❌

Normal view

There are new articles available, click to refresh the page.
Yesterday — 24 December 2025Main stream

I kërkova ChatGPT-së të zgjidhte një mister 800-vjeçar italian dhe ajo që ndodhi më befasoi

✇Telegrafi
By: Agron Shala
24 December 2025 at 13:41


Nga: Elon Danziger, historian i pavarur arti / The New York Times
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Përballë Katedrales së Firences në Itali, qëndron një kishë shumë më e vjetër, Pagëzorja e Shën Gjonit. Ajo është një qendër e dashur e jetës fetare, ku shumë fiorentinë pagëzohen edhe sot e kësaj dite. Kolonat të thjeshta dhe harqet e zbukuruara përqafojnë tetë anët e saj, gjysmë të kamufluara në modele mermeri të gjelbër dhe të bardhë. Pa imitim të arkitekturës së Romës së lashtë, nga ana e pagëzores, është e vështirë të imagjinosh Firencen duke lindur Renesancën arkitekturore që ndryshoi fytyrën e Evropës. Megjithatë, për shekuj me radhë, nuk ka pasur një zgjidhje bindëse për pyetjet se kush e ndërtoi, kur dhe për çfarë arsye. Dekada më parë, unë organizoja vizita në pagëzore dhe e adhuroja atë, ndërsa në fillim të viteve 2020 nisa të thellohesha në origjinën e saj.

Pas vitesh të tëra duke shqyrtuar dokumentet historike dhe duke lexuar me zell, bëra një zbulim të rëndësishëm që u botua vitin e kaluar: pagëzorja nuk u ndërtua nga fiorentinët, por për fiorentinët - në mënyrë të veçantë, si pjesë e një përpjekjeje bashkëpunuese të udhëhequr nga Papa Gregori VII, pas zgjedhjes së tij në vitin 1073. Ky zbulim ndodhi menjëherë para shpërthimit të inteligjencës artificiale [IA] në ndërgjegjen publike, dhe kohët e fundit fillova të pyesja veten: A do të mund ta zgjidhte një model i madh gjuhësor, si ChatGPT, këtë mister më shpejt se unë?

KĂ«shtu qĂ«, si pjesĂ« e njĂ« eksperimenti personal, provova t’i kaloj tre çetbotĂ«t e inteligjencĂ«s artificiale - ChatGPT, Claude dhe Gemini - pĂ«rmes aspekteve tĂ« ndryshme tĂ« hetimit tim. Doja tĂ« shihja nĂ«se ata do tĂ« mund tĂ« dallonin tĂ« njĂ«jtat gjurmĂ« qĂ« kisha gjetur unĂ«, tĂ« vlerĂ«sonin rĂ«ndĂ«sinĂ« e tyre dhe tĂ« arrinin nĂ« tĂ« njĂ«jtat pĂ«rfundime qĂ« arrita unĂ« - mĂ« nĂ« fund. Por, çetbotĂ«t dĂ«shtuan. Edhe pse ishin tĂ« aftĂ« tĂ« pĂ«rpunonin tekste tĂ« dendura pĂ«r informacion tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m, pĂ«r origjinĂ«n e pagĂ«zores, nĂ« fund nuk ishin nĂ« gjendje tĂ« ndĂ«rtonin njĂ« ide krejtĂ«sisht tĂ« re. Atyre u mungonin cilĂ«sitĂ« thelbĂ«sore pĂ«r tĂ« bĂ«rĂ« zbulime.

Ka disa arsye pĂ«r kĂ«tĂ«. Modelet e mĂ«dha gjuhĂ«sore kanĂ« lexuar mĂ« shumĂ« tekst sesa mund tĂ« shpresojĂ« ndonjĂ«herĂ« njĂ« njeri. Por, kur IA-ja lexon tekst, ajo thjesht zgjedh modelet. Mund tĂ« humbasin detajet e veçanta, tĂ« dhĂ«nat e jashtĂ«zakonshme dhe perspektivat e pazakonta qĂ« mund tĂ« ndikojnĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ«n e tĂ« menduarit. PĂ«r shembull, nĂ« librin e tij tĂ« vitit 2006, Toscana Romanica, Guido Tigler - profesor nĂ« Universitetin e Firences - argumentoi se pagĂ«zorja u ndĂ«rtua mĂ« vonĂ« nga sa besohej pĂ«rgjithĂ«sisht. ËshtĂ« ide qĂ« nuk pranohet gjerĂ«sisht, dhe unĂ« besoj se kjo Ă«shtĂ« arsyeja pse çetbotĂ«t nuk ma prezantuan kurrĂ« kur i pyeta se çfarĂ« do tĂ« lexonin pĂ«r tĂ« zgjidhur enigmĂ«n e pagĂ«zores. Edhe pse nĂ« fund gjeta arsye pĂ«r tĂ« refuzuar atĂ« datim tĂ« mĂ«vonshĂ«m, idetĂ« joortodokse tĂ« z. Tigler mĂ« mĂ«suan ta marr mĂ« seriozisht mundĂ«sinĂ« qĂ« studimet e mĂ«parshme mund tĂ« gabonin nĂ« lidhje me kronologjinĂ« e pagĂ«zores.

Për shekuj me radhë, shumë njerëz besuan se Papa Nikolla II e shuguroi pagëzoren në vitin 1059. Në fakt, nuk ekziston asnjë dëshmi e njohur për një ngjarje të tillë; ekzistenca e saj bazohet në një supozim të nxjerrë nga disa dokumente që tregojnë përfshirjen e tij, në atë vit, në kisha të tjera fiorentine. Kur i shtyva çetbotët të zbulonin vetë këtë mospërputhje, ChatGPT dhe Claude e gjetën, por nuk arritën të vërenin se ishte e dyshimtë, ndërsa Gemini krijoi prova të rreme që do të eliminonin këtë mospërputhje. Për të kontribuar në një fushë të njohurive, duhet të shqyrtosh me saktësi terrenin, të nuhasësh çfarë është e dyshimtë dhe të tregosh pse është e gabuar. Modelet e mëdha gjuhësore kanë vështirësi në të tri këto aspekte.

Dhe, ja problemi më i thellë: ndonjëherë njohja e modeleve - si nga njerëzit ashtu edhe nga makinat - është e gabuar. Edhe pse nuk kishte prova konfirmuese, shumica e studiuesve thjesht kishin supozuar se financuesit e pagëzores ishin fiorentinë. Në fund të fundit, pjesa dërrmuese e ndërtimit të kishave në Mesjetë drejtohej prej njerëzve vendas: peshkopë, abatë, familje të pasura. Por, nga leximet e mia fillova të pajtohesha gjithnjë e më shumë me një pikëpamje margjinale se banorët e Firences së shekullit XI, ishin ende shumë të varfër dhe provincialë për të prodhuar një ndërtim kaq të arrirë.

ÇelĂ«si pĂ«r tĂ« identifikuar se kush e ndĂ«rtoi pagĂ«zoren, kishte tĂ« bĂ«nte me atĂ« se sa shumĂ« ishte frymĂ«zuar arkitektura e saj nga Panteoni i lashtĂ« nĂ« RomĂ«. Deri nĂ« shekullin XI, Panteoni ishte kthyer nĂ« kishĂ« dhe i pĂ«rkiste vetĂ«m papĂ«s. Pasi e heq Papa NikollĂ«n nga ekuacioni dhe pĂ«rqendrohesh te papĂ«t e fiksuar pas RomĂ«s sĂ« lashtĂ«, vetĂ«m njĂ« emĂ«r tĂ« vjen ndĂ«r mend pĂ«r patronin misterioz: Gregori VII.

Disa vite para zgjedhjes sĂ« Gregorit nĂ« vitin 1073, fiorentinĂ«t kishin ndaluar pagĂ«zimin e fĂ«mijĂ«ve nĂ« Firence, nga frika se njĂ« peshkop i korruptuar nuk do tĂ« mund tĂ« mbronte shpirtin e foshnjave tĂ« tyre. Pas njĂ« ngjarjeje qĂ« dĂ«shmoi padenjĂ«sinĂ« e peshkopit dhe e dĂ«boi atĂ«, sunduesit e fuqishĂ«m tĂ« Firences (dhe gjithĂ« ToskanĂ«s), Beatriçja e Barit dhe vajza e saj Matilda, duket se pĂ«rmirĂ«suan qytetin duke punuar me Gregorin pĂ«r t’ia dhĂ«nĂ« njĂ« pagĂ«zore madhĂ«shtore. ShkĂ«lqimi i pasur i arkitekturĂ«s romake nĂ« zemĂ«r tĂ« Firences, Ă«shtĂ« pikĂ«risht lloji i kishĂ«s tĂ« cilĂ«n Gregori do ta kishte pĂ«rkrahur.

Të sintetizosh kaq shumë pjesë të historisë mesjetare në një interpretim të ri, kërkonte të tërhiqeshe prapa dhe të rishikoje rëndësinë e tyre dhe mënyrën se si lidheshin me njëra-tjetrën. IA-ja mund të jetë në gjendje të përputh procesin e mbledhjes së atyre pjesëve, por zbulimi do të thotë të krijosh lidhje të reja - diçka që është përtej kapaciteteve aktuale të inteligjencës artificiale, siç konfirmuan testet që bëra.

Zbulimi mbetet pĂ«rpjekje njerĂ«zore dhe nxitet nga ajo cilĂ«si thellĂ«sisht njerĂ«zore - pĂ«r tĂ« parĂ« gjĂ«rat e pazakonshme qĂ« nuk pĂ«rshtaten me modelet dhe pĂ«r t’i hetuar mĂ« thellĂ«. /Telegrafi/

Evropa duhet të mbrojë Evropën

✇Telegrafi
By: Agron Shala
24 December 2025 at 13:18


Nga: Jason D. Greenblatt / Newsweek
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Zyrtarët evropianë të sigurisë tani po përcjellin një mesazh që do të kishte qenë i paimagjinueshëm vetëm një dekadë më parë: bëhuni gati për luftë. Siç raportoi së fundmi The Wall Street Journal, qeveritë në mbarë Evropën po i paralajmërojnë qytetarët të përgatiten për mundësinë e një konflikti me Rusinë. Ky moment është tronditës, por i vonuar prej kohësh. Ai nxjerr në pah një të vërtetë të vështirë të cilën Evropa e ka shmangur për vite me radhë: dobësia e kontinentit nuk është thjesht rezultat i luftës në Ukrainë. Ajo është pasojë e vetëkënaqësisë strategjike, shpërndarjes së gabuar fiskale dhe supozimit të pamatur se Shtetet e Bashkuara do të paguajnë gjithmonë faturën.

Siguria e Evropës, para së gjithash, duhet të jetë përgjegjësi e vetë Evropës.

presidenti Donald Trump e nxori nĂ« pah kĂ«tĂ« realitet. Ai ka ushtruar presion ndaj aleatĂ«ve tĂ« NATO-s qĂ« tĂ« respektojnĂ« angazhimet e bĂ«ra prej kohĂ«sh, nĂ« teori, por tĂ« shpĂ«rfillura nĂ« praktikĂ« - shpenzime serioze pĂ«r mbrojtjen. NĂ«n presion tĂ« vazhdueshĂ«m, anĂ«tarĂ«t e NATO-s mĂ« nĂ« fund filluan tĂ« lĂ«vizin drejt rritjes sĂ« shpenzimeve pĂ«rtej pragut prej dy pĂ«r qind tĂ« PBB-sĂ«, qĂ« prej kohĂ«sh ishte neglizhuar. KĂ«mbĂ«ngulja e drejtpĂ«rdrejtĂ« e Trumpit e detyroi EvropĂ«n tĂ« pĂ«rballej me kuptimin e vĂ«rtetĂ« tĂ« ndarjes sĂ« barrĂ«s. Siç raportoi The Washington Post, zyrtarĂ« tĂ« lartĂ« tĂ« Pentagonit po pĂ«rgatisin njĂ« plan pĂ«r tĂ« ulur nivelin e disa prej selive kryesore tĂ« ushtrisĂ« amerikane, pĂ«rfshirĂ« KomandĂ«n Evropiane tĂ« ShBA-sĂ«. Ky veprim pĂ«rputhet me strategjinĂ« e sigurisĂ« kombĂ«tare tĂ« presidentit Trump, qĂ« deklaroi se “ditĂ«t kur Shtetet e Bashkuara mbĂ«shtesnin gjithĂ« rendin botĂ«ror, si Atlasi, kanĂ« mbaruar”.

Udhëheqësit evropianë duhej ta kishin nxjerrë këtë mësim që në mandatin e parë të Trumpit. Në vend të kësaj, shumë prej tyre e lexuan gabimisht vendosmërinë e tij dhe supozuan se Shtetet e Bashkuara do të vazhdojnë të garantojnë sigurinë evropiane, pavarësisht zgjedhjeve të Evropës. Ky gabim doli të jetë i kushtueshëm.

Disa argumentojnĂ« se Evropa e ka “fituar” mbrojtjen e vazhdueshme amerikane duke dislokuar trupa nĂ« Afganistan, pas 11 shtatorit, dhe duke ndihmuar misionet amerikane jashtĂ« vendit. KĂ«to pĂ«rpjekje ishin tĂ« rĂ«ndĂ«sishme, por kurrĂ« nuk kishin pĂ«r qĂ«llim tĂ« zĂ«vendĂ«sonin investimin nĂ« mbrojtjen territoriale tĂ« EvropĂ«s. Solidariteti jashtĂ« vendit nuk e justifikon neglizhencĂ«n nĂ« shtĂ«pi.

Qasja e Trumpit ndaj NATO-s dhe Ukrainës është e qëndrueshme: Shtetet e Bashkuara do të mbështesin aleatët që marrin përgjegjësi për veten. Amerika nuk mund të shërbejë si portofoli i përhershëm apo garantuesi i sigurisë së Evropës, teksa Evropa shmang zgjedhjet e vështira. Udhëheqësit evropianë që duan ndikim mbi të ardhmen e Ukrainës, duhet të tregojnë seriozitet përmes gatishmërisë ushtarake, jo përmes komunikatave diplomatike.

Ky riorientim duhej të kishte ndodhur prej kohësh.

Për dekada, qeveritë evropiane e trajtuan mbrojtjen amerikane si një të drejtë, jo si partneritet. Ndërsa taksapaguesit amerikanë financonin parandalimin, shumë kryeqytete evropiane i dhanë përparësi programeve të gjera sociale, pensionimeve të parakohshme dhe politikave të lejueshme të emigracionit - në vend të shpenzimeve për mbrojtjen. Rehatia politike u zgjodh mbi përgjegjësinë strategjike, me supozimin se Amerika gjithmonë do ta mbulonte diferencën.

Memorandumi i Budapestit i vitit 1994, shpesh pĂ«rmendet pĂ«r tĂ« pretenduar se Shtetet e Bashkuara tani ia “kanĂ« borxh” mbrojtjen UkrainĂ«s, sepse Kievi hoqi dorĂ« nga armĂ«t bĂ«rthamore sovjetike. Por, memorandumi nuk ishte njĂ« garanci detyruese mbrojtjeje. DĂ«shtimi i tij nĂ«nvizon njĂ« mĂ«sim thelbĂ«sor: parandalimi varet nga aftĂ«sia e besueshme, jo nga dokumentet e dĂ«shirueshme.

MosmarrĂ«veshjet e fundit mbi asetet e ngrira ruse dhe financimi i UkrainĂ«s e bĂ«jnĂ« edhe mĂ« tĂ« qartĂ« dilemĂ«n e EvropĂ«s. UdhĂ«heqĂ«sit evropianĂ« ranĂ« dakord t’i sigurojnĂ« UkrainĂ«s njĂ« kredi prej 90 miliardĂ« eurosh - tĂ« mbĂ«shtetur nga buxheti i Bashkimit Evropian (BE) - pĂ«r vitet 2026 dhe 2027. Ata e arritĂ«n kĂ«tĂ« pasi dĂ«shtuan tĂ« pajtoheshin pĂ«r planin e tyre tĂ« preferuar pĂ«r pĂ«rdorimin e rreth 210 miliardĂ« eurove tĂ« asete shtetĂ«rore ruse, tĂ« ngrira si kolateral. Ky propozim u rrĂ«zua sepse qeveritĂ« - tĂ« udhĂ«hequra nga Belgjika, ku ndodhen shumica e aseteve - kishin frikĂ« nga njĂ« hakmarrje ligjore dhe pĂ«rgjegjĂ«si nĂ«se Moska do tĂ« padiste. Hezitimi, pĂ«rçarjet dhe mbĂ«shtetja nĂ« huamarrjen e garantuar nga buxheti, tregojnĂ« se sa e vĂ«shtirĂ« Ă«shtĂ« vendimmarrja evropiane - edhe nĂ« njĂ« moment ekzistencial nĂ« vetĂ« kontinentin e EvropĂ«s.

