njĂ« padrejtĂ«si e kryer nĂ« emĂ«r tĂ« ligjit,” – ky Ă«shtĂ« mĂ«simi qĂ« na vjen nga Parisi i vitit 1894.

Sot, Çështja Dreyfus nuk Ă«shtĂ« thjesht njĂ« ngjarje historike; ajo Ă«shtĂ« njĂ« thirrje pĂ«r zgjim kundĂ«r intolerancĂ«s, antisemitizmit dhe rrezikut qĂ« vjen kur shteti pĂ«rdor autoritetin e tij pĂ«r tĂ« goditur individin e pambrojtur. Ajo mbetet simboli i luftĂ«s sĂ« pĂ«rjetshme mes tĂ« vĂ«rtetĂ«s dhe propagandĂ«s.

Fakt interesant

GjatĂ« ceremonisĂ« sĂ« degradimit tĂ« tij, pĂ«rpara se tĂ« dĂ«rgohej nĂ« burg, Dreyfus thirri: “Betoj se jam i pafajshĂ«m! RroftĂ« Franca! RroftĂ« Ushtria!”. Edhe pse institucioni e tradhtoi, ai nuk e tradhtoi kurrĂ« besimin te drejtĂ«sia.

PĂ«rgatiti: L.Veizi

↗

13:35 Zbulime të reja nën teatrin romak të Sibarit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

Dy tempuj arkaikë dhe një domus me mbetjet e një peshku të madh pa kokë, të prerë qëllimisht, janë zbuluar nën teatrin romak të Sibarit.

Zbulimet e fundit në Kalabri, në të ashtuquajturin Parco del Cavallo, hedhin dritë të re mbi historinë e rajonit të Sibaritidës dhe të gjithë Magna Graecia-s.

Fushata e fundit e gĂ«rmimeve nĂ« Sibari, nĂ« zemĂ«r tĂ« Magna Graecia, pĂ«rfundoi vetĂ«m dy javĂ« mĂ« parĂ« dhe solli nĂ« dritĂ« njĂ« sekuencĂ« stratigrafike komplekse dhe tĂ« papritur nĂ« zonĂ«n e teatrit gjysmĂ«rrethor tĂ« Copia Thurii-t tĂ« lashtĂ«. Kur flasim pĂ«r Sibarin, vĂ«shtrimi shtrihet mbi tĂ« gjithĂ« zonĂ«n e gjerĂ« arkeologjike Sybaris–Thurii–Copiae: qytete qĂ« mbivendosen nĂ« kohĂ«, kufijtĂ« e tĂ« cilave ndĂ«rthuren dhe bashkohen, duke lĂ«nĂ« gjurmĂ« tĂ« dukshme tĂ« ndikimit tĂ« ndĂ«rsjellĂ«.

Hetimet e reja u kryen në thellësi në Parco del Cavallo, ose më saktë në zonën qendrore të hapur për publikun, e cila ia detyron emrin zbulimit të këmbëve dhe bishtit të një kali prej bronzi. Përdorimi i metodave moderne të kërkimit në terren ka lejuar të gjurmohen mbi pesë shekuj histori: nga mbetjet e një kompleksi të madh arkitekturor që i atribuohet fazës arkaike të Sybaris, deri te teatri romak, duke kaluar përmes fazës urbane të Thuriit.

Zbulimet pĂ«rbĂ«jnĂ« gjithashtu njĂ« kontribut tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m nĂ« debatin mbi vendndodhjen dhe evolucionin e qyteteve tĂ« lashta tĂ« Magna Graecia-s, duke ofruar, mbi bazĂ«n e metodologjisĂ« rigoroze arkeologjike, njĂ« pĂ«rgjigje pĂ«r pyetjen ironike qĂ« ka qarkulluar nĂ« debatet lokale: “MĂ« falni, ku shkon Sybaris dhe ku Thurii?”.

Por arkeologjia nuk është vetëm gërmim. Puna në Parkun Arkeologjik të Sibarit shoqërohet me një proces të gjerë sistemimi të depozitave arkeologjike. Falë financimit të PNRR-së, po realizohet dixhitalizimi sistematik i rreth 22 mijë kutive me materiale, të grumbulluara gjatë më shumë se pesëdhjetë viteve kërkime. Këto objekte janë kryesisht të pabotuara, shpesh as të pastruara, dhe deri më tani kanë qenë pothuajse të panjohura jo vetëm për publikun, por edhe për komunitetin shkencor.

