E kaluan fëmijërinë duke numëruar viktima, duke dëgjuar të shtëna dhe helikopterë ushtarakë, duke dëgjuar histori të tmerrshme dhe duke i folur fjalët e para si refugjatë.
KĂ«tĂ« vit u shĂ«nua 30-vjetori i pĂ«rfundimit tĂ« luftĂ«s nĂ« Bosnje-HercegovinĂ«. NĂ« periudhĂ«n e njĂ«jtĂ«, Ăeçenia u pĂ«rball me dy luftĂ«ra shkatĂ«rruese, derisa talibanĂ«t u larguan nga pushteti nĂ« Afganistan, pĂ«r tâu rikthyer dy dekada mĂ« vonĂ«.
Teksa bota këndellej nga pasojat e Luftës së Dytë Botërore, brezat e lindur në shtetet jostabile kanë përjetuar gjëra që do të mbesin të pashlyeshme në kujtesë.
Nga Bonje-Hercegovina e deri nĂ« Ăeçeni e Afganistan, Radio Evropa e LirĂ« bisedoi me tre persona, jetĂ«t e tĂ« cilĂ«ve janĂ« formĂ«suar nga konfliktet e pĂ«rjetuara nĂ« fĂ«mijĂ«ri.
Gjenerata e Dejtonit në Bosnje
Nermin Mamelexhija ka lindur vetĂ«m disa muaj pas nĂ«nshkrimit tĂ« marrĂ«veshjes sĂ« Dejtonit, e cila u dha fund luftimeve nĂ« Bosnje-HercegovinĂ« â konflikt qĂ« la mbi 100.000 njerĂ«z tĂ« vrarĂ«.
Prindërit e tij ikën në Gjermani nga vendlindja në Turbe, dhe Nermini i kaloi atje vitet e para të jetës, para se familja të rikthehej në Bosnje.
âNe e kemi pasur njĂ« fĂ«mijĂ«ri sikur nĂ« pĂ«rrallaâ, thotĂ« Nermimi, 30-vjeçar pĂ«r Radion Evropa e LirĂ« nga Braunshfajgu i GjermanisĂ«.
âMĂ«hallĂ«t na rritĂ«n neve, na jepnin vetĂ«m nga njĂ« copĂ« bukĂ« dhe ishim gjithĂ« ditĂ«n rrugĂ«veâ.
PavarĂ«sisht se ai u rrit nĂ« Turbe â njĂ« qytet i vogĂ«l nĂ« qendĂ«r tĂ« BosnjĂ«s â nĂ« kohĂ« tĂ« paqes, shteti mbeti i dĂ«mtuar dhe i ndarĂ«.
NdasitĂ« qĂ« i la mbrapa Dejtoni, u qartĂ«suan edhe mĂ« shumĂ« nĂ« shkollĂ«n fillore. Ai mĂ«soi nĂ« shkolla me sistemin âdy shkolla nĂ«n njĂ« kulmâ, qĂ« do tĂ« thotĂ« se fĂ«mijĂ«t ishin tĂ« ndarĂ« varĂ«sisht nga etnia, pavarĂ«sisht se mĂ«sonin bazuar nĂ« kurrikula pothuajse identike.
Pas universitetit, Nermini është kthyer në Gjermani. Ai nuk ka punuar kurrë në Bosnje.
âĂfarĂ« mĂ« ka shtyrĂ« tĂ« largohem nga Bosnja ka qenĂ« padrejtĂ«sia. TĂ« duhet lidhje pĂ«r gjithçka, duhet tĂ« gjesh njĂ« mĂ«nyrĂ« pĂ«r tâi kryer gjĂ«ratâ, ka thĂ«nĂ« ai.
Sipas të dhënave të organizatës ndërkombëtare, Transparency International, Bosnje-Hercegovina renditet si shteti i dytë më i korruptuar në Evropë.
Një studim i Fondit të Kombeve të Bashkuara për Popullsi tregon se çdo i dyti i ri i moshave 18-29 vjeç po e konsideron ikjen nga Bosnja.