Shtetet e Bashkuara mund dhe duhet tĂ« qĂ«ndrojnĂ« pĂ«rkrah EvropĂ«s, kur Evropa ngrihet pĂ«r veten e saj. Por, fuqia amerikane duhet tĂ« plotĂ«sojĂ« mbrojtjen evropiane qĂ« Ă«shtĂ« mirĂ« e financuar - jo t’i zĂ«vendĂ«sojĂ« ato. Neni 5 i NATO-s Ă«shtĂ« angazhim i ndĂ«rsjellĂ« pĂ«r mbrojtje, jo njĂ« subvencion i pĂ«rhershĂ«m pĂ«r qeveritĂ« tĂ« cilat nuk janĂ« tĂ« gatshme tĂ« investojnĂ« nĂ« forcĂ«n ushtarake qĂ« e bĂ«n tĂ« besueshĂ«m Nenin 5 tĂ« NATO-s.

Ky nuk Ă«shtĂ« izolacionizĂ«m. ËshtĂ« llogaridhĂ«nie.

Shtetet e Bashkuara pĂ«rballen me nevoja urgjente nĂ« vend, pĂ«rfshirĂ« infrastrukturĂ«n e vjetruar, rritjen e kostove tĂ« kujdesit shĂ«ndetĂ«sor dhe presionet kufitare. T’u kĂ«rkosh familjeve amerikane tĂ« mbajnĂ« barrĂ«n e mbrojtjes sĂ« EvropĂ«s, kur Evropa zotĂ«ron pasurinĂ«, popullsinĂ« dhe bazĂ«n industriale pĂ«r t’u mbrojtur vetĂ«, nuk Ă«shtĂ« as e drejtĂ« dhe as e qĂ«ndrueshme.

Dhe, Evropa Ă«shtĂ« e aftĂ«. Me njĂ« nga ekonomitĂ« mĂ« tĂ« mĂ«dha nĂ« botĂ«, Evropa ka burimet pĂ«r t’u mbrojtur - nĂ«se zgjedh ta bĂ«jĂ« kĂ«tĂ«. Ajo qĂ« ka munguar nuk Ă«shtĂ« kapaciteti, por vullneti.

Në vend që të ndërtonin rezerva municionesh, mbrojtje ajrore, qëndrueshmëri kibernetike dhe forca të reagimit të shpejtë, shumë qeveri ofruan përfitime dhe garanci, duke vepruar thuajse historia ka përfunduar dhe mbrojtja amerikane është e përjetshme. Ky supozim është shembur.

Nëse Evropa beson se Rusia është një kërcënim real, Evropa duhet të veprojë në përputhje me këtë besim. Shpenzimet për mbrojtjen dhe parandalimi i besueshëm nuk mund të varen nga Uashingtoni. Dhe, këto përpjekje duhet të financohen nga Evropa - jo nga taksapaguesit amerikanë. Shtëpia e Bardhë dhe përfaqësuesit e saj po kryejnë pjesën e vet, duke balancuar mbështetjen për Ukrainën me realitetet e fuqisë ruse. Por, ky është para së gjithash problemi i Evropës, jo i Uashingtonit për ta zgjidhur.

Shtetet e Bashkuara mund të shërbejnë si mbështetje e fundit. Evropa duhet të jetë vija e parë.

Evropa duhet më në fund të marrë pronësinë e sigurisë dhe të së ardhmes së kontinentit. Aleatët e vërtetë ndajnë barrën. Ata nuk ua kërkojnë të tjerëve të bëjnë punën e tyre.

Evropa gëzoi dividendin e paqes, për dekada të tëra. Tani duhet të paguajë primin e sigurisë. /Telegrafi/

Lëngata e shqipes, nga vetë ne shqipot

✇Telegrafi
By: Agron Shala
24 December 2025 at 12:46


Nga: Ndue Dedaj

Kur ndĂ«rrojnĂ« motet, mbase i pari “bilanc” qĂ« duhet bĂ«rĂ« Ă«shtĂ« ai i gjuhĂ«s sonĂ«, sa dhe si i kemi shĂ«rbyer asaj, duke i pĂ«rmbushur detyrimet qĂ« kemi, nĂ« emĂ«r tĂ« sĂ« djeshmes, tĂ« sotmes dhe tĂ« nesĂ«rmes. Por, ç’tĂ« thuash! MĂ«suesja i ul njĂ« notĂ« fĂ«mijĂ«s sĂ« klasĂ« sĂ« parĂ«, qĂ« sapo ka kryer abetaren, ngaqĂ« ai ka harruar t’i vĂ«rĂ« dy pikat â€˜Ă«â€™-sĂ«, duke mos ia falur njĂ« gabim kaq tĂ« vockĂ«l drejtshkrimor, vetĂ«m pĂ«r ta edukuar qĂ« sot me shenjtĂ«rinĂ« e gjuhĂ«s. NdĂ«rkohĂ« nĂ« titrat, nĂ« ekranin e njĂ« televizioni, tĂ« gjitha â€˜Ă«â€™-tĂ« janĂ« shkruar me ‘e’, edhe pse emisioni i kushtohej “Mesharit” tĂ« Buzukut dhe profesori i Universitetit tĂ« ShkodrĂ«s, Vinçens Marku, pĂ«rmes njĂ« qasjeje tĂ« re, sillte tĂ« dhĂ«na tĂ« panjohura dhe argumente shkencore rreth botimit tĂ« kĂ«saj vepre, lexueshmĂ«rinĂ« e saj, pasi ka tĂ« bĂ«jĂ« me rrĂ«njĂ«t e shqipes sĂ« shkruar etj..

Shqipja lĂ«ngon nga vetĂ« ne pĂ«rdoruesit e saj, jo aq tĂ« pĂ«rgjegjshĂ«m pĂ«r fatet e saj. Po tĂ« ngrihej njĂ« i huaj e tĂ« na rrĂ«mbente njĂ« fjalĂ« tĂ« vetme, ne do tĂ« ngriheshim i madh dhe i vogĂ«l pĂ«r ta mbrojtur, me flamurin tonĂ« kombĂ«tar nĂ« duar! Si tĂ« ishin vetĂ« rilindĂ«sit e mĂ«dhenj. NdĂ«rkohĂ« qĂ« pa na e sulmuar askush gjuhĂ«n, jemi ne qĂ« e vrasim çdo ditĂ«, ashtu si pa dashje ... nga “dashuria” pĂ«r tĂ«. E vrasim tĂ« mĂ«dhenjtĂ« e shtetit, kur bĂ«jnĂ« afera, ata qĂ« kanĂ« dhe barrĂ«n e kujdesit institucional ndaj gjuhĂ«s. I keni parĂ« nĂ« gazeta bisedat telefonike qĂ« bĂ«jnĂ« pĂ«r tenderat e rrugĂ«ve, tuneleve, janĂ« copĂ«-copĂ« edhe nga ana gjuhĂ«sore, por askush nuk “dĂ«nohet” pĂ«r kĂ«tĂ« gjĂ«. TĂ« ishin vetĂ«m zyrtarĂ«t e qeverisĂ« qĂ« e shpĂ«rdorojnĂ« gjuhĂ«n! Jo, jemi tĂ« gjithĂ« ne, kush mĂ« pak e kush mĂ« shumĂ«.

NĂ« tabelat e rrugĂ«ve nuk shkruhet mĂ« â€˜Ă«â€™â€“ja, ndaj njĂ« turist i ardhur nga larg nuk di si ta lexojĂ« fjalĂ«n ‘Lure’ etj.

Gjithandej ka rĂ«nĂ« ‘ç’-ja duke u lexuar e shqiptuar ‘c’ (shkruhet certifikatĂ«, ndĂ«rkohĂ« qĂ« thuhet çertifikim) dhe diku tjetĂ«r ‘c’-ja bĂ«het padrejtĂ«sisht ‘ç’, si nĂ« rastin e mbiemrit Tuci, qĂ« shkruhet Tuçi (!?), kur ka tjetĂ«r tingĂ«llim fonetik njĂ«ri e tjetĂ«r, tjetri. Por, ndodh dhe e kundĂ«rta, mbiemri Doçi nĂ« jo pak raste shkruhet Doci! A ka kuptim?

NĂ«se dikush do t’i vĂ«zhgonte gjuhĂ«sisht emĂ«rtesat e ndryshme tĂ« lokaleve tregtare dhe jo vetĂ«m, do tĂ« shihte se pjesa mĂ« e madhe e tyre janĂ« nĂ« gjuhĂ«t tĂ« huaja, anglisht, italisht etj. KĂ«shtu pĂ«r dyqan mishi, hasim ndokund dhe trajtĂ«n shqipe mishtore - krijuar sipas tĂ« ngjashmeve: barnatore, tregore etj., edhe atĂ« turke hallall etj.

DĂ«gjojmĂ« tĂ« thuhet rĂ«ndom nĂ« komentet sportive: e mposhti skuadrĂ«n iks, pse jo e mundi? Se me kĂ«tĂ« “trend” edhe sportin e mundjes njĂ« ditĂ« mund ta quajmĂ« mposhtje?!

Një operator turistik po shpjegonte se cilët turistë targeton Shqipëria, në kuptimin: cili target turistësh viziton vendin tonë. Vetë fjala target është një fjalë e huaj e futur vonë në shqipe dhe nuk mund të prodhojë dhe një tjetër si veten, kur kemi gjegjësen shqipe: kategori.

Fëmijët zhvillojnë dhjetë ftohje në vit, thoshte në ekran një mjek, ndërkohë që saktë gjuhësisht do të ishte: prekën, kalojnë.

‘A e keni agjenduar pĂ«r nĂ« ditĂ«t qĂ« vijnĂ«?’, pĂ«rdorim i gabuar pĂ«r: a e keni vĂ«nĂ« nĂ« rendin e ditĂ«s, a e keni planifikuar?

Shekullofsh! ËshtĂ« bĂ«rĂ« kryeurimi i ditĂ«s, edhe pse mĂ« shumĂ« se njĂ« urim i gjetur tĂ« ngjan me njĂ« sajesĂ« rrjetesh sociale, kinse pĂ«r tĂ« thĂ«nĂ« diçka interesante. Ne nuk e kemi foljen me shekullue, ndĂ«rkohĂ« qĂ« kemi foljen me shkullueenĂ«n.

LexojmĂ« diku “Flamuri flamuron” (pĂ«r valĂ«vitet), Ă«shtĂ« si tĂ« thuash folja foljeron.

Një dikush duke shkruar në gegnisht, shkruan zemën për zemër!?

Përdorën përherë e më shumë fjalët: i mllefosur, i panikosur.

Në fjalor kemi fjalën furrë, kurse në rrjete hasim dhe furri ... i bukës?

NĂ« lajmet e kronikĂ«s sĂ« zezĂ« hasim: “Para se tĂ« niste karrierĂ«n kriminale”?! Karriera Ă«shtĂ« diçka tjetĂ«r nga krimi. A nuk bĂ«jmĂ« karrierĂ« nĂ« profesion? A nuk bĂ«jmĂ« kĂ«shillim karriere me nxĂ«nĂ«sit? Paçka se ka mbetur edhe vepĂ«r letrare, edhe vepĂ«r kriminale?!

Shkrimtari Agron Tufa tërhiqte vëmendjen në përdorimin pa vend të fjalës shqipfolës, që nënkupton të huajt që kanë mësuar të flasin shqip dhe jo assesi shqiptarët, pavarësisht se ku rrojnë.

Ka filluar të përdoret gabimisht fjala kulturolog për secilin person që ka qenë i punësuar në sektorët e kulturës, ndërkohë që kulturologët janë Ramadan Sokoli, Moikom Zeqo etj., dmth studiuesit e thelluar të kulturës, pra dikush që merret në nivel akademik me kulturën dhe jo përgjegjësit e vatrave të kulturës etj..

Filologu i njohur, shkrimtari Mehmet Elezi vazhdimisht kĂ«shillon se si tĂ« shkruajmĂ« shqip pastĂ«r dhe saktĂ«, nĂ« njĂ« rubrikĂ« tĂ« tijĂ«n nĂ« rrjetet sociale, nĂ« media tĂ« ndryshme, apo librin e tij “Gjuha e medias dhe ’lemĂ«za’”, ku ndĂ«r tĂ« tjera ironizon pĂ«rdorimin e gabuar tĂ« foljes dekoroj: “Nisur nga fjalorĂ«t normativĂ« tĂ« gjuhĂ«s shqipe, del se dekorimet, pĂ«r tĂ« cilat flet media, nuk janĂ« tĂ« njĂ«mendta. Zbukurimi i qyteteve, i mjediseve e i bredhave pĂ«r disa portale, gazeta e ekrane nuk qenka zbukurim, por qenka dekorim. Dritat zbukurese qenkan drita ‘dekoruese’, punĂ«torĂ«t nuk i zbukurojnĂ« rrugĂ«t, por i dekorojnĂ«â€.

Ka vetĂ«m reagim gjuhĂ«tarĂ«sh, por jo dhe debat pĂ«r kulturĂ«n e gjuhĂ«s, pjesĂ«marrjen e njeriut nĂ« gjuhĂ«n e tij, dhĂ«nien dhe marrjen pĂ«rmes saj, ndryshon puna po u cek Kongresi i Drejtshkrimit i vitit 1972, i cili shihet si njĂ« tabu, qĂ« nuk mund t’i hiqet asnjĂ« “cifĂ«l”, le pastaj po ra fjala pĂ«r origjinĂ«n dhe lashtĂ«sinĂ« e shqipes, ku ngrihen tĂ« gjithĂ« nĂ« kĂ«mbĂ«, ditur e pa ditur, a thua se flitet pĂ«r pallatet parafabrikate tĂ« viteve ’70, kur kjo Ă«shtĂ« njĂ« çështje rreptĂ«sisht shkencore, qĂ« iu pĂ«rket vetĂ«m specialistĂ«ve tĂ« zotĂ« tĂ« shprehen, pavarĂ«sisht kĂ«ndvĂ«shtrimeve tĂ« tyre.

Before yesterdayMain stream

In Memoriam: Chris Rea (1951-2025) - i lodhur nga jeta, por gjithmonë optimist

✇Telegrafi
By: Agron Shala
23 December 2025 at 12:33


Çdo muzikant do tĂ« ndihej krenar po tĂ« kishte shkruar kĂ«ngĂ« gjysmĂ« tĂ« bukura dhe prekĂ«se si tĂ« tijat.

Nga: Neil McCormick, kritik i muzikĂ«s / The Telegraph (titulli: Chris Rea winced when I mentioned his hits. He shouldn’t have)
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Chris Rea ishte me tĂ« vĂ«rtetĂ« kĂ«ngĂ«tar, tekstshkrues dhe kitarist i madh britanik dhe, pĂ«r mĂ« tepĂ«r, njĂ« njeri vĂ«rtet i mrekullueshĂ«m. NĂ«se jeni rrugĂ«s pĂ«r nĂ« shtĂ«pi pĂ«r Krishtlindje, ose i ngujuar nĂ« trafik duke shkuar pĂ«r tĂ« vizituar familjen, ka shumĂ« gjasa tĂ« pĂ«shpĂ«ritni njĂ« kĂ«ngĂ« tĂ« Chris Reas. Por, kishte diçka mĂ« shumĂ« te Rea - i cili ka vdekur nĂ« moshĂ«n 74-vjeçare - sesa hitet e tij. NjĂ« herĂ« kalova njĂ« pasdite me tĂ« nĂ« studiot “Abbey Road”, nĂ« vitin 2016, duke xhiruar njĂ« emision televiziv, dhe u mahnita nga mirĂ«sjellja e tij, pĂ«rulĂ«sia, humori, filozofia e tij e lodhur nga jeta, por prapĂ« optimiste, dhe pasioni i tij i dukshĂ«m pĂ«r art dhe muzikĂ«.

Ai ishte nĂ« siklet kur pĂ«rmenda hitin e tij tĂ« parĂ« tĂ« madh, kĂ«ngĂ«n e lehtĂ« disko-romantike, Fool (If You Think It’s Over), por çfarĂ« kishte pĂ«r t’u ndier nĂ« siklet? ËshtĂ« njĂ« kĂ«ngĂ« e mrekullueshme, njĂ« klasik absolut, me njĂ« melodi tĂ« lehtĂ« dhe vargje prekĂ«se pĂ«r tĂ« cilĂ«n cilido do tĂ« ndihej krenar po ta kishte shkruar. Rea gjithmonĂ« e kishte ndier atĂ« si njĂ« mallkim, sepse bĂ«ri tĂ« kategorizohej gabimisht si baladist sentimental, mesatar, njĂ« lloj miksi i lirĂ« verior mes Barry Manilowit dhe Barry Whiteit. KĂ«nga doli nĂ« vitin 1978, kur supozohej se panku kishte ndryshuar peizazhin muzikor britanik.