Aktualisht, njëmbëdhjetë arkeologë po punojnë në sit, si në fushën e gërmimeve ashtu edhe në atë të konservimit. Ata koordinohen nga profesorët Michele Silani dhe Giuseppina Renda të Universitetit Luigi Vanvitelli të Kampanias, dhe drejtohen nga profesor Carlo Rescigno i Shkollës Jugore të Studimeve të Avancuara dhe Filippo Demma, drejtor i Parqeve Arkeologjike të Sibarit dhe Krotonës. Projekti përfshin gjithashtu bashkëpunime me Fondazione Scuola del Patrimonio, Shkollën e Arkeologjisë IMT në Lucca, universitetet e Bochumit dhe Bernës, Akademinë Daneze në Romë, Universitetin Princeton dhe Universitetin Mount Allison në Kanada.

Rezultatet paraprake të këtij misioni të fundit arkeologjik do të prezantohen nga arkeologët Raffaele Palma dhe Marco Pallonetti, të cilët drejtuan punën e gërmimit dhe dokumentimit. Drejtori Demma foli ekskluzivisht për këto zbulime, duke shpjeguar se gërmimi, i përfunduar dy javë më parë, ka zbuluar një stratigrafi befasuese: blloqe të mëdha guri, të paprekura dhe të palatuara, në themelin e murit të jashtëm të teatrit, që i përkasin të paktën katër frizave të ndryshme dorike dhe jonike, të atribuueshme ndaj dy, ndoshta katër, ndërtesave monumentale të shkatërruara nga zjarri në mesin e shekullit VI p.e.s.

NĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n zonĂ«, pĂ«rgjatĂ« njĂ« stenopĂČs-i (rrugĂ« e ngushtĂ« anĂ«sore e periudhĂ«s klasike), u identifikua njĂ« ambient qĂ« i pĂ«rkiste njĂ« domus-i tĂ« fazĂ«s republikane tĂ« Copia-s. NĂ« kĂ«tĂ« dhomĂ« u gjetĂ«n guaska dhe shtylla kurrizore e njĂ« peshku tĂ« madh – ndoshta ton apo amberjack – ende e lidhur, por pa kokĂ«, e cila nuk u gjet kurrĂ«. As peshku, as guaskat nuk tregojnĂ« gjurmĂ« gatimi apo pĂ«rpunimi ushqimor, çka sugjeron njĂ« braktisje tĂ« menjĂ«hershme dhe tĂ« dhunshme tĂ« ambientit.

Fillimi i Epokës Perandorake solli shkatërrimin e të gjitha strukturave të mëparshme dhe ndërtimin e teatrit romak, për të cilin u ripërdorën blloqe arkitektonike të ndërtesave arkaike. Fragmentet dekorative të prera u shfrytëzuan madje për krijimin e dyshemesë së kantierit të ndërtimit, mbi të cilën janë gjetur objekte që lejojnë rindërtimin e jetës së përditshme të punëtorëve: nga furra të vogla terrakote deri te monedha të humbura.

Në përmbledhje, këto zbulime ofrojnë për herë të parë një sekuencë të plotë stratigrafike që lejon interpretimin konkret të mbivendosjes urbane të Sybaris-it, Thurii-t dhe Copia-s. Ato hedhin dritë të re mbi organizimin monumental të qytetit arkaik, jetën e kolonëve latinë dhe transformimet urbane që shoqëruan historinë e këtij territori.

Siç thekson Demma, ky është thelbi i arkeologjisë: nga një detaj i vogël të rindërtosh një histori të madhe, për sa kohë që kërkimi mbështetet nga metodologjia shkencore dhe investimi afatgjatë.

Përgatiti për botim: L.Veizi

↗

11:15 Kylie Minogue merr – dhe Amazon gjithashtu – vendin e parĂ« tĂ« Krishtlindjes pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ«, me “Xmas”

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

KĂ«nga ekskluzive pĂ«r shitĂ«sin online pengon njĂ« “hat-trick” tĂ« vendit tĂ« parĂ« tĂ« Krishtlindjes pĂ«r Wham!; ndĂ«rsa Kylie bĂ«het gruaja e parĂ« qĂ« siguron single No 1 nĂ« MbretĂ«rinĂ« e Bashkuar nĂ« katĂ«r dekada tĂ« ndryshme

Ben Beaumont-Thomas

Kylie Minogue ka fituar vendin e saj të parë No 1 të Krishtlindjes në Mbretërinë e Bashkuar, dhe të tetin No 1 në total, me këngën Xmas.