Kur Radio Evropa e Lirë bisedoi me Nerminin pesë vjet më parë, në përvjetorin e 25-të të marrëveshjes së Dejtonit, ai shpresonte të mos ishte në mesin e tyre që e mendonin largimin.
Ai ishte nĂ« vitin e fundit tĂ« studimeve pĂ«r stomatologji dhe dĂ«shironte tĂ« gjente punĂ« nĂ« Bosnje qĂ« âAustria apo Gjermania tĂ« mos e merrnin njĂ« punĂ«tor plotĂ«sisht tĂ« kualifikuarâ.
âNuk do tĂ« hiqja dorĂ« kurrĂ« nga pasaporta, Ă«shtĂ« e vetmja gjĂ« qĂ« mĂ« lidh me BosnjĂ«nâ, thotĂ« ai tani.
âBosnja mĂ« ka dhĂ«nĂ« gjithçka⊠mirĂ«po tĂ« gjithĂ« kanĂ« tĂ« drejtĂ« tĂ« vendosin çfarĂ« duan dhe ku duan tĂ« jenĂ«â.
Sot, kur ai flet me familjen e tij përmes platformave të ndryshme online, asnjëra prej motrave të tij nuk jeton në Bonje.
âEnde ndihem e brishtĂ«â â nga plagĂ«t e ĂeçenisĂ«
Teksa Bosnja po dilte nga lufta, 3.000 kilometra larg, banorët e Groznit po strehoheshin nëpër bodrume.
Me pĂ«rfundimin e LuftĂ«s sĂ« ParĂ« Ăeçene nĂ« gusht tĂ« vitit 1996, Hava, 8-vjeçare ishte kthyer nĂ« familjen e prindĂ«rve pĂ«r ta gjetur atĂ« shkrumb e hi. Ajo i ka kaluar disa javĂ« duke jetuar nĂ« podrum, meqĂ« bombat nuk ndaleshin nĂ« kryeqytetin çeçen.
Tre vjet mĂ« vonĂ« ka nisur Lufta e DytĂ« Ăeçene. Familja e HavĂ«s ka ikur dhe Ă«shtĂ« strehuar nĂ« fshatin e gjyshes sĂ« saj. NĂ« Grozni janĂ« kthyer katĂ«r vjet mĂ« vonĂ«, nĂ« njĂ« qytet tĂ« shkatĂ«rruar dhe ende nĂ« gjendje tĂ« jashtĂ«zakonshme.
âKur je fĂ«mijĂ«, je i izoluar nga gjithçkaâ, ka thĂ«nĂ« ajo pĂ«r Radion Evropa e LirĂ«.
âE kupton se çfarĂ« po ndodh dhe luan lojĂ«ra tĂ« çmendura duke numĂ«ruar aeroplanĂ«t luftarakĂ« apo helikopterĂ«t qĂ« sheh dhe garon me shokĂ«t se kush ka parĂ« mĂ« shumĂ«â.
Jasminko Haliloviq nga Muzeu i Luftës sugjeron se këto sjellje janë përpjekje e fëmijëve për të vendosur rregull në mesin e kaosit.
âNumĂ«rimi i shpĂ«rthimeve, mbledhja e predhave, ndĂ«rtimi i strehĂ«ve me jastĂ«kĂ« â tĂ« gjitha kĂ«to janĂ« tentime pĂ«r tĂ« fituar kontrollin e njĂ« botĂ« tĂ« paparashikueshmeâ, vlerĂ«son ai.
Hava, e cila ka kĂ«rkuar tĂ« mos i publikohet mbiemri, i kujton ditĂ«t pa ujĂ« dhe rrymĂ«, netĂ«t me orĂ« policore dhe bĂ«rjen e detyrave me llambĂ« gazi. MĂ« shumĂ« se 25 mijĂ« njerĂ«z janĂ« vrarĂ« nĂ« LuftĂ«n e DytĂ« Ăeçene dhe mijĂ«ra tĂ« tjerĂ« janĂ« ende tĂ« zhdukur.