Chris Rea(Foto: Samir Hussein/Redferns)

“Ende njoh gazetarĂ« tĂ« cilĂ«t nuk mĂ« vlerĂ«sojnĂ« pĂ«r shkak tĂ« asaj kĂ«nge”, tha ai. Epo, ata gazetarĂ« e kanĂ« gabim. Rea ishte talent i jashtĂ«zakonshĂ«m, qĂ« shkroi muzikĂ« me pĂ«rmasĂ« tĂ« gjerĂ«, me inteligjencĂ« dhe imagjinatĂ«, duke u ngritur pĂ«r t’u bĂ«rĂ« njĂ« superyll stadiumesh nĂ« moshĂ«n e tij tĂ« mesme. “NĂ« Ă«ndrrĂ«n time mĂ« tĂ« bukur, do tĂ« isha njĂ« muzikant filmi dhe kompozitor klasik”, mĂ« tha ai. “Kjo ishte ajo qĂ« doja, por ky zĂ« mĂ« doli pĂ«rpara”.

Ah, zĂ«ri. Rea kishte zĂ« tĂ« ulĂ«t, tĂ« rĂ«ndĂ«, me tone melankolike dhe tĂ« mbushur me ndjesinĂ« e njĂ« mençurie tĂ« fituar me mund, dhe kur vĂ«rtet u bazua te zĂ«ri, ai gjeti stilin e vet. Por, kur ishte i ri nĂ« MidĂ«lsbrou, duke punuar nĂ« biznesin familjar tĂ« akulloreve dhe duke Ă«ndĂ«rruar arratisjen, ndjeu se zĂ«ri ishte pengesĂ« pĂ«r t’u bĂ«rĂ« kĂ«ngĂ«tar. “Nuk kam zĂ«rin qĂ« do tĂ« doja tĂ« kisha”, mĂ« tha ai. “ËshtĂ« i thellĂ«, i vĂ«shtirĂ«, e mbush miksin, pengon qĂ« daullet tĂ« dalin nĂ« pak, gjĂ«ra tĂ« tilla”.

Kur ishte 21 vjeç, dĂ«gjoi nĂ« radio njĂ« kĂ«ngĂ« tĂ« vjetĂ«r bluz tĂ« Charlie Pattonit dhe ajo e mahniti. “TingĂ«llonte sikur tĂ« ishte xhaxhai im”, mendoi ai. GjĂ«ja tjetĂ«r qĂ« i tĂ«rhoqi vĂ«mendjen qe kitara vajtuese. “Ishte tingulli i mjegullt ai qĂ« mĂ« dridhi”. NjĂ« mik muzikant i shpjegoi se ishte kitara bottleneck [interpretim me slide/slajd - shufĂ«r çeliku]. “Dy ditĂ« mĂ« vonĂ« isha pronar krenar i njĂ« kitare Hofner. Nuk kishte bottleneck nĂ« dyqanet muzikore tĂ« MidĂ«lsbrou, ndaj pĂ«rdora njĂ« nga shishet e llakut tĂ« thonjve tĂ« motrĂ«s sĂ« madhe. Ishte rozĂ« metalike dhe u bĂ« slajdi im pĂ«r dy vjet”.

Rea ishte fillestar i vonshĂ«m, por mĂ«sonte i shpejtĂ«. Formoi njĂ« grup tĂ« quajtur Beautiful Losers - emĂ«r i marrĂ« nga njĂ« roman i Leonard Cohenit, qĂ« ishte “aty ku unĂ« isha mendĂ«risht”. HeronjtĂ« e tij muzikorĂ« pĂ«rfshinin artistĂ«t origjinalĂ« tĂ« bluzit, si Blind Willie Johnson dhe Sister Rosetta Tharp, dhe kitaristĂ«t Ry Cooder, Joe Walsh dhe Eric Clapton.

Por, Fool (If You Think It’s Over) e futi atĂ« nĂ« njĂ« rrugĂ« tĂ« çuditshme, si njĂ« djalosh i pashĂ«m me njĂ« zĂ« tĂ«rheqĂ«s, dhe me njĂ« aftĂ«si pĂ«r tĂ« shkruar melodi tĂ« rrjedhshme dhe tekste qĂ« kanĂ« mendim. “Drejtuesit e kompanisĂ« diskografike donin vetĂ«m zĂ«rin. Nuk mund tĂ« shkoja pĂ«rtej kĂ«saj”, mĂ« tha ai. Kishte njĂ« opinion edhe mĂ« tĂ« keq pĂ«r drejtuesit e industrisĂ« muzikore sesa pĂ«r gazetarĂ«t. “JanĂ« tmerrĂ«sisht tĂ« neveritshĂ«m”, mĂ« tha me njĂ« buzĂ«qeshje. “Nuk ka fjalĂ« tjetĂ«r pĂ«r ta, sepse kam kaluar njĂ« çerek shekulli me njerĂ«z qĂ« mĂ« gĂ«njejnĂ«â€.

Chris Rea(Foto: George Wilkes Archive/Hulton Archive)

Rea pĂ«r shumĂ« vite pati njĂ« karrierĂ« mesatare, i tallur nga kritikĂ«t muzikorĂ« dhe i nxitur nga drejtuesit e kompanive diskografike pĂ«r tĂ« krijuar vazhdimĂ«si tĂ« hitit tĂ« tij tĂ« vetĂ«m ndĂ«rkombĂ«tar. MegjithatĂ«, nĂ« fund tĂ« tĂ« tridhjetave e gjeti disi ritmin e vet - me njĂ« stil mĂ« bluz, mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ« dhe mĂ« tĂ« pasur qĂ« nxori nĂ« pah mendimin dhe mjeshtĂ«rinĂ« e tij. The Road to Hell ishte albumi qĂ« e shndĂ«rroi nĂ« superyll - kĂ«nga kryesore ishte njĂ« kĂ«ngĂ« ogurzezĂ« dhe e zymtĂ« pĂ«r ngecjen nĂ« trafik. Ai e dinte saktĂ«sisht ku i erdhi ideja pĂ«r kĂ«ngĂ«n: “NĂ« [rrugĂ«n] M4 kthehesh pĂ«r tĂ« shkuar nĂ« M25, duke dalĂ« nga Londra. Duhet tĂ« vendosin njĂ« pllakĂ« tĂ« kaltĂ«r aty”.

I ngecur nĂ« trafik pĂ«r katĂ«r orĂ« e gjysmĂ«, kĂ«ngĂ«n e kompozoi nĂ« kokĂ« duke pĂ«rmbledhur gjendjen e çdo udhĂ«tari tĂ« bllokuar, por duke i shtuar njĂ« frymĂ« gospeli, thuajse kĂ«rkonte shpĂ«tim nga ky ferr automobilistik. Kompania e tij diskografike fillimisht e refuzoi (“Kam njĂ« faks nga njĂ« prej ‘djemve tĂ« mĂ«dhenj’ qĂ« thotĂ« se Road to Hell do tĂ« dalĂ« veç mbi trupin tim tĂ« vdekur”), por Rea nguli kĂ«mbĂ«. Ajo ia dha atij hitin e parĂ« numĂ«r njĂ«, nĂ« vitin 1989, kur ishte 38 vjeç.

Chris Rea bĂ«ri 25 albume nĂ« karrierĂ«n e tij, dhe pati shumĂ« hite nĂ« stile tĂ« ndryshme, pĂ«rfshirĂ« I Can Hear Your Heartbeat, Stainsby Girls, Josephine, On the Beach, Let’s Dance dhe Julia. Pati njĂ« hit tĂ« madh - tashmĂ« tĂ« pĂ«rhershĂ«m sezonal - nĂ« vitin 1988 me Driving Home For Christmas (njĂ« nga kĂ«ngĂ«t e preferuara tĂ« Krishtlindjes pĂ«r Cliff Richardin, siç mĂ« tha vetĂ« Cliffi njĂ« herĂ«).

ËshtĂ« ndoshta ironike qĂ« dy nga kĂ«ngĂ«t mĂ« tĂ« mĂ«dha tĂ« Reas ishin pĂ«r udhĂ«time tĂ« gjata dhe tĂ« ngadalta me makinĂ«, sepse ai ishte adhurues dhe koleksionues i makinave tĂ« shpejta. Shkroi dhe kompozoi muzikĂ«n pĂ«r La Passione, nĂ« vitin 1996 - njĂ« film autobiografik pĂ«r obsesionin e njĂ« djali me garat me makina. Ishte gjithashtu njĂ« piktor i talentuar nĂ« teknikĂ«n vaj nĂ« pĂ«lhurĂ«, dhe makinat ishin shpesh subjekt i pikturave tĂ« tij. Ai mĂ« tha se “kreativiteti nuk Ă«shtĂ« talent, Ă«shtĂ« gjendje”. Duhej tĂ« mbante veten tĂ« angazhuar, gjatĂ« gjithĂ« kohĂ«s. “Pikturoj, shkruaj, nuk ka asnjĂ« moment, as edhe gjatĂ« pushimeve familjare, qĂ« tĂ« mos jem duke bĂ«rĂ« diçka”.

Nëse është kështu, gjendja e Reas ishte diçka që adhuruesit e tij e vlerësuan. Por, gjatë jetës vuajti shumë nga shëndeti, me episode të përsëritura të kancerit të pankreasit, ulcera stomaku dhe diabet. Një goditje në tru në vitin 2016 ishte pengesë e përkohshme, por u kthye shpejt në studio dhe në skenë. Pasioni i tij për muzikën dukej se rrezatonte nga ai.

GjatĂ« pasdites qĂ« kaluam sĂ« bashku, bĂ«mĂ« njĂ« shĂ«titje nĂ«pĂ«r “Abbey Road”, ndĂ«rsa ai fliste me entuziazĂ«m pĂ«r muzikantĂ«t e mĂ«dhenj tĂ« xhazit dhe bluzit, pĂ«r stile tĂ« ndryshme tĂ« interpretimit nĂ« kitarĂ«, dhe ndaluam shkurtimisht pĂ«r tĂ« testuar jehonĂ«n nĂ« njĂ« dhomĂ« tĂ« vogĂ«l ku Beatles (dhe siç theksoi Chris, edhe Cliff Richard) kishin incizuar vokalet. Isha me fat tĂ« dĂ«gjoja atĂ« zĂ« tĂ« thellĂ«, tĂ« rĂ«ndĂ«, por ende tĂ« pasur, qĂ« mĂ« kthehej nga muret. Si shumĂ« njerĂ«z, do ta dĂ«gjoj atĂ« zĂ« sĂ«rish gjatĂ« Krishtlindjes - dhe pĂ«r njĂ« kohĂ« edhe mĂ« tĂ« gjatĂ«.

***

Pesë këngët esenciale të Chris Reas

Nga: Ed Power
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

1. I Can Hear Your Heartbeat (1983)

I Can Hear Your Heartbeat (1983)

Një nga këngët më të bukura të incizuara ndonjëherë, balada e ndjeshme e Reas fuqizohet nga vokalet që shkaktojnë dhembje përmes butësisë. Edhe pse Rea ishte më krenar për interpretimin e tij në kitarë dhe i shpërfillte hitet e tij pop, I Can Hear Your Heartbeat vërtetoi se kur ai hapte shpirtin, pak kompozitorë mund të shkaktonin emocione kaq të forta.

2. Fool (If You Think It’s Over) (1978)

Fool (If You Think It’s Over) (1978)

NjĂ« nga hitet e para tĂ« Reas, kjo kĂ«ngĂ« e ndarjes, thellĂ«sisht e çiltĂ«r, ishte prezantim i pĂ«rkryer pĂ«r njĂ« zĂ« njĂ«kohĂ«sisht tĂ« ashpĂ«r dhe ekspresiv, stoik dhe tĂ« ndjeshĂ«m. FrymĂ«zuar nga ndarja e motrĂ«s sĂ« tij, ishte sukses i ngadaltĂ« i cili me kalimin e kohĂ«s e hodhi Rean nĂ« njĂ« nivel yllĂ«sie tĂ« cilin ai kurrĂ« nuk e kishte kĂ«rkuar. U rrit duke Ă«ndĂ«rruar tĂ« bĂ«hej muzikant bluzi - dhe e kishte shkruar kĂ«ngĂ«n duke e pasur nĂ« mendje kĂ«ngĂ«tarin e gospelit, Al Green. “ËshtĂ« e vetmja kĂ«ngĂ« ku nuk kam luajtur nĂ« kitarĂ«, gjĂ« qĂ« tregon diçka pĂ«r shpirtin e saj. PĂ«r mĂ« tepĂ«r, ishte njĂ« hit i madh”, ka thĂ«nĂ« ai. “KĂ«shtu qĂ« nuk kisha çfarĂ« tĂ« bĂ«ja. Ishte sikur: ‘Ky nuk jam unĂ«â€™â€!

3. On the Beach (1986)

On the Beach (1986)

Kjo elegji medituese u keqkuptua gjerësisht kur u publikua, si një këngë e lehtë për dëgjim - muzikë ashensorësh e zbukuruar me interpretimin mjeshtëror të Reas në kitarë. Në të vërtetë, ishte një letër shpirtërore dashurie për bukurinë e natyrës, frymëzuar nga ishulli i Formenterës dhe kohët e lumtura që kaloi atje me bashkëshorten e tij, Joan. E rrjedhshme si një koktej i shijuar mbi shezlong dhe e ngrohtë si dielli i mbrëmjes, dhimbja e ëmbël e saj i dha cilësinë e një peizazhi të pikturuar me muzikë.

4. The Road to Hell (1989)

The Road to Hell (1989)

Rea nuk e kishte shijuar shumë jetën si yll popi - nuk e pëlqente idenë se ishte aty për të argëtuar publikun, në vend që të komunikonte me ta në një nivel muzikor. Ai i derdhi ato zhgënjime në albumin The Road to Hell - i konsideruar nga shumica si kryevepra e tij - dhe, në veçanti, në këngën me të njëjtin titull që shërben si një paralajmërim kundër paqëndrueshmërisë sociale dhe politikës përçarëse që Rea parashikonte se po vinte.

5. Driving Home for Christmas (1986)

Driving Home for Christmas (1986)

Rea u frymĂ«zua pĂ«r tĂ« shkruar kĂ«tĂ« klasik festiv me tinguj bluzi, kur ai dhe bashkĂ«shortja e tij mbetĂ«n tĂ« bllokuar nĂ« dĂ«borĂ« jashtĂ« Notingemit, nĂ« dhjetor tĂ« vitit 1978. “Na ndodhte shpesh tĂ« ngecnim nĂ« trafik”, ka thĂ«nĂ« ai. “Shikoja shoferĂ«t e tjerĂ«, qĂ« dukeshin tĂ« gjithĂ« po aq tĂ« dĂ«shpĂ«ruar. PĂ«r shaka nisa tĂ« kĂ«ndoj: We’re driving home for Christmas ... Pastaj, sa herĂ« qĂ« dritat e rrugĂ«s ndriçonin brendĂ«sinĂ« e makinĂ«s, fillova tĂ« shkruaja tekstin”. NĂ« atĂ« kohĂ«, Rea po pĂ«rpiqej tĂ« afirmohej si njĂ« muzikant serioz dhe kishte frikĂ« se njĂ« kĂ«ngĂ« pĂ«r Krishtlindje do ta kategorizonte si artist zbavitĂ«s. Vite mĂ« vonĂ«, pasi kishte pushtuar industrinĂ« muzikore, i riktheu ato vargje tĂ« shkruara dhe krijoi njĂ« kĂ«ngĂ« tĂ« zjarrtĂ« dhe plot ndjenja qĂ« mbĂ«rthen ndjesinĂ« thuajse universale tĂ« rikthimit nĂ« shtĂ«pi te njerĂ«zit e dashur. Shumica e kĂ«ngĂ«ve moderne tĂ« Krishtlindjes shoqĂ«rohen me njĂ« dozĂ« “boze” - por, kĂ«tĂ« herĂ« ishte njĂ« reflektim i thellĂ« mbi kĂ«naqĂ«sinĂ« e ribashkimit me familjen.

/Telegrafi/

Veprimet e BE-së, po aq sa fjalët e Putinit, mundësojnë vazhdimin e luftës në Ukrainë

✇Telegrafi
By: Agron Shala
23 December 2025 at 10:43


Nga: Rajan Menon / The Guardian
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Konferenca maratonĂ« pĂ«r shtyp e Vladimir Putinit mĂ« 19 dhjetor, njĂ« ngjarje e pĂ«rvjetshme nĂ« fund tĂ« vitit, nuk ofroi asnjĂ« dĂ«shmi se Rusia mund tĂ« braktisĂ« qĂ«llimet tĂ« cilat presidenti i vendosi pĂ«r “operacionin e posaçëm ushtarak” kundĂ«r UkrainĂ«s nĂ« shkurt tĂ« vitit 2022: pushtimin e Donjeckut, Luhanskut, Zaporizhias dhe Hersonit. Si gjithmonĂ«, Putini nuk u duk i shqetĂ«suar nga fakti se, pothuajse katĂ«r vjet pas nisjes sĂ« luftĂ«s, ushtria e tij kishte arritur tĂ« pushtonte plotĂ«sisht vetĂ«m Luhanskun - ndonĂ«se kishte marrĂ« nĂ«n kontroll mĂ« shumĂ« se njĂ« tĂ« tretĂ«n e atij rajoni, si dhe Donjeckun, qĂ« nĂ« vitin 2015.