Ajo mposhti konkurrencën nga Last Christmas e Wham!, super-hiti i transmetimeve, i cili ka qenë No 1 i Krishtlindjes për dy vitet e fundit: ishte kryesuesi i javës së kaluar, por këtë herë zbret në vendin e dytë. Në garë ishte edhe Lullaby nga fushata bamirëse Together for Palestine, që arriti në vendin e pestë.

“ËshtĂ« e vĂ«shtirĂ« ta shpreh me fjalĂ« sa e veçantĂ« ndihet kjo,” i tha Kylie Official Charts. “TĂ« jesh No 1 i Krishtlindjes Ă«shtĂ« vĂ«rtet dhurata mĂ« e mrekullueshme.”

Ky Ă«shtĂ« No 1 i parĂ« i Kylie-t pas 22 vitesh, qĂ« nga Slow nĂ« 2003, dhe vetĂ«m hiti i saj i dytĂ« solo nĂ« Top 10 qĂ« nga All the Lovers nĂ« 2010. Xmas e bĂ«n atĂ« gruan e parĂ« qĂ« siguron single No 1 nĂ« MB nĂ« katĂ«r dekada tĂ« ndryshme, dhe ajo Ă«shtĂ« njĂ« nga tĂ« paktat australiane qĂ« kryesojnĂ« listĂ«n e Krishtlindjes – e mĂ«parshmja ishte Nicole Kidman, me duetin me Robbie Williams Somethin’ Stupid nĂ« 2001.

NĂ« njĂ«farĂ« mĂ«nyre, Kylie ka qenĂ« edhe mĂ« parĂ« pjesĂ« e njĂ« No 1 tĂ« Krishtlindjes, por vetĂ«m si njĂ« pjesĂ« e vogĂ«l e versionit tĂ« vitit 1989 tĂ« Do They Know It’s Christmas? nga Band Aid, duke performuar pĂ«rkrah Cliff Richard, Bananarama dhe shumĂ« tĂ« tjerĂ« – kĂ«nga nuk llogaritet si njĂ« hit zyrtar i Kylie-t nĂ« tabela. NjĂ« vit mĂ« parĂ« ajo kishte qenĂ« pranĂ« majĂ«s me duetin tepĂ«r sentimental me Jason Donovan, Especially for You, por Cliff Richard i mbajti larg No 1 me Mistletoe and Wine, qĂ« sipas disa ishte edhe mĂ« sentimental.

Suksesi i Xmas u ndihmua nga shitjet e versioneve CD dhe vinil, por është edhe më i veçantë sepse nuk është i disponueshëm në shumicën e shërbimeve të transmetimit: Kylie e regjistroi atë si një këngë ekskluzive për Amazon Music.

ShitĂ«si online e ka identifikuar muzikĂ«n e Krishtlindjes si njĂ« tĂ«rheqje tĂ« madhe pĂ«r klientĂ«t vitet e fundit, duke pĂ«rdorur kĂ«ngĂ« ekskluzive pĂ«r t’i joshur ata tĂ« regjistrohen nĂ« shĂ«rbimin e tij tĂ« transmetimit muzikor (kĂ«ngĂ«t mund tĂ« dĂ«gjohen edhe nĂ« YouTube). KĂ«to ekskluzive shpesh luhen edhe kur muzika e Krishtlindjes kĂ«rkohet nĂ« pajisjet Alexa tĂ« Amazon-it, duke ndihmuar nĂ« rritjen e suksesit tĂ« tyre nĂ« tabela.

ËshtĂ« hera e parĂ« qĂ« njĂ« kĂ«ngĂ« e porositur nga Amazon arrin No 1 tĂ« Krishtlindjes, megjithĂ«se pĂ«rpjekje tĂ« mĂ«parshme kanĂ« qenĂ« shumĂ« pranĂ«. Vitin e kaluar It Can’t Be Christmas e Tom Grennan arriti nĂ« vendin e tretĂ«, dhe nĂ« 2023 It’s Christmas to Me e Sam Ryder arriti nĂ« vendin e dytĂ«. Koveri ekskluziv pĂ«r Amazon i Ellie Goulding i kĂ«ngĂ«s River tĂ« Joni Mitchell, i publikuar nĂ« 2019, arriti No 1 menjĂ«herĂ« pas Krishtlindjes atĂ« vit. Katy Perry, Olivia Dean, Laufey, Jorja Smith dhe George Ezra janĂ« ndĂ«r artistĂ«t e tjerĂ« qĂ« kanĂ« regjistruar kĂ«ngĂ« Krishtlindjeje pĂ«r Amazon.