Prej vitit 2007, ky rajon rus është udhëhequr nga Ramzan Kadyrov, i akuzuar gjerësisht për abuzim me të drejta të njeriut. Shtetet e Bashkuara e kanë sanksionuar më 2020.
Hava tani punon si hulumtuese nĂ« Serbi dhe nuk ka jetuar nĂ« Ăeçeni qĂ« dy vjet, mirĂ«po do tĂ« kthehej nĂ«se do tĂ« zhdukej korrupsioni dhe do tĂ« kishte reforma.
âRusia duhet tĂ« ndryshojĂ« qĂ« unĂ« tĂ« kthehem nĂ« Ăeçeniâ, thotĂ« ajo. âDuhet tĂ« ndryshojĂ« ashtu qĂ« tĂ« reflektojĂ« pozitivisht nĂ« Ăeçeniâ.
Ndonëse lufta ka përfunduar vite më parë, ajo beson se gjenerata e saj nuk e ka përjetuar asnjëherë stabilitetin e plotë.
âEnde ndihem e brishtĂ« sepse nuk mund tĂ« kthehem, dhe jam nĂ« njĂ« shtet tjetĂ«r duke tentuar tĂ« kuptojĂ« se si funksionojnĂ« gjĂ«ratâ, ka thĂ«nĂ« ajo.
 âShkolla ishte Ă«ndĂ«rrâ nĂ« Afganistan
Kur talibanët e pushtuan Kabulin për herë të parë më 1996, Nilofar Ebrahemi ishte trevjeçare dhe vishte rroba të djemve.
âPrindĂ«rit mĂ« vishnin si djalĂ«, ndoshta sepse dĂ«shironin djem, ndoshta pĂ«r shkaqe sigurieâ, ka thĂ«nĂ« ajo.
Nilofar e ka kuptuar se është vajzë vetëm nga një mësues feje që i ka thënë të vendoste shami kur i kishte mbushur tetë vjet.
âUnĂ« nuk isha ajo. UnĂ« kurrĂ« nuk luaja me kukulla, me vajza. Nuk qaja kurrĂ«, sepse babai mĂ« kishte thĂ«nĂ« se duhet tĂ« isha e guximshme si djemtĂ«â, tregon ajo.
Nën regjimin e talibanëve, askush nga familja e saj nuk mund të punonte. Ndonjëherë ata as nuk mund ta përballonin blerjen e çajit dhe pinim ujë të vluar. Nëna e saj, e cila ishte me burka është rrahur një herë me kamxhik dhe Nilofari është përjashtuar nga shkolla.
âShkolla mĂ« ishte bĂ«rĂ« Ă«ndĂ«rr. MĂ« kujtohet qĂ« e mendoja se a kishte vende tjera nĂ« botĂ« ku vajzat shkonin nĂ« shkollĂ« apo nĂ«se tĂ« gjithĂ« fĂ«mijĂ«t ishin nĂ« gjendjen timeâ.
Ajo ka mësuar shkrim-lexim nga babai, i cili besonte se fëmijët duhej të ishin gati për kohëra më të mira.
Nilofar ka hyrë më në fund në shkollë pas vitit 2001, kur forcat amerikane kanë nisur luftën kundër talibanëve.
Hamid Karzai është shpall lider i përkohshëm i Afganistanit dhe më pas është bërë president. Por, prapëseprapë, situata ishte e rrezikshme.
âKishte shpĂ«rthime nĂ« rrugĂ«, nĂ« mĂ«ngjes gjaku pĂ«rhapej rrugĂ«ve dhe njerĂ«zit vazhdonin e kalonin. Ishte bĂ«rĂ« diçka normaleâ, tregon ajo.
Nilofar ka diplomuar, ka fituar bursë për studime të nivelit master në Indi dhe është kthyer në fund të viteve 2020 për të ligjëruar në një universitet privat. Ajo ka shkruar edhe për disa media dhe ka punuar në projekte për klimën.
Krejt kjo ka zgjatur gjashtë muaj. Gjithçka ka ndryshuar në gusht të vitit 2021, kur Shtetet e Bashkuara dhe forcat aleate janë tërhequr pas gati 20 vjetëve prej Afganistanit dhe talibanët janë ngjitur në pushtet.