Qëndrimi i palëkundur i Putinit nuk duhet të jetë befasues. Menjëherë pas pushtimit, Duma e Shtetit të Rusisë miratoi legjislacionin për përfshirjen e këtyre katër rajoneve ukrainase në përbërje të Rusisë - dhe, këtë muaj, ministri i Jashtëm, Sergey Lavrov, dhe zëvendësministri i Jashtëm, Sergei Ryabkov, ripohuan pretendimet territoriale të Putinit.

Paaftësia e Rusisë për të lëvizur nga pozicioni i saj bie në kundërshtim me përpjekjet e dëshpëruara të Donald Trumpit për të arritur një zgjidhje politike deri në Krishtlindje. Për të përmbushur këtë afat të përcaktuar, Trumpi madje përpiqet ta detyrojë Volodymyr Zelenskyyn të dorëzojë pjesët e Donjeckut të cilat Ukraina ende i mban. Edhe pse Zelenskyy refuzoi, ai u tregua i gatshëm të braktiste përpjekjen disavjeçare të Ukrainës për anëtarësim në NATO dhe të pranonte neutralitetin - në këmbim të garancive të fuqishme të sigurisë nga Perëndimi.

Ky ndryshim nga ana e Zelenskyyt nuk do ta zbus Putinin. Shqetësimi i kahershëm - dhe i kuptueshëm - i Rusisë për zgjerimin e NATO-s i paraprin kësaj. Por, lufta e Putinit në vitin 2022 buron nga diçka më e thellë, pasi nuk ka prova që Ukraina ishte më pranë anëtarësimit zyrtar në aleancë në prag të pushtimit të Rusisë - sesa ishte në vitin 2008, kur NATO, në samitin e saj në Bukuresht, deklaroi se Ukraina do të bëhej anëtare në një të ardhme të pacaktuar.

Ashtu si në vitin 2008, vendet e NATO-s mbeten të ndara për kandidaturën e Ukrainës - madje edhe më shumë. Kjo ka rëndësi: neni 10 i traktatit themelues të NATO-s të vitit 1949, kërkon unanimitet për pranimin e anëtarëve të rinj. Kur NATO vërtet dëshiron të rrisë anëtarësinë, ajo vepron me shpejtësi: vëreni pranimin e shpejtë të Finlandës (prill 2023) dhe Suedisë (mars 2024), të cilat aplikuan për anëtarësim në maj 2022. Për të shpjeguar motivimin e Putinit për të pushtuar Ukrainën, duhet të marrim parasysh ankesat e rrënjosura në histori.

Ai ka deklaruar, në mënyrë të përsëritur dhe të zgjatur, se ukrainasit dhe rusët kanë qenë një popull për shekuj të tërë; se ndarja e tyre në dy shtete, pas shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik, ishte një tragjedi; se Jugu dhe Lindja e Ukrainës, të banuara nga një numër i madh rusësh etnikë apo ukrainasish me gjuhë amtare ruse, i përkasin me të drejtë Rusisë. Me pak fjalë, Putini beson se Rusia është plaçkitur.

MegjithatĂ«, nĂ« konferencĂ«n pĂ«r shtyp, Putini pĂ«rgĂ«zoi Trumpin pĂ«r “sinqeritetin absolut” nĂ« nisjen e negociatave pĂ«r t’i dhĂ«nĂ« fund luftĂ«s, duke shtuar se Rusia mbetet e angazhuar ndaj tyre dhe do ta ndalojĂ« ofensivĂ«n ushtarake pĂ«r sa kohĂ« qĂ« interesat e saj merren seriozisht.

LĂ«vdatat e Putinit kanĂ« njĂ« qĂ«llim - dhe njĂ« objektiv tĂ« ndjeshĂ«m. Trumpi ka lavdĂ«ruar “gjenialitetin” e Putinit. Ai, si Putini, ka fajĂ«suar UkrainĂ«n pĂ«r nisjen e luftĂ«s. Ai kĂ«rkon njĂ« afrim me RusinĂ« qĂ« pĂ«rfshin investime tĂ« pĂ«rbashkĂ«ta multi-miliardĂ« dollarĂ«she. Ka mbĂ«shtetur kĂ«rkesĂ«n e Putinit qĂ« Zelenskyy tĂ« mbajĂ« zgjedhje, pavarĂ«sisht luftĂ«s, pĂ«r tĂ« demonstruar legjitimitetin e tij demokratik. Ai, si Putini, pĂ«rçmon EvropĂ«n dhe do tĂ« preferonte njĂ« marrĂ«veshje qĂ« i lĂ« evropianĂ«t (dhe ukrainasit) tĂ« anashkaluar. TĂ« gjitha kĂ«to janĂ« arsye se pĂ«rse Putini pĂ«rpiqet ta josh Trumpin dhe tĂ« thellojĂ« pĂ«rçarjen mes ShBA-sĂ« dhe EvropĂ«s.

PĂ«rkundĂ«r qĂ«ndrimeve tĂ« pĂ«rbashkĂ«ta dhe simpatinĂ« e Trumpit pĂ«r RusinĂ«, ai ende nuk ka bĂ«rĂ« njĂ« marrĂ«veshje qĂ« i pĂ«rshtatet Putinit. NĂ«se nuk e bĂ«n, gjakderdhja do tĂ« vazhdojĂ«. Ukraina ka paguar tashmĂ« njĂ« çmim tĂ« tmerrshĂ«m - dhe kjo nuk Ă«shtĂ« pĂ«r t’u habitur: ajo Ă«shtĂ« pala shumĂ« mĂ« e dobĂ«t. E habitshme Ă«shtĂ« humbja masive e ushtrisĂ« ruse - nĂ« njerĂ«z dhe pajisje. Ekonomia e RusisĂ« gjithashtu Ă«shtĂ« nĂ«n stres tĂ« vazhdueshĂ«m dhe mezi po rritet, megjithĂ«se nuk Ă«shtĂ« nĂ« rrezik kolapsi. Por, vuajtjet e rusĂ«ve, pĂ«r tĂ« mos pĂ«rmendur ato tĂ« ukrainasve, nuk do tĂ« kenĂ« rĂ«ndĂ«si pĂ«r sa kohĂ« qĂ« Putini beson se objektivat e tij janĂ« ende tĂ« arritshĂ«m - nĂ« tryezĂ«n e bisedimeve, duke bindur Trumpin tĂ« vazhdojĂ« presionin ndaj Zelenskyyt, apo nĂ« fushĂ«betejĂ«.

Ndërkohë, BE-ja ka ndërmarrë një hap të madh që do të ulë gjasat që Rusia të fitojë shpejt në cilindo drejtim, duke siguruar që arkat e Kievit të mos mbeten bosh. Krerët e bllokut kishin shpresuar të përdornin interesin e fituar nga 210 miliardë euro në asete të ngrira ruse për të ndihmuar Ukrainën. Megjithëse ky plan dështoi për shkak të kundërshtimit të hapur të disa shteteve anëtare të BE-së dhe hezitimeve të të tjerëve, BE-ja arriti të gjente një zgjidhje tjetër. Ajo do të marrë hua 90 miliardë euro për të mbështetur Ukrainën për dy vjet - dhe, pa detyrim kthimi përveçse nëse Rusia paguan dëmshpërblime, diçka që askush nuk e pret.

Media u fokusua te mosmarrĂ«veshjet brenda BE-sĂ« pĂ«r asetet e ngrira ruse, por ajo qĂ« ka rĂ«ndĂ«si vĂ«rtet Ă«shtĂ« se njĂ« bllok prej 27 shtetesh sovrane, shpesh tĂ« vĂ«shtira pĂ«r t’u menaxhuar, arriti tĂ« sigurojĂ« fondet pĂ«r tĂ« shmangur kolapsin e UkrainĂ«s. Ashtu siç fjalĂ«t e Putinit sigurojnĂ« vazhdimin e luftĂ«s, edhe veprimet e BE-sĂ« bĂ«jnĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n gjĂ«. Vendimi i BE-sĂ« Ă«shtĂ« gjithashtu i rĂ«ndĂ«sishĂ«m, sepse tregon gatishmĂ«rinĂ« e EvropĂ«s pĂ«r tĂ« vepruar nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« pavarur lidhur me luftĂ«n, edhe nĂ«se kjo nĂ«nkupton largimin nga ShBA-ja.

NĂ« gusht, Trumpi deklaroi se amerikanĂ«t nuk kanĂ« ndonjĂ« interes nĂ« luftĂ«n e UkrainĂ«s, pasi ndodhen larg saj, “pĂ«rtej njĂ« oqeani tĂ« madh dhe tĂ« bukur”. Evropa nuk e gĂ«zon kĂ«tĂ« luks gjeografik. Kjo, sĂ« bashku me StrategjinĂ« e re tĂ« SigurisĂ« KombĂ«tare tĂ« Trumpit, e cila e pĂ«rshkruan kontinentin si njĂ« vend tĂ« zhytur nĂ« probleme dhe pĂ«r rrjedhojĂ« me rĂ«ndĂ«si nĂ« venitje pĂ«r ShBA-nĂ«, mund t’i ketĂ« bindur udhĂ«heqĂ«sit evropianĂ« tĂ« veprojnĂ« mĂ« tĂ« pavarur.

Duke qenë se Trumpi pezulloi gjithë ndihmën e drejtpërdrejt ushtarake për Kievin, në mars, ndihma vetëm nga Evropa mund të mos mjaftojë për të qenë të sigurt që ukrainasit të arrijnë një paqe të cilën ata e konsiderojnë të drejtë. Por, kjo ka qenë një luftë e mbushur me befasi, dhe më e madhja prej tyre është që ushtria e Ukrainës ende nuk është mposhtur.

Evropa ia ka hedhur UkrainĂ«s njĂ« jelek shpĂ«timi, por nuk duhet tĂ« kemi iluzione. Ukraina do tĂ« vazhdojĂ« tĂ« luftojĂ« me shpinĂ« pĂ«r muri kundĂ«r njĂ« armiku qĂ« ka mĂ« shumĂ« nĂ« secilin burim tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m pĂ«r luftĂ«n - dhe lideri i tĂ« cilit e barazon “kompromisin” me kapitullimin e kundĂ«rshtarit. NĂ« mungesĂ« tĂ« njĂ« ndryshimi tĂ« papritur tĂ« pozicionit tĂ« RusisĂ« mbi çështjen territoriale, Trumpit do t’i mohohet dhurata e Krishtlindjes tĂ« cilĂ«n aq shumĂ« e dĂ«shiron. NdonĂ«se secili nĂ« mĂ«nyrĂ«n e vet, konferenca pĂ«r shtyp e Putinit dhe paketa e huas sĂ« BE-sĂ« pĂ«r UkrainĂ«n, sigurojnĂ« qĂ« lufta do tĂ« vazhdojĂ« edhe vitin e ardhshĂ«m. /Telegrafi/

IA-ja është një flluskë që pritet të shpërthejë, por prapëseprapë do ta ndryshojë botën

✇Telegrafi
By: Agron Shala
22 December 2025 at 14:51


Nga: Sean Thomas / The Telegraph
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Të gjithë mund të shohim se çfarë është duke ndodhur. Mania e investimeve është e çmendur. Kapitali po derdhet në startape me një ritëm marramendës, ndërsa spekulatorët e bindin veten se kjo teknologji marramendëse do ta riformësojë tregtinë, komunikimin dhe industrinë.

Kompanitë e reja shpallen çdo javë, edhe pse vlerësimet në treg po shkëputen nga realiteti ekonomik. Ndërkohë, lufta për talente është e ashpër: inxhinierët me përvojë marrin paga jashtëzakonisht të larta dhe të rinjtë në të njëzetat joshen nga manjatët dhe ministrat.

Ashiqare po flas - si tĂ« gjithĂ« tĂ« tjerĂ«t - pĂ«r bumin e inteligjencĂ«s artificiale [IA]. Apo jo? Gabim. Ajo qĂ« po pĂ«rshkruaj Ă«shtĂ« ajo qĂ« ndodhi nĂ« fillim tĂ« epokĂ«s sĂ« hekurudhave nĂ« MbretĂ«rinĂ« e Bashkuar nĂ« vitet ’40 tĂ« shekullit XIX.

NĂ« fillim, njĂ«jtĂ« si me IA-nĂ«, paratĂ« rridhnin dhe investimet ngriheshin nĂ« qiell. Mania e hekurudhave nĂ« vitet ‘40 tĂ« shekullit XIX çoi nĂ« kalimin e rreth 270 ligjeve pĂ«r hekurudhat - vetĂ«m nĂ« vitin 1846, duke autorizuar rreth 9 500 milje tĂ« linjave tĂ« reja [afro 15 500 kilometra]. Por, nga fillimi i viteve ’50 tĂ« shekullit XIX, flluska plasi nĂ« mĂ«nyrĂ« spektakolare. Hekurudha direkte LondĂ«r-Portsmuth u shemb pa shtruar asnjĂ« milje tĂ« vetme me shina.

Hekurudha e Londrës dhe Jorkut, përkundër planeve madhështore, u shkri përpara se të përfundonte itinerarin e saj. Ndërmarrje të panumërta më të vogla u zhdukën në mjegullën e zezë viktoriane, duke lënë aksionarët pa asgjë.

E, megjithatë, nga kjo rrëmujë dolën kompanitë që do të përcaktonin epokën: Hekurudha e Madhe Perëndimore [Great Western Railway] e ndërtuar nga Bruneli, mbijetoi dhe lulëzoi. Hekurudha e Londrës dhe Veriperëndimit [London and North Western Railway] u rrit në kompaninë më të madhe aksionare në botë. Dhe, pastaj hekurudhat u përhapën në gjithë globin, duke lidhur brigjet e ShBA-së dhe Kanadasë, duke bashkuar Indinë, duke e bërë të mundur të udhëtohej nga Vladivostoku në Vjenë për disa ditë, jo muaj. Dhe, njerëzimi ndryshoi.

Analogjia nuk është çudi. Pse? Sepse kështu ndodh pothuajse me çdo përparim të madh teknologjik në historinë e njerëzimit. Në fakt, kjo sekuencë - investime të mëdha të ndjekura nga një paqëndrueshmëri ekstreme dhe më pas një kolaps i tmerrshëm (për disa) - është aq e parashikueshme saqë pothuajse është tregues se diçka vërtet transformuese po ndodh.

DĂ«shiron mĂ« shumĂ« fakte bindĂ«se? Ja njĂ« pĂ«rshkrim i pĂ«rafĂ«rt i asaj qĂ« ndodhi kur elektriciteti erdhi nĂ« vitet ‘80 dhe ’90 tĂ« shekullit XIX. Fillimisht, investitorĂ«t e etur nxituan pĂ«r tĂ« financuar kompani tĂ« ndriçimit elektrik. VetĂ«m nĂ« AmerikĂ«, mbi gjashtĂ« mijĂ« kompani tĂ« vogla elektrike u krijuan brenda pak vitesh. Aksionet e sipĂ«rmarrjeve elektrike u bĂ«nĂ« yje tĂ« Uoll-Stritit [Wall Street].

Dhe, pastaj flluska pĂ«lciti dhe tronditja ishte e pamĂ«shirshme. “Lufta e rrymave” mes DC-sĂ« sĂ« [Thomas] Edisonit dhe AC-sĂ« sĂ« [George] Westinghouseit bĂ«ri qĂ« dhjetĂ«ra kompani mĂ« tĂ« vogla tĂ« shkatĂ«rroheshin nga gjigandĂ«t. NĂ« prag tĂ« shekullit tĂ« ri, vetĂ«m pak mbijetues - General Electric, Westinghouse, Siemens - dominonin skenĂ«n. Kufomat e dĂ«shtimeve mbulonin fushĂ«betejĂ«n ekonomike.

Të gjitha këto, pa dyshim, ishin të dhimbshme. Por, elektriciteti? Ai transformoi qytetet, shtëpitë, transportin, industrinë - dhe na çoi te frigoriferi, radioja, televizori, kompjuteri dhe interneti. Sa i përket flluskave, pëlcitjeve ose pasojave, ato ishin mjaft të mira për njerëzimin.