Duke folur pĂ«r Music Week ndĂ«rsa fushata e Kylie-t po niste, Alex Nutton nga Amazon Music theksoi “investime tĂ« konsiderueshme dhe mbĂ«shtetje promovuese nĂ« porositjen e kĂ«ngĂ«ve tĂ« reja tĂ« Krishtlindjes kĂ«to vitet e fundit
 NjĂ« kĂ«ngĂ« e shkĂ«lqyer Krishtlindjeje ka fuqinĂ« t’i rezistojĂ« kohĂ«s. Kur i porosisim kĂ«to kĂ«ngĂ«, synimi ynĂ« Ă«shtĂ« gjithmonĂ« tĂ« krijojmĂ« njĂ« tĂ« preferuar tĂ« re festive, tek e cila klientĂ«t do tĂ« kthehen vit pas viti.”

Sa i përket shitjeve të pastra, Together for Palestine doli në krye, por Lullaby u transmetua relativisht pak. Kënga është një përshtatje e ninullës palestineze Yamma Mwel El Hawa, me një përzierje të tekstit origjinal në arabisht dhe vargjeve të reja të shkruara nga Peter Gabriel. Ajo interpretohet nga artistë palestinezë si Nai Barghouti, së bashku me artistë britanikë përfshirë Neneh Cherry, Celeste, Leigh-Anne Pinnock dhe bashkë-krijuesin e Together for Palestine, Brian Eno.

MĂ« herĂ«t kĂ«tĂ« muaj, Eno i tha Guardian-it se “nuk do tĂ« zhgĂ«njehej plotĂ«sisht” nĂ«se kĂ«nga nuk do tĂ« arrinte No 1, sepse “singlet e Krishtlindjes janĂ« njĂ« gjĂ« mĂ« vete.” TĂ« ardhurat nga kĂ«nga do t’u shpĂ«rndahen kauzave palestineze pĂ«rmes bamirĂ«sisĂ« Choose Love.

Pjesa tjetĂ«r e tabelĂ«s Ă«shtĂ«, siç pritej, e mbushur me kĂ«ngĂ« Krishtlindjeje: gjithsej 27. All I Want for Christmas Is You e Mariah Carey dhe Rockin’ Around the Christmas Tree e Brenda Lee janĂ« nĂ« vendet 3 dhe 4; ndĂ«rsa kĂ«ngĂ« festive nga Pogues, Kelly Clarkson, Elton John dhe Bobby Helms shfaqen tĂ« gjitha nĂ« Top 10 (me Raindance tĂ« Dave dhe Tems si pĂ«rjashtim jo-festiv nĂ« vendin 7).

Në tabelën e albumeve, ribotimi i 50-vjetorit i Wish You Were Here të Pink Floyd është No 1, duke u siguruar atyre thyerjen e një rekordi të rrallë: koha më e gjatë mes paraqitjes së parë të një albumi në No 1 dhe rikthimit të tij më të fundit në majë. Më parë këtë rekord e mbante Abbey Road i Beatles, që kryesoi në 1969 dhe sërish në 2019, me një diferencë pak më të shkurtër prej 49 vitesh e 252 ditësh.

Wish You Were Here Ă«shtĂ« albumi i dytĂ« No 1 i Pink Floyd nĂ« MB kĂ«tĂ« vit, pas albumit live Pink Floyd at Pompeii – MCMLXXII. Ata kanĂ« pasur edhe mĂ« parĂ« njĂ« single No 1 tĂ« Krishtlindjes, me Another Brick in the Wall nĂ« 1979.

Përgatiti për botim: L.Veizi

↗

10:00 21 dhjetori, lindja dhe rënia e një idhulli prej bronzi

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

Nga Leonard Veizi

Historia ka shpesh një mënyrë ironike, gati groteske, për të mbyllur ciklet e saj. Për Shqipërinë, data 21 dhjetor nuk është thjesht një ditë kalendari, por një udhëkryq simbolik ku përplasen dy epoka: lindja e njeriut që mishëroi diktaturën më të egër të shekullit XX dhe dita kur shoqëria shqiptare nisi më në fund të shkëputej nga hija e tij e rëndë ideologjike.