Kufizimet ndaj grave ua kanë zhdukur të gjitha të drejtat. Ajo as nuk ka mundur të punojë, as të studiojë apo të lëvizë lirshëm.
âUnĂ« jam grua qĂ« ka studiuar, qĂ« ka planifikuar studimet e doktoratĂ«s, qĂ« e donte punĂ«n dhe tĂ« gjitha kĂ«to u shkatĂ«rruanâ, ka thĂ«nĂ« ajo.
PasaportĂ«n e kishte me afat tĂ« skaduar dhe kur arriti ta merrte tĂ« renĂ«, ishte vonĂ« pĂ«r tĂ« ikur. NĂ« Kabul ajo e ka nisur njĂ« projekt rrobaqepĂ«sie pĂ«r gratĂ« derisa njĂ« burrĂ« âqĂ« dukej si talibanâ i ka shkuar me armĂ« nĂ« kokĂ« dhe i ka thĂ«nĂ« âA po e sheh kĂ«tĂ«?â.
Nilofar Ă«shtĂ« tani nĂ« Teheran dhe kĂ«rkon njĂ« vizĂ« pĂ«r EvropĂ«. Ambasadat i kĂ«rkojnĂ« dĂ«shmi qĂ« situata Ă«shtĂ« e keqe pĂ«r gratĂ« ndonĂ«se, sipas saj, âe gjithĂ« bota e di se çfarĂ« po ndodh nĂ« Afganistanâ.
NĂ«se aplikimi i refuzohet, ajo duhet tĂ« kthehet nĂ« Afganistan. âNuk e di se çfarĂ« do tĂ« ndodhĂ« me muaâ, thotĂ« ajo.
NdonjĂ«herĂ« u merr lakmi grave tĂ« paedukuara. âAto ishin nĂ« shtĂ«pi vazhdimisht. UnĂ« luftova qĂ« tĂ« studioja, punoja dhe e kalova gjithĂ« kohĂ«n time pĂ«r asgjĂ« nĂ« fundâ.
Ăndrra pĂ«r tâu kthyer nĂ« shtĂ«pi
Tashmë 30 vjet pas Dejtonit, Bosnja, që e ka formësuar fëmijërinë e Nerminit, me vështirësi ndryshon, mirëpo ai thotë se dikur do të dëshironte të kthehej, pavarësisht se ka grua në Gjermani dhe mundësi më të mira për specializim në profesion.
Edhe Hava Ă«ndĂ«rron tĂ« kthehet nĂ« Ăeçeni njĂ« ditĂ«.
âĂndĂ«rroj tĂ« kem njĂ« shtĂ«pi tĂ« vogĂ«l nĂ« male dhe njĂ« shtĂ«pi mysafirĂ«sh pĂ«r turistë⊠pak pula, mace dhe ndoshta njĂ« dhiâ, tregon ajo.
Ăndrra e Nilofarit pĂ«r tĂ« studiuar nĂ« Afganistan Ă«shtĂ« realizuar pjesĂ«risht, derisa talibanĂ«t janĂ« kthyer nĂ« pushtet. Tani ajo shpreson qĂ« tĂ« largohet nga shteti âku gratĂ« jetojnĂ« sikurse nĂ« kafazâ.
Gati 30 vjet mĂ« parĂ«, njĂ« raport i Kombeve tĂ« Bashkuara pĂ«r fĂ«mijĂ«t dhe konfliktin paralajmĂ«ronte se shumĂ« prej tyre mund tĂ« rriten me âmungesa materiale dhe emocionaleâ dhe shoqĂ«ri tĂ« bĂ«ra copĂ« â copĂ«.
Këto fjalë janë ende të vlefshme sot në jetët e Nerminit, Havës dhe Nilofarit.
Sinjali â aty ku e vĂ«rteta flet para lajmit!
/GazetaSinjali/
The post SarajevĂ«, Grozni dhe Kabul â tri luftĂ«ra, tri fĂ«mijĂ«ri tĂ« ndryshme appeared first on Sinjali.