Mund tĂ« vazhdoj fare lehtĂ«, sepse e njĂ«jta gjĂ« ndodhi me ardhjen e internetit (e mban mend krizĂ«n dot.com?), me ardhjen e motorit me djegie tĂ« brendshme dhe, ndoshta, me shpikjen e shtypshkronjĂ«s. NĂ« fakt, ndonjĂ«herĂ« pyes veten nĂ«se njerĂ«zit kanĂ« qenĂ« gjithmonĂ« kĂ«shtu me teknologjitĂ« e reja tĂ« çmendura qĂ« nga fillimi i kohĂ«rave. PĂ«r shembull, mĂ« pĂ«lqen tĂ« imagjinoj se si ka qenĂ« atmosfera kur zjarri erdhi. A ka pasur “skeptikĂ« tĂ« zjarrit” nĂ« “GazetĂ«n Neolitike” qĂ« kritikonin kĂ«tĂ« modĂ« tĂ« re pa shije?

Mund tĂ« imagjinoj si mund tĂ« kenĂ« qenĂ« artikujt e tyre. “Entuziazmi fillestar Ă«shtĂ« ftohur pasi Korporata FĂ«rkimi i Shkopinjve [Rubbing Sticks Together Inc] dha njĂ« vlerĂ«sim prej dyzet çatallesh mamuthi”. “AnalistĂ«t ankohen se modeli i biznesit mbĂ«shtetet sĂ« tepĂ«rmi nĂ« shkĂ«ndija dhe ndjesi”. “‘Po, Ă«shtĂ« i ngrohtë’, pranon njĂ« kritik, ‘por, vetĂ«m nĂ« aspektin lokal dhe vetĂ«m nĂ«se ulesh shumĂ« pranĂ« tij’”.

PĂ«rfundimi? ËshtĂ« me rĂ«ndĂ«si tĂ« bĂ«het dallimi midis ngjarjes sĂ« pĂ«rkohshme - flluskĂ«s - dhe ndryshimit epokal: teknologjisĂ«. ShumĂ« komentues i ngatĂ«rrojnĂ« kĂ«to dy dhe pĂ«r kĂ«tĂ« arsye mendojnĂ« se gjithĂ« IA-ja Ă«shtĂ« marrĂ«zi e mbivlerĂ«suar. Para disa ditĂ«sh pashĂ« njĂ« gazetar qĂ« pohonte pĂ«r IA-nĂ« se teknologjia qĂ« na ishte premtuar se do tĂ« bĂ«nte gjithçka, “nĂ« fakt nuk di tĂ« bĂ«jĂ« asgjĂ«â€.

VĂ«rtet? “Nuk di tĂ« bĂ«jĂ« asgjĂ«â€? Provoje t’ua thuash kĂ«tĂ« pĂ«rkthyesve: IA-ja ka pĂ«rpirĂ« industrinĂ« e tyre, sepse ka zotĂ«ruar tĂ« gjitha gjuhĂ«t. Dhe, IA-ja do tĂ« zgjerohet vetĂ«m mĂ« tej - edhe pse ne njerĂ«zit do tĂ« vazhdojmĂ«, pĂ«rgjithmonĂ«, tĂ« fryjmĂ« flluskat. /Telegrafi/

SkĂ«nderbeu “grek” ose si tĂ« bĂ«hesh grek pa e ditur

✇Telegrafi
By: Agron Shala
22 December 2025 at 13:33


Nga: Rafael Floqi

Ka njĂ« lloj shkrimi qĂ« nuk lind nga kurioziteti shkencor, por nga ankthi identitar. Artikulli i gazetĂ«s greke Protothema, me titullin hipokrit Sa ‘shqiptar’ ishte Gjergj Kastrioti?, i pĂ«rket pikĂ«risht kĂ«tij zhanri: jo histori, por industria e mohimit. Ai nuk kĂ«rkon tĂ« kuptojĂ« SkĂ«nderbeun, kĂ«rkon ta zhbĂ«jĂ«. Dhe, pĂ«r ta bĂ«rĂ« kĂ«tĂ«, pĂ«rdor njĂ« arsenal tĂ« vjetĂ«r ballkanik: fenĂ« si etni, gjeografinĂ« si komb, dhe anakronizmin si argument.

QĂ« nĂ« rreshtat e parĂ«, artikulli bĂ«n atĂ« qĂ« çdo tekst ideologjik bĂ«n kur nuk ka guxim tĂ« mohojĂ« drejtpĂ«rdrejt: shtiret se pyet. Pyetja “Sa shqiptar ishte SkĂ«nderbeu?” nuk Ă«shtĂ« pyetje, por njĂ« akuzĂ« e kamufluar. Ajo sugjeron se shqiptaria e tij Ă«shtĂ« e pjesshme, e dyshimtĂ«, e negociueshme. Dhe, kjo nuk Ă«shtĂ« rastĂ«si. SkĂ«nderbeu Ă«shtĂ« problem pĂ«r nacionalizmin grek sepse ai e shkatĂ«rron njĂ« dogmĂ« qendrore: se ortodoksia Ă«shtĂ« pronĂ« etnike greke dhe se Ballkani i krishterĂ« lind vetĂ«m nga Athina.

Le ta themi qartĂ«: kjo nuk Ă«shtĂ« hera e parĂ« qĂ« bĂ«het kjo pĂ«rpjekje. ËshtĂ« vazhdimĂ«si. QĂ« nga shekulli XIX, historiografia nacionaliste greke ka ndĂ«rtuar njĂ« model tĂ« qĂ«ndrueshĂ«m pĂ«rvetĂ«simi: çdo figurĂ« ballkanike qĂ« Ă«shtĂ« e krishterĂ«, ortodokse, e famshme dhe evropiane, duhet tĂ« kalojĂ« patjetĂ«r nga filtri “grek”. NĂ«se nuk flet greqisht, do tĂ« ketĂ« folur. NĂ«se nuk ishte grek, do tĂ« ketĂ« qenĂ« epirot. NĂ«se nuk ishte epirot, do tĂ« ketĂ« qenĂ« bizantin. Dhe, nĂ«se nuk ishte asgjĂ« nga kĂ«to, do tĂ« shpallet “i paqartĂ«â€.

NjĂ« nga shtrembĂ«rimet mĂ« tĂ« rĂ«nda tĂ« Protothema-s Ă«shtĂ« barazimi i Epirit me GreqinĂ«. Ky Ă«shtĂ« njĂ« mashtrim terminologjik i qĂ«llimshĂ«m. Epiri nĂ« MesjetĂ« nuk ishte shtet grek, as komb grek, as projekt grek. Ishte njĂ« hapĂ«sirĂ« gjeografike e pĂ«rzier, pa identitet kombĂ«tar modern, ku shqiptarĂ«t ishin faktor politik dhe ushtarak dominues.[1] Ta quash Epirin “grek” dhe tĂ« nxjerrĂ«sh nga kjo pĂ«rfundimin se SkĂ«nderbeu ishte grek, Ă«shtĂ« si tĂ« quash PerandorinĂ« Romake “italiane” dhe Cezarin “italian”.

Ironia është se vetë burimet që citojnë autorët grekë i rrëzojnë. Marin Barleti, burimi themelor për Skënderbeun, e quan atë Princeps Epirotarum, por po ai, në çdo faqe, flet për shqiptarët si subjekt historik më vete.[2] Ky dyzim nuk është kontradiktë, është dallim midis gjeografisë dhe etnisë. Vetëm propaganda i ngatërron qëllimisht.

Por, Protothema nuk ndalet kĂ«tu. Ajo ringjall njĂ« tezĂ« qĂ« do tĂ« duhej tĂ« ishte varrosur bashkĂ« me nacionalizmat e shekullit XIX: “SkĂ«nderbeu ishte grek sepse ishte ortodoks”. Kjo tezĂ« nuk Ă«shtĂ« thjesht e gabuar, Ă«shtĂ« ideologjikisht agresive. Ajo mohon ekzistencĂ«n historike tĂ« shqiptarĂ«ve ortodoksĂ«, bullgarĂ«ve ortodoksĂ«, rumunĂ«ve ortodoksĂ«, vllahĂ«ve ortodoksĂ«. Me njĂ« fjali, ajo i shpall tĂ« gjithĂ« kĂ«ta “grekĂ« tĂ« pavetĂ«dijshĂ«m”.

Por, historia nuk funksionon si katekizëm kombëtar. Ortodoksia është fe, jo komb. Në Mesjetë, identiteti fetar ishte shpesh më i rëndësishëm se ai etnik, por kurrë nuk ishte i barabartë me të.[3] Të pretendosh sot se çdo ortodoks mesjetar ishte grek, është njësoj si të pretendosh se çdo katolik ishte italian.

Edhe gjuha përdoret si armë manipulimi. Greqishtja, thonë autorët, ishte gjuha e Skënderbeut. Sigurisht që ishte një nga gjuhët e kulturës dhe liturgjisë. Po ashtu si latinishtja për mbretërit francezë. A i bën kjo francezët romakë? Apo anglezët latinë? Vetëm një mendësi kolonizuese mund ta përdorë gjuhën e kishës si provë etnie.

Kur kalojnĂ« te familja Kastrioti, autorĂ«t grekĂ« e shndĂ«rrojnĂ« konfuzionin nĂ« strategji. HerĂ« janĂ« “maqedonas”, herĂ« “serbĂ«â€, herĂ« “bizantinĂ«â€. Kjo lĂ«vizje e vazhdueshme nuk Ă«shtĂ« pasuri interpretimi, Ă«shtĂ« mungesĂ« prove. NĂ« tĂ« kundĂ«rtĂ«n, dokumentet janĂ« kokĂ«forta: Gjon Kastrioti sundonte KrujĂ«n; aleancat e tij ishin shqiptare; territori i tij ishte shqiptar. Edhe Papa Piu II, i cituar shpesh jashtĂ« kontekstit, e quan SkĂ«nderbeun “princ i ShqipĂ«risĂ«â€.[4]

Pastaj vjen Mali Athos - karta e fundit e mistifikimit. Po, Reposhi u bĂ« murg. Po, Gjon Kastrioti bleu njĂ« kullĂ«. Dhe, po, ajo quhej “Kulla e Shqiptarit”. Ky Ă«shtĂ« fakt. Ajo qĂ« nuk Ă«shtĂ« fakt Ă«shtĂ« pĂ«rfundimi se kjo e bĂ«n SkĂ«nderbeun grek. Mali Athos ishte qendĂ«r pan-ortodokse, ku kishin prona serbĂ«, bullgarĂ«, rumunĂ« dhe shqiptarĂ«.[5] NĂ«se Athosi prodhon grekĂ«, atĂ«herĂ« Hilandari qenka grek dhe Stefan Nemanja helen. NjĂ« absurditet qĂ« flet vetiu .

Edhe kultura popullore shtrembërohet. Pretendohet se nuk ka këngë shqipe për Skënderbeun. Ky pohim është thjesht i pavërtetë. Tradita arbëreshe është një arkiv i gjallë i kujtesës shqiptare dhe i kultit të Skënderbeut.[6] Që këto këngë u ruajtën jashtë Shqipërisë osmane nuk është provë mungese, por provë represioni.

Kur përmenden suljotët, himarjotët, arvanitasit, bëhet i njëjti mashtrim: identiteti i shekullit XIX projektohet mbi shekullin XV. Këta ishin komunitete shqipfolëse ortodokse që u helenizuan më vonë. Historia nuk lejohet të shkruhet me prapaveprim.

Ironikisht, dokumenti mĂ« shkatĂ«rrues pĂ«r tezĂ«n greke citohet nga vetĂ« Protothema. NĂ« letrĂ«n drejtuar Mehmetit II mĂ« 1461, SkĂ«nderbeu firmos si “sundimtar i Epirit dhe i ShqiptarĂ«ve”. Kjo fjali e vetme e rrĂ«zon gjithĂ« ndĂ«rtimin ideologjik. ShqiptarĂ«t janĂ« subjekt mĂ« vete. Epiri Ă«shtĂ« hapĂ«sirĂ«. PikĂ«.[7]

Feja e Skënderbeut përdoret si karikaturë logjike. Artikulli pranon se ai lindi ortodoks, u rrit mysliman dhe vdiq katolik. Ky fakt i vetëm duhet të mjaftonte për të mbyllur debatin. Por, Protothema nuk e mbyll, sepse nuk kërkon logjikë. Nëse feja përcakton kombësinë, Skënderbeu ishte njëherësh grek, turk dhe italian. Historia serioze nuk e duron këtë grotesk.

Pse atëherë ky shkrim? Sepse Skënderbeu është i papërshtatshëm. Ai është ortodoks që nuk u bë grek. Shqiptar që u bë simbol evropian. Hero që nuk i bindet mitologjisë helenocentrike. Dhe, për këtë arsye, duhet relativizuar, zbehur, copëtuar.

Por, historia nuk ka nevojĂ« pĂ«r leje. Gjergj Kastrioti ishte shqiptar nĂ« origjinĂ«, ebropian nĂ« vizion dhe universal nĂ« simbolikĂ«. Çdo pĂ«rpjekje pĂ«r ta mohuar kĂ«tĂ« nuk Ă«shtĂ« debat, por frikĂ« e grekĂ«ve nga e nga e vĂ«rteta e historisĂ« sĂ« tyre.

______________________


[1] Noel Malcolm, Kosovo: A Short History, London, 1998.

[2] Marin Barleti, Historia de vita et gestis Scanderbegi, Roma, 1508.

[3] Paschalis Kitromilides, Enlightenment and Revolution, Harvard University Press, 2013.

[4] Pius II, Commentarii, shek. XV.

[5] Paschalis Androudis, Historical and Archaeological Evidence for the ‘Albanian Tower’ on Mount Athos, Byzantium, 2002.

[6] Giuseppe SchirĂČ, Canti popolari albanesi d’Italia, Palermo, 1923.

[7] Fan S. Noli, Historia e Skënderbeut, Boston, 1947.

Përsëritja

✇Telegrafi
By: Agron Shala
22 December 2025 at 12:11


Nga: David Lodge
PĂ«rktheu: Meliza Krasniqi

Në vjeshtë ende luftohej, por ne më nuk shkuam. Në Milano vjeshta ishte e ftohtë dhe errej shumë herët. Pastaj ndizeshin dritat elektrike dhe ishte e këndshme të ecje përgjatë rrugëve që shihnin dritaret. Jashtë dyqa­neve varej gjahu ku bora pudroste gëzofin e dhelprave dhe era ua frynte bishtin. Dreri i shtangur varej rëndshëm dhe bosh, zogjtë e vegjël fluturonin nga era dhe era ua rrotullonte pendët. Ishte vjeshtë e ftohtë dhe era zbriste nga malet.

Çdo pasdite tĂ« gjithĂ« shkonim nĂ« spital dhe ekzistonin disa mĂ«nyra tĂ« ecjes nĂ«pĂ«r qytet pĂ«rmes muzgut pĂ«r nĂ« spital. Dy nga rrugĂ«t shtriheshin buzĂ« kanaleve, por ishin mĂ« tĂ« gjata. MegjithatĂ«, gjithmonĂ« kalonit urĂ«n nĂ«pĂ«r kanal pĂ«r tĂ« hyrĂ« nĂ« spital. Ishin tri ura. NĂ« njĂ«rĂ«n prej tyre njĂ« grua shiste gĂ«shtenja tĂ« pjekura. Ngro­heshe nĂ«se qĂ«ndroje pĂ«rballĂ« zjarrit me qymyr dhe pastaj gĂ«shtenjat t’i ngrohnin xhepat. Spitali qe shumĂ« i vjetĂ«r, por shumĂ« i bukur dhe ju hynit nga porta dhe ecnit nĂ«pĂ«r oborr dhe dilnit pĂ«rmes portĂ«s nĂ« anĂ«n tjetĂ«r. Zakonisht fune­ralet fillonin nĂ« oborr. PĂ«rtej spi­talit tĂ« vjetĂ«r shiheshin pavi­jonet e reja me tulla dhe aty takoheshim çdo pasdite, tĂ« gjithĂ« ishim shumĂ« njerë­zorĂ« dhe tĂ« interesuar pĂ«r çështjen qĂ« disku­tohej dhe uleshim nĂ« makinat qĂ« do tĂ« bĂ«nin kaq shumĂ« ndry­shime / ERNEST HEMINGWAY, NĂ« njĂ« vend tjetĂ«r (1927)

NËSE KENI kohĂ« dhe durim, merrni ca lapsa me ngjyra dhe rrethoni fjalĂ«t qĂ« shfaqen mĂ« shumĂ« se njĂ« herĂ« nĂ« paragrafin e parĂ« tĂ« storjes sĂ« Hemingwayit, njĂ« ngjyrĂ« pĂ«r secilĂ«n fjalĂ« dhe pastaj bashkojini. Do tĂ« zbuloni njĂ« model kompleks zinxhi­rĂ«sh verbalĂ« qĂ« lidhin dy lloje tĂ« fjalĂ«ve: ato me kuptim refe­rencial, vjeshtĂ«, ftohtĂ«, errĂ«t, era, fryn, qĂ« mund t’i quajmĂ« fjalĂ« leksikore, ndĂ«rsa nyjat, parafjalĂ« dhe lidhĂ«za si, tĂ«, i/e, nĂ«, dhe, mund t’i quajmĂ« fjalĂ« gramatikore.

