Nga Rudina Koromani, Psikologe Klinike
Në Shqipëri – ashtu si në pjesën më të madhe të Ballkanit – nuk na mungojnë ligjet. Na mungon diçka shumë më thelbësore: kuptimi i ligjit. Dhe kur ligji nuk kuptohet, nuk përjetohet dhe nuk mendohet, e keqja nuk shpërthen me zhurmë. Ajo bëhet normale.
Hannah Arendt e përshkruan këtë proces në librin e saj të famshëm Eichmann in Jerusalem: A Report on the Banality of Evil (1963). Ajo tregon se e keqja moderne nuk kryhet domosdoshmërisht nga njerëz sadistë apo monstruozë, por nga individë “normalë” që ndalojnë së menduari. Jo së menduari teknikisht, por moralisht. Kur subjekti nuk pyet më veten “a është e drejtë?”, por vetëm “a është e lejuar?” ose “a më penalizon?”, e keqja humbet karakterin e saj skandaloz dhe kthehet në rutinë.
Psikanaliza e Jacques Lacan-it e shpjegon këtë fenomen nga një kënd tjetër, por me të njëjtin përfundim. Në Écrits (1966) dhe në seminarët e tij mbi ligjin dhe autoritetin (Le Séminaire, Livre VII: L’éthique de la psychanalyse), Lacan shpjegon se ligji funksionon vetëm kur është pjesë e asaj që ai e quan Rendi Simbolik.
Po çfarë është kjo Simbolikë, e cila shpesh tingëllon abstrakte?
Me fjalë të thjeshta, Simbolikja është sistemi i kuptimeve që i jep peshë fjalës, rregullit dhe autoritetit. Është arsyeja pse një ligj nuk është thjesht një kërcënim, por një kufi që pranohet. Kur ligji simbolizohet, ai nuk zbatohet vetëm nga frika, por nga bindja se mbron diçka të përbashkët. Kur kjo simbolikë shembet, ligji mbetet ose i dhunshëm, ose qesharak.
Massimo Recalcati, në librat e tij Il complesso di Telemaco (2013) dhe La legge della parola (2022), flet hapur për krizën bashkëkohore të ligjit simbolik. Sipas tij, shoqëritë moderne – dhe veçanërisht ato post-autoritare – nuk vuajnë nga mungesa e ligjit, por nga zbrazja e tij nga kuptimi etik. Ligji ekziston, por nuk besohet. Dhe ajo që nuk besohet, shkelet.
Kjo na sjell drejtpërdrejt te korrupsioni. Në Shqipëri, korrupsioni nuk perceptohet më si shkelje morale, por si aftësi për t’ia dalë. Ky është momenti kur ligji nuk simbolizon më drejtësinë, por pengesën. Kur ryshfeti quhet “nder” dhe abuzimi “zgjidhje”, kemi hyrë pikërisht në atë që Arendt do ta quante banalitet i së keqes.
Arsimi është vendi ku kjo krizë prodhohet në heshtje. Një sistem ku nota blihet, diploma relativizohet dhe mediokriteti shpërblehet, nuk po dështon thjesht administrativisht. Ai po dështon simbolikisht. Shkolla nuk transmeton më idenë e kufirit, të meritës dhe të përgjegjësisë. Ajo u mëson të rinjve se rregulli është i negociueshëm. Ky është terreni ideal për korrupsionin e së nesërmes.
Dhuna shfaqet aty ku ligji nuk ka më autoritet simbolik. Kur fjala, institucioni dhe drejtësia nuk kanë peshë, mbetet vetëm forca. Lacan do të thoshte se aty ku ligji nuk flet më, flet trupi. Dhe kjo shpjegon pse dhuna shpesh justifikohet me fraza si “nuk kishte rrugë tjetër” apo “kështu funksionon realiteti”.
Drejtësia, në këtë kontekst, kthehet ose në spektakël, ose në farsë. Ose përdoret për të frikësuar, ose perceptohet si selektive dhe e kapur. Recalcati paralajmëron se kur ligji perceptohet si i padrejtë, subjekti nuk ndjen më faj për shkeljen e tij.
Kjo është arsyeja pse korrupsioni, dhuna dhe padrejtësia nuk na tronditin më. Jo sepse jemi bërë më të këqij, por sepse kemi humbur lidhjen simbolike me ligjin. Dhe kur ligji nuk mendohet, e keqja nuk duket më si e keqe.
Nëse duam ndryshim real, ai nuk fillon vetëm me reforma dhe ndëshkime. Fillon me rikthimin e kuptimit të ligjit në gjuhën publike, në arsim dhe në institucione.
Nuk kemi më luksin ta trajtojmë ligjin si dekor institucional dhe skandalin si spektakël mediatik. Çdo herë që justifikojmë korrupsionin, relativizojmë arsimin, tolerojmë dhunën ose mosbesojmë drejtësinë, ne nuk po shkelim vetëm rregulla – po heqim dorë nga kuptimi i tyre. Dhe një shoqëri që heq dorë nga kuptimi i ligjit, heq dorë nga vetja.
Nëse duam ndryshim real, duhet të fillojmë tani: të kërkojmë që ligji të shpjegohet, të mësohet dhe të zbatohet si vlerë e përbashkët; që arsimi të mos prodhojë cinizëm, por përgjegjësi; që drejtësia të mos frikësojë, por të bindë. Sepse ligji që nuk kuptohet do të shkelet gjithmonë – dhe një shoqëri që mësohet me shkeljen, mësohet edhe me të keqen.
Rikthimi i kuptimit të ligjit nuk është çështje formulimesh juridike, por e gjuhës, e arsimit dhe e institucioneve. Do të thotë që ligji të shpjegohet si vlerë dhe jo vetëm si ndëshkim; të mësohet si kufi i drejtë dhe jo si pengesë për t’u anashkaluar; dhe të zbatohet në mënyrë të barabartë, që të besohet. Pa këtë, çdo ligj i ri mbetet një rregull tjetër për t’u shmangur, ndërsa çdo skandal shndërrohet në lajm të konsumuar dhe të harruar.