Njeriu prej “çeliku”

Më 21 dhjetor 1879 lindi Josif Visarionoviç Stalin. Nga viti 1922 deri në vdekjen e tij në vitin 1953, ai drejtoi Bashkimin Sovjetik me një dorë të hekurt, duke e shndërruar atë nga një shoqëri kryesisht agrare në një superfuqi industriale dhe bërthamore. Por ky transformim u pagua me një çmim njerëzor të pallogaritshëm.

Për dekada me radhë, emri i Stalinit u bë sinonim i gulagëve, spastrimeve masive, terrorit shtetëror dhe kultit absolut të individit. Miliona jetë u shtypën në emër të një ideologjie që kërkonte bindje totale dhe heshtje absolute.

Aplikimi në Shqipëri

NĂ« ShqipĂ«ri, Stalini nuk ishte thjesht njĂ« figurĂ« e largĂ«t historike apo njĂ« aleat politik. Ai u shndĂ«rrua nĂ« “shkĂ«mbin” mbi tĂ« cilin Enver Hoxha ndĂ«rtoi dhe justifikoi diktaturĂ«n e tij. Edhe pasi pjesa mĂ« e madhe e botĂ«s komuniste u distancua nga krimet staliniste pas vitit 1956, ShqipĂ«ria mbeti ishulli i fundit qĂ« e ruajti me fanatizĂ«m figurĂ«n e tij, duke mbushur sheshet, institucionet dhe tekstet shkollore me statuja dhe portrete tĂ« njĂ« tirani tĂ« huaj.

1990: çlirimi nga simbolet e dhunës

SaktĂ«sisht 111 vite pas lindjes sĂ« tij, mĂ« 21 dhjetor 1990, historia shqiptare shĂ«noi njĂ« kthesĂ« tĂ« vonuar, por vendimtare. NĂ« njĂ« klimĂ« tensioni politik dhe shoqĂ«ror, ku thirrjet pĂ«r “Liri” dhe “Demokraci” po çanin themelet e regjimit, qeveria e asaj kohe, nĂ«n presionin e pandalshĂ«m tĂ« lĂ«vizjes studentore dhe qytetare, urdhĂ«roi heqjen e tĂ« gjitha simboleve, busteve dhe pĂ«rmendoreve tĂ« Stalinit. Ky nuk ishte njĂ« akt i thjeshtĂ« administrativ. Ishte njĂ« akt politik dhe moral. Ishte fillimi i njĂ« eksorcizmi kombĂ«tar, njĂ« pĂ«rpjekje pĂ«r tĂ« larguar nga hapĂ«sira publike ikonat e frikĂ«s qĂ« kishin sunduar pĂ«r dekada.

Heqja e statujave të Stalinit shënoi njëkohësisht: fundin e izolimit ideologjik, duke pranuar se rruga staliniste shqiptare kishte dështuar; rrëzimin e miteve, sepse kur bronzi ra, bashkë me të u shemb edhe iluzioni i pathyeshmërisë së diktaturës; hapjen e rrugës drejt pluralizmit, një proces që pak muaj më vonë do të kulmonte me rrëzimin e monumentit të Enver Hoxhës.

Një mësim për historinë

Kontrasti mes këtyre dy datave është tronditës. Nëse 21 dhjetori i vitit 1879 shënoi lindjen e një epoke terrori dhe shtypjeje për miliona njerëz, 21 dhjetori i vitit 1990 shënoi guximin e një shoqërie që vendosi të mos jetonte më nën hijen e një idhulli të rremë. Kjo datë na kujton se monumentet mund të jenë prej bronzi, por nuk i mbijetojnë dot vullnetit të një populli që zgjedh lirinë. Shqipëria e vitit 1990 nuk hoqi thjesht disa statuja nga sheshet; ajo filloi të heqë prangat mendore të një ideologjie që e kishte mbajtur peng për gati gjysmë shekulli.

Refleksion

NĂ« retrospektivĂ«, 21 dhjetori mbetet dita e pĂ«rballjes me tĂ« shkuarĂ«n. ËshtĂ« dita qĂ« na kujton sa shumĂ« vonuam pĂ«r tĂ« parĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ«n dhe sa jetike Ă«shtĂ« qĂ« simbolet e diktaturĂ«s tĂ« mbeten vetĂ«m nĂ« arkivat e historisĂ«. Jo pĂ«r t’u harruar, por pĂ«r tĂ« mos u pĂ«rsĂ«ritur kurrĂ« mĂ«.

❌