ËshtĂ« thuajse e pamundur qĂ« gjuhĂ«n angleze ta shkru­ajmĂ« pa pĂ«rsĂ«ritjen e fjalĂ«ve gramatikore, ndaj norma­lisht nuk e vĂ«mĂ« re, por nuk mund tĂ« mos e vĂ«rejmĂ« numrin e jashtĂ«zakonshĂ«m tĂ« “dhe”-ve nĂ« kĂ«tĂ« paragraf tĂ« shkurtĂ«r. Kjo Ă«shtĂ« simptomĂ« e sintaksĂ«s pĂ«rsĂ«ritĂ«se, qĂ« lidh fjalitĂ« dĂ«ftore pa nĂ«nrenditje. PĂ«rsĂ«ritja e fjalĂ«ve leksikore shpĂ«rndahet nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« paba­rabartĂ«, duke i grumbulluar fjalĂ«t nĂ« fillim dhe nĂ« fund tĂ« paragrafit.

PĂ«rsĂ«ritja leksikore dhe gramatikore nĂ« kĂ«tĂ« shkallĂ« mbase, me tĂ« drejtĂ«, do tĂ« notohej dobĂ«t nĂ« njĂ« “har­tim” shkollor. Modeli tradicional i prozĂ«s sĂ« mirĂ« let­rare kĂ«rkon “variacion elegant”: nĂ«se diçkaje i refero­hemi mĂ« shumĂ« se njĂ« herĂ«, duhet tĂ« pĂ«rpiqemi tĂ« gjejmĂ« mĂ«nyra alternative ta pĂ«rshkruajmĂ« atĂ«; edhe sintaksa duhet tĂ« jetĂ« e shumĂ«llojshme. (Fragmenti i Henry Jamesi i shqyrtuar nĂ« Kapitullin 6 Ă«shtĂ« mjaft i pasur me shembuj tĂ« kĂ«tyre dy llojeve tĂ« variacioneve.)

MegjithatĂ«, Hemingwayi refuzoi retorikĂ«n tradicio­nale pĂ«r arsye pjesĂ«risht letrare dhe pjesĂ«risht filozo­fike. Ai mendonte se “shkrimi fin” falsifikon pĂ«r­vojĂ«n dhe u pĂ«rpoq tĂ« “shkruajĂ« çfarĂ« vĂ«rtet ndodh nĂ« veprim dhe çfarĂ« ishin gjĂ«rat reale qĂ« pro­dhonin emocionin e pĂ«rjetuar” duke pĂ«rdorur njĂ« gjuhĂ« tĂ« thjeshtĂ«, dĂ«no­tative, tĂ« zhveshur nga dekorimi stilistik.

Kjo duket e lehtĂ«, por sigurisht nuk Ă«shtĂ«. FjalĂ«t janĂ« tĂ« thjeshta, por renditja e tyre nuk Ă«shtĂ«. EkzistojnĂ« mĂ«nyra tĂ« ndryshme, tĂ« mundshme, tĂ« renditen fjalĂ«t e fjalisĂ« sĂ« parĂ«, por fjalia e zgjedhur nga Hemingwayi e ndan frazĂ«n “shkoj nĂ« luftĂ«â€ nĂ« dysh, qĂ« nĂ«nkupton njĂ« tension ende tĂ« pashpjeguar nĂ« perso­nalitetin e narra­torit, njĂ« pĂ«rzierje lehtĂ«simi dhe ironie. Siç mĂ«sojmĂ« shpejt, ai dhe shokĂ«t e tij janĂ« ushtarĂ« tĂ« plagosur gjatĂ« luftĂ«s nĂ« anĂ«n e italianĂ«ve, nĂ« LuftĂ«n e ParĂ« BotĂ«rore, dhe tani duke u rikuperuar ata janĂ« tĂ« vetĂ«dijshĂ«m se lufta, qĂ« pĂ«r pak nuk i mbyti, ua ka bĂ«rĂ« jetĂ«n tĂ« pajetu­eshme. Kjo Ă«shtĂ« storje mbi traumĂ«n dhe se si burrat e pĂ«rballojnĂ« ose nuk arrijnĂ« ta pĂ«rballojnĂ« atĂ«. Fjala e pashprehur qĂ« Ă«shtĂ« çelĂ«s pĂ«r tĂ« gjitha fjalĂ«t e pĂ«rsë­ritura nĂ« tekst Ă«shtĂ« “vdekja”.

Fjala amerikane pĂ«r vjeshtĂ«n, fall (pĂ«rkthim i fjalë­pĂ«rfjalshĂ«m – rĂ«nie), mbart nĂ« vetvete kuptimin e vdek­jes sĂ« bimĂ«sisĂ« dhe i bĂ«n jehonĂ« frazĂ«s konvencionale pĂ«r ata qĂ« vdesin nĂ« betejĂ«, “tĂ« rĂ«nĂ«t”. PranĂ«vĂ«nia e saj me fjalĂ«n ftohtĂ« dhe errĂ«sirĂ« nĂ« fjalinĂ« e dytĂ« veçse i forcon kĂ«to asocime. Dyqanet e ndritshme ofrojnĂ« njĂ« lloj shpĂ«rqendrimi (efekti shtohet nga fakti se nuk ka pĂ«r­sĂ«ritje leksikore nĂ« kĂ«tĂ« fjali), por vĂ«mendja e narra­torit shpejt pĂ«rqendrohet te gjahu i varur jashtĂ« dyqa­neve, emblema tĂ« mĂ«tejshme tĂ« vdekjes. PĂ«r­shkrimi i borĂ«s qĂ« pudros gĂ«zofin e tyre dhe i erĂ«s qĂ« shpupurit pendĂ«t e zogjve, Ă«shtĂ« literal dhe i saktĂ«, por forcon asocimin e rĂ«nies (vjeshtĂ«s), tĂ« ftohtit, errĂ«sirĂ«s, erĂ«s, frymĂ«s, me vdekjen. Tri fjalĂ«t e pĂ«rsĂ«ritura bashkohen pĂ«r tĂ« parĂ«n herĂ« nĂ« fjalinĂ« e fundit qĂ« bartin njĂ« efekt poetik pĂ«r­mbyllĂ«s: “Ishte vjeshtĂ« (rĂ«nie) e ftohtĂ« dhe era zbri­ste nga malet”. Malet janĂ« atje ku po zhvillohej lufta. Era, qĂ« zakonisht simbolizon jetĂ«n dhe shpirtin nĂ« shkrimet fetare dhe romantike, kĂ«tu asocon pajetĂ«sinĂ«. NĂ« kĂ«to tregimet e hershme tĂ« Hemin­gwayit Zoti Ă«shtĂ« i vdekur. Nga trauma e luftĂ«s, heroi ka mĂ«suar tĂ« mos i zĂ« besĂ« metafizikĂ«s as retorikĂ«s. Ai u beson vetĂ«m ndjesive dhe pĂ«rvojĂ«n e kupton nĂ« terma polarizues: ftohtĂ«/ngrohtĂ«, dritĂ«/errĂ«sirĂ«, jetĂ«/vdekje.

Ritmet inkantative dhe pĂ«rsĂ«ritjet vazhdojnĂ« edhe nĂ« para­grafin e dytĂ«. Do tĂ« qe e lehtĂ« tĂ« gjendej njĂ« alter­nativĂ« elegante pĂ«r fjalĂ«n “spital” ose thjesht tĂ« pĂ«rdorej pĂ«remri “ai” herĂ« pas here, por spitali Ă«shtĂ« qendra e jetĂ«s sĂ« ushtarĂ«ve, vendi i tyre i pĂ«rditshĂ«m i pelegri­nazhit, magazina e shpresave dhe e frikĂ«s sĂ« tyre, prandaj pĂ«rsĂ«ritja e fjalĂ«s Ă«shtĂ« ekspresive. Ekziston mundĂ«sia tĂ« ndryshohet rruga pĂ«r nĂ« spital, por fundi Ă«shtĂ« gjithmonĂ« i njĂ«jtĂ«. Edhe zgjedhja pĂ«r kalimin e urave Ă«shtĂ« e mundur, por gjithmonĂ« duhet tĂ« kalohet kanali (mbase, njĂ« sugjestion i largĂ«t i lumit Styx tĂ« botĂ«s nĂ«ntokĂ«sore). Narratori e preferon urĂ«n ku mund tĂ« blejĂ« gĂ«shtenja tĂ« pjekura qĂ« ngrohin xhepin si shpresĂ« pĂ«r jetĂ«, veçse Hemingwayi nuk e pĂ«rdor kĂ«tĂ« kraha­sim, ai thjesht e lĂ« tĂ« nĂ«nkuptohet, ashtu si nĂ« paragrafin e parĂ«, ai arrin ta pĂ«rshkruajĂ« stinĂ«n po aq fuqishĂ«m emocio­nalisht sa çdo shembull i mashtrimit patetik (shih kapitullin e mĂ«hershĂ«m) pa pĂ«rdorur metafora. Linja midis thjeshtĂ«sisĂ« sĂ« ngarkuar dhe monotonisĂ« sĂ« shti­rur Ă«shtĂ« e imtĂ« dhe Hemingwayi jo gjithmonĂ« qĂ«ndron nĂ« anĂ«n e duhur, por nĂ« veprat e tij tĂ« hershme ai krijoi njĂ« stil krejtĂ«sisht origjinal pĂ«r kohĂ«n.

ËshtĂ« e panevojshme tĂ« thuhet se pĂ«rsĂ«ritja nuk lidhet domos­doshmĂ«risht me paraqitjet e mjera pozitiviste, antimetafizike tĂ« jetĂ«s, siç i gjejmĂ« te Hemingwayi. Ajo gjithashtu Ă«shtĂ« tipar karakteristik i shkrimit fetar e mistik dhe pĂ«rdoret nga roman­cierĂ«t, vepra e tĂ« cilĂ«ve i takon atij drejtimi – pĂ«r shembull vepra e D. H. Lawrenceit. Gjuha e kapitullit hyrĂ«s nĂ« veprĂ«n Ylberi qĂ« evokon mĂ«nyrĂ«n e humbur tĂ« jetĂ«s agrare, i bĂ«n jehonĂ« pĂ«r­sĂ«ritjes verbale dhe paralelizmit sintaksor tĂ« DhiatĂ«s sĂ« VjetĂ«r:

Misri i ri, i butë, tundej dhe shkëlqimi i tij rrëshqiste në gjymtyrët e burrave që e shih­nin. Ata kapën sisët e lopëve, lopët jepnin qumësht dhe pulsonin në duart e burrave, pulsi i gjakut të gjinjve të lopëve rrihte në pulsin e duarve të burrave.

Përsëritja është, gjithashtu, mjet i pëlqyer i oratorëve dhe pre­dikuesve, role që Charles Dickensi shpesh i përfshinte në per­sonazhet autoriale. Për shembull, ky është fundi i kapitullit që përshkruan vdekjen e Josë, pastruesit të varfër të rrugëve te Shtëpia e zymtë:

Të vdekur, Madhëria juaj. Të vdekur, zotë­rinj dhe xhentëlmenë. Të vdekur, klerikë të drejtë dhe klerikë të padrejtë të çdo urdhri. Të vdekur, burra dhe gra, të lindur me dhembshuri hyjnore në zemrat tuaja. Dhe duke vdekur kështu rreth nesh për çdo ditë.

Dhe sigurisht përsëritja mund të jetë edhe qesharake, si në këtë fragment nga Paratë e Martin Amisit:

ËshtĂ« mjaft intriguese, mĂ«nyra e vetme qĂ« faktikisht e bĂ«n SelinĂ«n tĂ« dĂ«shirojĂ« tĂ« shkojĂ« nĂ« shtrat me mua duke mos dashur qĂ« unĂ« tĂ« shkoj nĂ« shtrat me tĂ«. Kjo kurrĂ« nuk dĂ«shton. NĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« kjo e disponon. Prob­lemi Ă«shtĂ« se kur unĂ« nuk dĂ«shiroj tĂ« shkoj nĂ« shtrat me tĂ« (dhe kjo ndodh), unĂ« thjesht nuk dĂ«shiroj tĂ« shkoj nĂ« shtrat me tĂ«. E kur ndodh kjo? Kur nuk dĂ«shiroj tĂ« shkoj nĂ« shtrat me tĂ«? Kur ajo dĂ«shiron tĂ« shkojĂ« nĂ« shtrat me mua. MĂ« pĂ«lqen tĂ« shkoj nĂ« shtrat me tĂ« kur shkuarja nĂ« shtrat me mua Ă«shtĂ« gjĂ«ja e fundit qĂ« ajo dĂ«shiron. Ajo pothuajse gjithmonĂ« shkon nĂ« shtrat me mua nĂ«se unĂ« i bĂ«rtas ose e kĂ«rcĂ«noj ose i jap para mjaftue­shĂ«m.

Nuk ka nevojĂ« tĂ« theksohet se frustrimet dhe kon­tradiktat e marrĂ«dhĂ«nies seksuale tĂ« narratorit me SelinĂ«n bĂ«hen edhe mĂ« komike dhe ironike me pĂ«r­sĂ«ritjen e frazĂ«s “shkoj nĂ« shtrat” pĂ«r tĂ« cilĂ«n ka njĂ« mori alternativash. (NĂ«se dyshoni, provoni ta rishkru­ani kĂ«tĂ« fragment duke pĂ«rdorur variacione mĂ« ele­gante.) Fjalia e fundit ilustron gjithashtu njĂ« lloj tjetĂ«r tĂ« rĂ«ndë­sishĂ«m tĂ« pĂ«rsĂ«ritjes: pĂ«rsĂ«ritjen e fjalĂ«s kyçe tematike tĂ« tĂ« gjithĂ« romanit – nĂ« kĂ«tĂ« rast fjala, “paratĂ«â€. “ParatĂ«â€ dhe jo tĂ« “shkuarit nĂ« shtrat” zĂ« hapĂ«sirĂ«n thelbĂ«sore tĂ« fjalĂ«s sĂ« fundit nĂ« para­grafin qĂ« e citova. KĂ«shtu, njĂ« lloj i pĂ«rsĂ«ritjes qĂ« i pĂ«rket nivelit makro tĂ« tekstit, funksionon si variacion nĂ« nivelin mikro. /Revista “Akademia”/

  • ✇
  • KOHA  
  • ↗

KOHA

✇Telegrafi
By: Agron Shala
22 December 2025 at 11:36


Poezi nga: Manoel de Barros
PĂ«rktheu: Maksim Rakipaj

Koha shkon vetëm përpara.
Ne lindemi, rritemi, plakemi
dhe vdesim.
Për të mos vdekur, ja shkenca e poezisë:
Lidhe kohën pas një shtylle!
Dhe shto pastaj: ditën
që jeta do të ma shpifë
boll të zgjidh kohën nga shtylla!

Kështu Trumpi po ushtron kontroll në Amerikën Latine

✇Telegrafi
By: Agron Shala
22 December 2025 at 10:41


Nga: Jordana Timerman / The Guardian (titulli: Reward countries that toe the line, punish those that don’t: that’s how Trump is exerting control in Latin America)
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

PĂ«r njĂ« brez tĂ« tĂ«rĂ«, Amerika Latine ka qenĂ« vend me stabilitet tĂ« paqĂ«ndrueshĂ«m. E karakterizuar nĂ« aspektin sipĂ«rfaqĂ«sore prej protestave, lĂ«kundjeve politike dhe skandaleve spektakolare, pjesa mĂ« e madhe e rajonit, qĂ« prej demokratizimit nĂ« vitet 1980-‘90, ka mbetur kryesisht demokratike dhe pa luftĂ«ra mes shtetesh. Edhe pse e plagosur nga dhuna e grupeve tĂ« armatosura dhe organizatave kriminale gjithnjĂ« e mĂ« tĂ« fuqishme, ajo, nĂ« pĂ«rgjithĂ«si, e ka justifikuar nofkĂ«n qĂ« ia ka vĂ«nĂ« vetes si “zonĂ« paqeje”.

Kjo është arsyeja pse ky vit është ndier aq tronditës. Gjatë gjithë vitit 2025, vitit të parë të mandatit të dytë të Donald Trumpit, analistët kanë analizuar në mënyrë obsesive mundësinë e ndërhyrjeve ushtarake amerikane në një hemisferë që dikur përkufizohej nga mbrojtja e bashkuar e sovranitetit kombëtar. Por, fiksimi për të kuptuar nëse presioni në rritje i Uashingtonit ndaj Nicolås Maduros paralajmëron një pushtim fizik të Venezuelës, ka larguar vëmendjen nga historia e vërtetë: ndryshimi më i madh drejt ndërhyrjes së drejtpërdrejtë tashmë ka ndodhur - dhe është përballur me shumë pak rezistencë. Më shumë se 100 persona janë vrarë në sulmet detare amerikane të cilat ekspertët i përshkruajnë si ekzekutime jashtëgjyqësore, dhe kundërshtimet më të forta nuk kanë ardhur nga presidentët e Amerikës Latine apo nga organizatat rajonale, por nga Kongresi amerikan.

Uashingtonit nuk i nevojitet pushtimi pĂ«r tĂ« pĂ«rmbysur rendin e hemisferĂ«s; Trumpi tashmĂ« Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« qendra e re e gravitetit. Ai e ka riformĂ«suar fuqinĂ« amerikane me njĂ« rikthim perandorak qĂ« nuk shqetĂ«sohet mĂ« pĂ«r narrativĂ«n e “sĂ« mirĂ«s mĂ« tĂ« madhe” tĂ« cilĂ«n Uashingtoni dikur e pĂ«rdorte pĂ«r tĂ« justifikuar veprimet e veta. E ashtuquajtura doktrinĂ« Donroe vepron haptazi si njĂ« regjim disiplinor - transaksional, ndĂ«shkues, i thjeshtĂ« - qĂ« Ă«shtĂ« nĂ« pĂ«rputhje tĂ« pĂ«rkryer me lĂ«vizjet politike tĂ« hemisferĂ«s.

Ndikimi i Trumpit tani është aq dominues, saqë vetë zgjedhjet fitohen ose humbasin prej tij - apo më saktë, nga kandidatët që ai zgjedh. Në garën presidenciale të Hondurasit, mbështetja e tij për Nasry Asfuran dhe kërcënimet për të ndërprerë ndihmën nëse votuesit zgjedhin ndryshe, u bënë qendrore për fushatën, duke i bërë jehonë ndërhyrjes së tij në zgjedhjet parlamentare të Argjentinës në tetor. Veprimet të cilat dikur do të kishin shkaktuar zhurmë, tani kalojnë si gjëra të zakonshme - përveç te një rreth i ngushtë ekspertësh të indinjuar.

Ky peizazh mbahet bashkë nga një metodë qeverisjeje që ndërthur paqëndrueshmërinë, përjashtimin dhe shpërblimin. Qasja e Trumpit është më fleksibile dhe më e llogaritur sesa sugjeron retorika e tij. Njëzetë e tetë sulmet vdekjeprurëse detare bashkëjetojnë me lëshime të papritura, si heqja e tarifave ndaj Brazilit pasi ai dështoi të ndikonte te gjykatat që trajtonin çështjet e Jair Bolsonaros. Mospërputhja është strategjia: ajo çan koordinimin, krijon varësi dhe i detyron qeveritë drejt vendimmarrjeve reaktive.

NjĂ« nga mjetet mĂ« tĂ« fuqishme tĂ« administratĂ«s ka qenĂ« zgjerimi i pĂ«rjashtimeve - zonave ku rregullat e zakonshme nuk vlejnĂ« mĂ«. MigrantĂ«t ishin kategoria e parĂ«, tĂ« zhveshur nga mbrojtjet ligjore. Pastaj erdhĂ«n tĂ« deportuarit tĂ« dĂ«rguar nĂ« vende tĂ« treta pĂ«rmes marrĂ«veshjeve tĂ« improvizuara; tĂ« dyshuarit pĂ«r trafik droge tĂ« vrarĂ« nĂ« operacione jashtĂ« kufijve; dhe, tani Venezuela, ku sulmet e paligjshme detare kanĂ« pĂ«r shĂ«njestĂ«r njĂ« regjim tĂ« izoluar nĂ« aspektin ndĂ«rkombĂ«tar. Me shumĂ« pak tĂ« gatshĂ«m pĂ«r tĂ« mbrojtur Maduron, reagimi i zbehtĂ« ndaj dhjetĂ«ra vdekjeve ka ripĂ«rcaktuar nĂ« heshtje kufijtĂ« e normave tĂ« cilat Uashingtoni mund t’i shkelĂ« pa pasoja. Çdo pĂ«rjashtim gdhend njĂ« normalitet tĂ« ri.

NĂ«n Trumpin, rajoni Ă«shtĂ« ndarĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« theksuar: aleatĂ« tĂ« bindur dhe armiq ideologjikĂ«. LiderĂ«t si Nayib Bukele i El Salvadorit, Javier Milei i ArgjentinĂ«s dhe Daniel Noboa i Ekuadorit janĂ« rreshtuar ngushtĂ«sisht me Uashingtonin dhe janĂ« shpĂ«rblyer me financime, bashkĂ«punim nĂ« siguri dhe favor diplomatik. Paraguai dhe Bolivia po pĂ«rpiqen t’i ndjekin me shpejtĂ«si. Vendet e Karaibeve dhe AmerikĂ«s Qendrore kanĂ« lejuar zbatimin e kontrolleve tĂ« migracionit, vendosjen e bazave ushtarake apo koncesione nĂ« siguri, vetĂ«m pĂ«r tĂ« qĂ«ndruar nĂ« favorin e Uashingtonit.

Në këtë kontekst, rezistenca më efektive ndaj politikave të Trumpit ka qenë kombëtare dhe diplomatike, jo rajonale. Në fakt, të vetmet vende që kanë arritur një kundërshtim pjesërisht të suksesshëm janë Brazili dhe Meksika. Udhëheqësit e tyre, Luiz Inåcio Lula da Silva dhe Claudia Sheinbaum - kundërshtarë ideologjikë të Trumpit - praktikojnë një formë të rezistencës pragmatike: pa përplasje të hapura, por as rreshtim.

Pas muajve tĂ« tĂ«rĂ« me pĂ«rpjekje tĂ« dĂ«shtuara pĂ«r tĂ« ndikuar nĂ« sistemin gjyqĂ«sor tĂ« Brazilit pĂ«r tĂ« liruar Bolsonaron, Trumpi u detyrua tĂ« ulej nĂ« negociata me Lulan dhe hoqi dorĂ« nga tarifat dhe sanksionet ndaj njĂ« gjykatĂ«si tĂ« GjykatĂ«s Supreme. Sheinbaumi ka kultivuar rolin e “pĂ«shpĂ«ritĂ«ses sĂ« Trumpit”: ajo kombinon bashkĂ«punimin nĂ« çështjet e migracionit dhe tregtisĂ«, me gjeste simbolike pĂ«r politikat ndaj drogĂ«s dhe njĂ« refuzim tĂ« fortĂ« diskursiv ndaj çdo ndĂ«rhyrjeje nĂ« sovranitetin meksikan - tĂ« gjitha kĂ«to duke shmangur sulmet personale qĂ« do tĂ« mbyllnin kanalet diplomatike. KĂ«to strategji funksionale janĂ« nĂ« kontrast tĂ« thellĂ« me ballafaqimin steril tĂ« ndjekur nga Gustavo Petro i KolumbisĂ«.

Petro ilustron dinamikĂ«n e kundĂ«rt. Duke u pĂ«rballur drejtpĂ«rdrejt me Trumpin, ai e ekspozoi qeverinĂ« e tij ndaj masave ndĂ«shkuese, pa ndryshuar sjelljen e Uashingtonit - njĂ« bast i rrezikshĂ«m pĂ«r tĂ« forcuar mbĂ«shtetjen e brendshme, por qĂ« nxjerr nĂ« pah njĂ« aksiomĂ« tĂ« re rajonale: rezistenca e zhurmshme pa mbĂ«shtetje kolektive, tani Ă«shtĂ« njĂ« strategji e humbur. Trumpi madje e ka veçuar KolumbinĂ« si njĂ« front tĂ« mundshĂ«m tĂ« ri nĂ« luftĂ«n e tij kundĂ«r “narkoterrorizmit” - njĂ« etiketĂ« e lakueshme dhe disiplinuese qĂ« mund tĂ« pĂ«rdoret pĂ«r tĂ« justifikuar ndĂ«rhyrjen ushtarake tĂ« ShBA-sĂ« nĂ« territore tĂ« tjera tĂ« rajonit.

NdĂ«rkohĂ«, janĂ« dobĂ«suar institucionet qĂ« dikur mbĂ«shtesnin diplomacinĂ« rajonale. JanĂ« shembur vazhdimisht pĂ«rpjekjet pĂ«r tĂ« negociuar njĂ« tranzicion nĂ« VenezuelĂ« - sĂ« fundmi pas zgjedhjeve tĂ« vitit 2024, megjithĂ«se Sheinbaumi dhe Lula sĂ« fundmi janĂ« ofruar tĂ« ndĂ«rmjetĂ«sojnĂ«. Samiti i Komunitetit tĂ« Shteteve tĂ« AmerikĂ«s Latine dhe Karaibeve (CELAC) me BE-nĂ«, nĂ« nĂ«ntor, shmangu tĂ« dĂ«nonte sulmet amerikane. Samiti i Amerikave, i planifikuar pĂ«r kĂ«tĂ« muaj, u anulua krejtĂ«sisht. Thirrja e javĂ«s sĂ« kaluar e Sheinbaumit pĂ«r veprim nga OKB-ja, dukej si njĂ« formalitet - gjĂ«ja e duhur pĂ«r t’u thĂ«nĂ« nĂ« njĂ« moment tensioni, por me pak gjasa pĂ«r ndikim praktik. NĂ«se ka ndonjĂ« gjĂ«, kjo theksoi se sa tĂ« dobĂ«ta janĂ« bĂ«rĂ« organet shumĂ«palĂ«she nĂ« klimĂ«n e tanishme diplomatike.

E majta, dikur një kundërpeshë morale ndaj fuqisë amerikane në hemisferë, ka humbur busullën. Vala rozë dikur ofronte një gjuhë të përbashkët që bashkonte nacionalizmin, përfshirjen sociale dhe anti-imperializmin në një projekt koherent politik. Sot ai fjalor është i copëtuar; energjia politike që e mbante atë gjallë është shuar si në nivel kombëtar, ashtu edhe rajonal. Politika e jashtme trumpiste ka të njëjtin ton me mesazhin fitues të së djathtës ekstreme në politikën kombëtare të rajonit. Ajo ushqehet nga zhgënjimi me korrupsionin, pasigurinë dhe ngërçin institucional, duke ofruar një repertor - rend, autoritet, veprim - që për shumë shtresa të shoqërisë tingëllon më i besueshëm se thirrjet për përfshirje apo solidaritet.

Kontrasti me 20 vjet mĂ« parĂ« Ă«shtĂ« i madh. NĂ« vitin 2005, qeveritĂ« e valĂ«s rozĂ«, tĂ« forta nĂ« aspektin elektoral dhe ideologjikisht tĂ« sigurta, u mblodhĂ«n nĂ« Mar del Plata tĂ« ArgjentinĂ«s pĂ«r tĂ« rrĂ«zuar MarrĂ«veshjen pĂ«r TregtinĂ« e LirĂ« tĂ« Amerikave tĂ« George W. Bushit. Anti-imperializmi dikur pĂ«rbĂ«nte gramatikĂ«n e pĂ«rbashkĂ«t politike tĂ« sĂ« majtĂ«s latino-amerikane. Ai konsensus Ă«shtĂ« zhdukur. NĂ« njĂ« sondazh tĂ« fundit nga Bloomberg/Atlas, 53 pĂ«rqind e tĂ« anketuarve nĂ« AmerikĂ«n Latine thanĂ« se do tĂ« mbĂ«shtesnin ndĂ«rhyrjen ushtarake tĂ« ShBA-sĂ« pĂ«r tĂ« rrĂ«zuar Maduron. ËshtĂ« vetĂ«m njĂ« pikĂ« e vetme e tĂ« dhĂ«nave, por mbĂ«rthen njĂ« transformim mĂ« tĂ« gjerĂ«: rajoni nuk beson mĂ« nĂ« narrativĂ«n kolektive qĂ« dikur frenonte Uashingtonin.

Qëndrimi i ripërtërirë perandorak i Trumpit po rezulton i suksesshëm jo vetëm për shkak të forcës imponuese të ShBA-së, por sepse e majta e Amerikës Latine nuk të bind më. Ndikimi i tij buron po aq nga rraskapitja ideologjike e së majtës sa edhe nga fuqia e Uashingtonit. Politikat e rajonit janë zhvendosur në mënyrat që shkojnë përkrah avancimit të Trumpit dhe që ia hapin rrugën atij - dhe ai është treguar i shpejtë për ta konsoliduar atë terren të ri. /Telegrafi/

Gratë në politikë dhe rinia: Për një përfaqësim gjithëpërshirës

✇Telegrafi
By: Agron Shala
19 December 2025 at 18:05


Marigona Shabiu, drejtore ekzekutive në YIHR

Në Kosovë, pjesëmarrja e grave në politikë shpesh paraqitet si një histori suksesi. Kuota gjinore prej 30 përqind, rritja e numrit të grave në Kuvend dhe prania e tyre në asamble komunale përmenden rregullisht si dëshmi e përparimit demokratik. Në legjislaturën e kaluar, gratë përbënin mbi një të tretën e deputetëve në Kuvend, një shifër që në letër e pozicionon Kosovën më mirë se shumë vende të rajonit. Megjithatë, përtej statistikave dhe deklaratave zyrtare, realiteti politik mbetet shumë më kompleks, sidomos kur kjo pjesëmarrje shihet nga perspektiva e rinisë dhe e grupeve të tjera të margjinalizuara.

Nga përvoja jonë shumëvjeçare në Youth Initiative for Human Rights - Kosovë (YIHR KS), është e qartë se përfaqësimi politik i grave nuk përkthehet automatikisht në një politikë që flet për të rinjtë dhe me të rinjtë. Të rejat dhe të rinjtë në Kosovë vazhdojnë ta perceptojnë politikën si një hapësirë të mbyllur, hierarkike dhe shpesh armiqësore ndaj mendimit kritik. Kjo ndjenjë distance është veçanërisht e theksuar te të rinjtë nga komunitetet joshumicë, te të rinjtë LGBTIQ+, te personat me aftësi të kufizuara dhe tek ata që jetojnë në varfëri apo zona të margjinalizuara. Për shumë të rinj, përfaqësimi i grave në institucione nuk shihet domosdoshmërisht si përfaqësim i interesave të tyre, veçanërisht kur politikat vazhdojnë të prodhohen pa një qasje gjithëpërfshirëse.

Në diskutimet që zhvillojmë me të rinj në qytete dhe zona rurale, shpesh lind një pyetje e heshtur: a janë gratë në politikë vërtet aleate të rinisë, apo thjesht pjesë e të njëjtit sistem që e riprodhon përjashtimin? Kjo dilemë nuk është akuzë, por reflektim kritik mbi mënyrën se si funksionon kultura jonë politike dhe mbi kufijtë e një përfaqësimi që mbetet kryesisht formal.

Asambleistet e reja, veçanërisht ato që vijnë nga grupe të margjinalizuara, përballen me sfida të shumëfishta. Gratë e reja në politikë hyjnë në institucione që historikisht janë ndërtuar mbi norma patriarkale, ku autoriteti lidhet me moshën, gjininë, përkatësinë partiake dhe me përkatësinë etnike. Për gratë LBTIQ+, gratë me aftësi të kufizuara apo gratë nga komunitetet rom, ashkali dhe egjiptian, këto barriera shumëfishohen. Ato përballen jo vetëm me seksizëm, por edhe me homofobi dhe diskriminim institucional.

NĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ«, mbi kĂ«to gra vendoset njĂ« barrĂ« e padrejtĂ« pĂ«rfaqĂ«simi: pritshmĂ«ria qĂ« tĂ« flasin pĂ«r “tĂ« gjitha gratĂ«â€, pĂ«r rininĂ« dhe pĂ«r komunitetet e tyre, pa pasur realisht fuqinĂ« vendimmarrĂ«se apo mbĂ«shtetjen e nevojshme politike. Kjo situatĂ« krijon njĂ« paradoks tĂ« rrezikshĂ«m: gratĂ« nĂ« politikĂ« pĂ«rdoren si simbol progresi, ndĂ«rsa hapĂ«sira e tyre reale pĂ«r veprim mbetet e kufizuar. Si pasojĂ«, rinia shpesh nuk e pĂ«rjeton kĂ«tĂ« pĂ«rfaqĂ«sim si burim shprese, por si pjesĂ« tĂ« njĂ« sistemi qĂ« vazhdon tĂ« mos jetĂ« gjithĂ«pĂ«rfshirĂ«s.

NjĂ« tjetĂ«r problematikĂ« e theksuar Ă«shtĂ« pĂ«rfshirja e ulĂ«t e grave, sidomos grave nga grupet e margjinalizuara, nĂ« hartimin dhe zbatimin e politikave qĂ« synojnĂ« drejtpĂ«rdrejt rininĂ«. Politikat rinore vazhdojnĂ« tĂ« trajtohen si çështje dytĂ«sore, tĂ« ndara nga debatet mbi barazinĂ« gjinore, drejtĂ«sinĂ« sociale dhe tĂ« drejtat e njeriut. Kjo ndarje e rreme mes “politikave tĂ« grave”, “politikave rinore” dhe “politikave pĂ«r komunitetet” e dobĂ«son secilĂ«n prej tyre dhe humb mundĂ«sinĂ« pĂ«r ndĂ«rtimin e aleancave tĂ« qĂ«ndrueshme.

Pikërisht këtu bëhet e domosdoshme qasja ndërthurëse. Pa një analizë që merr parasysh mënyrën se si diskriminimet ndërthuren - gjinia me moshën, orientimin seksual, aftësinë e kufizuar, përkatësinë etnike apo statusin socio-ekonomik - politikat rrezikojnë të adresojnë vetëm një pjesë të realitetit. Një politikë që fuqizon vetëm disa gra, por lë pas gratë e reja, gratë LBTIQ+, gratë me aftësi të kufizuara apo gratë nga komunitetet joshumicë, nuk është politikë gjithëpërfshirëse.

Nga këndvështrimi i YIHR KS, fuqizimi i grave në politikë nuk mund dhe nuk duhet të ndodhë i shkëputur nga fuqizimi i rinisë dhe i grupeve të tjera të margjinalizuara. Një demokraci funksionale kërkon pjesëmarrje reale, jo vetëm përfaqësim numerik. Kjo nënkupton krijimin e mekanizmave ku të rinjtë dhe të rejat nga të gjitha komunitetet janë bashkëkrijues të politikave dhe ku gratë në politikë veprojnë si partnere të këtij procesi transformues.

Gratë në politikë kanë potencial të jashtëzakonshëm për të ndërtuar ura mes institucioneve dhe rinisë, për të sjellë në qendër çështje si arsimi cilësor, punësimi i denjë, shëndeti mendor, drejtësia sociale dhe barazia. Por, ky potencial realizohet vetëm nëse ekziston vullneti për të sfiduar status quo-në dhe për të ndërtuar një kulturë politike të bazuar në solidaritet ndërbrezor dhe ndërkomunitar.

Nëse duam një Kosovë ku rinia nuk largohet nga politika, por e transformon atë, duhet të shkojmë përtej kuotave dhe narrativave sipërfaqësore. Fuqizimi i grave është thelbësor për këtë transformim, por vetëm nëse shoqërohet me një angazhim të sinqertë për drejtësi sociale dhe përfshirje reale të të gjithë atyre që tradicionalisht janë lënë në margjina.

Një politikë që nuk u flet të rinjve dhe që nuk i përfshin të gjithë të rinjtë është një politikë pa të ardhme. Sfida jonë e përbashkët është ta shndërrojmë përfaqësimin formal në një aleancë të vërtetë, për një kulturë politike më të drejtë, më gjithëpërfshirëse dhe më demokratike për të gjithë.

(Ky shkrim Ă«shtĂ« hartuar nĂ« kuadĂ«r tĂ« projektit “Ajo UdhĂ«heq: Luftimi i GjuhĂ«s sĂ« Urrejtjes dhe Promovimi i Grave nĂ« UdhĂ«heqjen Lokale”, qĂ« implementohet nga Demokraci pĂ«r zhvillim (D4D) dhe mbĂ«shtetet nga Ambasada e MbretĂ«risĂ« sĂ« HolandĂ«s nĂ« KosovĂ«. PĂ«rmbajtja pasqyron mendimet dhe qĂ«ndrimet e autores dhe nuk pĂ«rfaqĂ«son domosdoshmĂ«risht qĂ«ndrimet e organizatĂ«s/donatorit)

TĂ«rheqja e Nicholas Lyndhurstit nga jeta publike

✇Telegrafi
By: Agron Shala
19 December 2025 at 12:54


Dyshja më e famshme në Britani: Nicholas Lyndhurst dhe David Jason

Nga: George Chesterton / The Telegraph (titulli: Why Nicholas Lyndhurst is missing from the Only Fools reunion)
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

David Jason pĂ«lqen tĂ« tregojĂ« anekdotĂ«n kur ai dhe Nicholas Lyndhurst sajuan njĂ« zĂ«nkĂ« nĂ« xhirimet e seriailit “Only Fools and Horses”. NĂ« vitin 1991, nĂ« kulmin e popullaritetit tĂ« serialit, Del Boi dhe Rodni, tĂ« cilĂ«t ishin tĂ« mĂ«rzitur, vendosĂ«n se ishte koha pĂ«r tĂ« sjellĂ« pak gjallĂ«ri.

David Jason, Nicholas Lyndhurst dhe Buster Merryfield në episodin special të Krishtlindjeve të vitit 1987 të Only Fools and Horses

“UnĂ« dhe Nicku ishim nĂ« karavan”, ka thĂ«nĂ« Jasoni, 85 vjeç. “Po rrinim kot dhe i thashĂ«: ‘E di çfarĂ«? Pse tĂ« mos shtiremi sikur kemi njĂ« zĂ«nkĂ«? Ti mund tĂ« dalĂ«sh me vrull dhe tĂ« thuash qĂ« po largohesh, e unĂ« mund tĂ« bĂ«rtas: ‘Mos u kthe mĂ« kurrĂ«. S’dua tĂ« punoj kurrĂ« mĂ« me ty’. KĂ«shtu qĂ« dera u hap me vrull dhe Nicku doli duke shfryrĂ« dhe unĂ« hodha diçka pas tij. Por, pastaj menduam se ndoshta e tepruam, kĂ«shtu qĂ« u thamĂ« tĂ« gjithĂ«ve: ‘Ishte vetĂ«m njĂ« shaka’”.

Thashethemet pĂ«r njĂ« marrĂ«dhĂ«nie tĂ« tensionuar apo problematike mes dy yjeve mĂ« tĂ« mĂ«dhenj tĂ« serialit vazhdojnĂ« edhe sot - pavarĂ«sisht çdo dĂ«shmie qĂ« tregon tĂ« kundĂ«rtĂ«n - dhe ka tĂ« ngjarĂ« qĂ« anekdota e “zĂ«nkĂ«s pĂ«r shaka” tĂ« jetĂ« mĂ«nyra e tyre pĂ«r tĂ« pĂ«rballuar kĂ«to spekulime. Ajo qĂ« Ă«shtĂ« e vĂ«rtetĂ« Ă«shtĂ« se Jasoni dhe Lyndhursti ishin aktorĂ« shumĂ« tĂ« ndryshĂ«m, nga breza tĂ« ndryshĂ«m, me qĂ«ndrime tĂ« ndryshme ndaj famĂ«s. Dinamika e partneritetit tĂ« tyre nĂ« ekran varej po aq nga kĂ«to dallime sa edhe nga talenti i tyre i pĂ«rbashkĂ«t qĂ« i bĂ«ri tĂ« jenĂ«, nĂ« shumĂ« mĂ«nyra, dyshja mĂ« e dashur nĂ« televizion.

“Kur lexuam skenarin pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ«, ndodhi ajo kimi”: Nicholas Lyndhurst si Rodni dhe David Jason si Del Boi nĂ« sezonin e parĂ« tĂ« serialit(BBC)

Lajmi se do të realizohet një dokumentar i ri për Only Fools and Horses në vitin 2026, pa përfshirjen e Lyndhurstin, tani 64 vjeç, ngjalli pyetje të reja rreth marrëdhënies së tij me trashëgiminë e serialit. Por, këto dyshime marrin më shumë kuptim në kontekstin e shmangies së tij të përhershme ndaj publicitetit - e lëre më tragjedinë personale që e ka shtyrë të mbrojë privatësinë edhe më rreptë. Në vitin 2020, djali i tij i vetëm, Archie, aktor, vdiq nga leucemia limfoblastike akute në moshën 19-vjeçare.

“Mungesa e Lyndhurstit nĂ« dokumentarin e ri nuk ka tĂ« bĂ«jĂ« me ndonjĂ« problem personal apo ndonjĂ« pĂ«rplasje me pjesĂ«n tjetĂ«r tĂ« kastit”, thotĂ« Graham McCann, autor i librit Only Fools and Horses: The Story of Britain’s Favourite Comedy. “Privatisht, mendoj se ai Ă«shtĂ« nĂ« marrĂ«dhĂ«nie tĂ« mira me ta. Ai Ă«shtĂ« dikush qĂ« sheh njĂ« ndarje tĂ« qartĂ« mes vetes dhe personazheve qĂ« luan, dhe dĂ«shiron tĂ« pĂ«rqendrohet nĂ« tĂ« tashmen. Kur e mbaron njĂ« punĂ«, e mbaron. Nuk Ă«shtĂ« rehat tĂ« dalĂ« nĂ« pah pĂ«r tĂ« shĂ«nuar njĂ« personazh qĂ« ka luajtur nĂ« tĂ« kaluarĂ«n. Preferon tĂ« qĂ«ndrojĂ« i tĂ«rhequr. Nuk njoh ndonjĂ« aktor qĂ« Ă«shtĂ« kaq ekstrem nĂ« kĂ«tĂ« drejtim. KĂ«shtu ndihet ai se duhet tĂ« jetĂ«, pĂ«r tĂ« funksionuar si aktor”.

Lyndhurst dhe djali i tij Archie, në vitin 2015Foto: David M. Benett/Dave Benett/WireImage

Only Fools and Horses u transmetua në shtatë sezone me 19 episode speciale nga 1981 deri më 2003. Për të shënuar 45-vjetorin e serialit, dokumentari Only Fools and Horses: The Lost Archive, nga U&Gold, do të sjellë pamje arkivore, të patransmetuara, të familjes Troter - dhe u mirëprit me entuziazëm nga adhuruesit e një prej komedive më të dashura në historinë britanike (episodi Time On Our Hands, në vitin 1996 u pa nga më shumë se 24 milionë njerëz).

Jasoni dhe Lyndhursti erdhĂ«n nĂ« serial nga rrugĂ« shumĂ« tĂ« ndryshme. “Jasoni ishte shkollĂ« mĂ« e vjetĂ«r, sepse kishte bĂ«rĂ« gjithçka nĂ« teatrot e repertorĂ«ve, qĂ« kĂ«rkonin pĂ«rshtatshmĂ«ri dhe pranim tĂ« roleve qĂ« s’tĂ« pĂ«lqenin”, thotĂ« McCann. “NdonjĂ«herĂ« dukej sikur nuk do tĂ« bĂ«hej kurrĂ« yll, dhe duhej tĂ« punonte shumĂ« e tĂ« ishte i durueshĂ«m. NdĂ«rkaq, Lyndhursti bĂ«ri njĂ« lĂ«vizje logjike drejt njĂ« roli tĂ« madh qĂ« nĂ« moshĂ« tĂ« re”.

- YouTube

Jasoni ishte aktor i njohur televiziv para vitit 1981, por ende jo njĂ« emĂ«r i njohur nĂ« çdo shtĂ«pi. Lidhej mĂ« sĂ« shumti me Ronnie Barkerin, duke u paraqitur nĂ« tri episode tĂ« sitkomit Porridge dhe si ndihmĂ«si i tij, Granvilli, nĂ« serialin Open All Hours. Lyndhursti, nga ana tjetĂ«r, kishte ndjekur ShkollĂ«n e Aktrimit “Korona” [Corona Theatre School] nĂ« LondrĂ«n PerĂ«ndimore dhe kishte luajtur nĂ« drama dhe emisione pĂ«r fĂ«mijĂ« - mĂ« sĂ« shumti i njohur si njĂ« nga djemtĂ« e Wendy Craigut nĂ« serialin Butterflies, nĂ« vitin 1978, kur ishte 17 vjeç.

“Kur Davidi dhe Nicholasi u bashkuan pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ«, ishin aktorĂ« tĂ« shkĂ«lqyer, por ata morĂ«n njĂ« skenar brilant tĂ« shkruar posaçërisht pĂ«r ta”, thotĂ« Tony Dow, regjisor i serialit nĂ« vitet 1988-2003, pĂ«rfshirĂ« disa episode pĂ«r Krishtlindje. Dow ishte mik i ngushtĂ« me krijuesin e serialit, John Sullivan, i cili vdiq nĂ« 2011. “Nuk zgjati shumĂ« qĂ« ata tĂ« njihnin talentin e njĂ«ri-tjetrit dhe tĂ« mbĂ«shteteshin tek ai”.

Lyndhursti dhe Jasoni nĂ« Çmimet KombĂ«tare tĂ« Filmit [National Film Awards] nĂ« LondĂ«r mĂ« 2017(Foto: Eamonn M. McCormack/Getty Images)

“MarrĂ«dhĂ«nia me Davidin ishte e menjĂ«hershme”, ka thĂ«nĂ« Lyndhurst. “Kur unĂ«, Davidi dhe Lennard Pearce [gjyshi] lexuam skenarin pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ«, ndodhi ajo kimi. UnĂ« dhe Davidi u bĂ«mĂ« tĂ« njohur pĂ«r tĂ« qeshurat [gjatĂ« xhirimeve]. Kishte dashuri nĂ« qendĂ«r tĂ« marrĂ«dhĂ«nies sĂ« personazheve, dhe kĂ«tĂ« gjithmonĂ« e kishim parasysh - si gjĂ«nĂ« mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme pĂ«r t’u portretizuar. Nuk ishte e vĂ«shtirĂ« tĂ« aktronim ‘afeksionin’, sepse vĂ«rtet e ndjenim pĂ«r njĂ«ri-tjetrin.”

Spekulimet se dy aktorët kryesorë nuk shkonin mirë vijnë nga kureshtja e natyrshme e adhuruesve për marrëdhënien e dyshes që ishte kaq e dashur në ekran, saqë njerëzit nisën të pyesnin se si është ajo jashtë ekranit.

“ShumĂ« njerĂ«z paramendojnĂ« tension tĂ« vĂ«rtetĂ«, siç ndodhi mes Rodney Bewesin dhe James Bolamin nĂ« The Likely Lads, apo mes disa aktorĂ«ve tĂ« Dad’s Army”, thotĂ« McCann. “Adhuruesit e flaktĂ« i shohin si prindĂ«rit qĂ« nuk shkojnĂ« mirĂ« mes vete”.

Lyndhursti pati sukses edhe me seriale tĂ« tjera, si “Goodnight Sweetheart”(Foto: PA/Alamy)

“Mund t’ju them, kategorikisht, se kurrĂ« nuk ka pasur ndonjĂ« sherr mes tyre”, thotĂ« Dow. “Nuk kishte konflikt, sepse tĂ« gjithĂ« e dinim qĂ« ishim me fat tĂ« ishim pjesĂ« e kĂ«tij seriali tĂ« jashtĂ«zakonshĂ«m - edhe pse Nicku vĂ«shtirĂ« e pĂ«rjetonte famĂ«n nĂ« atĂ« kohĂ«. Ai ecte rrugĂ«ve me njĂ« kapele tĂ« madhe mbi kokĂ« dhe njĂ« pallto, sepse nuk e pĂ«rballonte dot reagimin e njerĂ«zve. Lyndhursti ishte mĂ« pak i pĂ«rshtatshĂ«m pĂ«r jetĂ«n publike dhe e bezdiste mĂ« shumĂ« gjithĂ« vĂ«mendja”, thotĂ« McCann.

Shtrirja e ndikimit të serialit ishte aq e madhe, saqë edhe vetë Jasoni - i cili ka qenë më i përfshirë se Lyndhursti në universin Only Fools që nga përfundimi i xhirimeve - ka shprehur keqardhje që puna tjetër e tij (Porterhouse Blue, A Touch of Frost, The Darling Buds of May) shpesh është mbuluar nga fiksimi i publikut me Del Boin.

Lyndhursti pati sukses në teatër dhe seriale të tjera si Goodnight Sweetheart dhe The Two of Us, dhe së fundmi mori lëvdata për rolin e një profesori anglez në rikthimin e serialit Frasier në vitin 2023. Por, nëse dikur ishte i rezervuar për daljet publike, vdekja tragjike e djalit të tij mund ta ketë bindur ta mbrojë privatësinë edhe më fort pas vitit 2020.

Lyndhurst nĂ« njĂ« skenĂ« nĂ« serialin “Frasier” mĂ« 2023

“Kam qenĂ« aty pĂ«r tĂ« dhe bashkĂ«shorten e tij, por mĂ« thanĂ« ... se po kalonin njĂ« kohĂ« shumĂ« tĂ« vĂ«shtirĂ« dhe se shumĂ« njerĂ«z po kĂ«rkonin intervista dhe deklarata”, tha Jason mĂ« 2022. “Ai mĂ« tha: ‘Mos u mĂ«rzit nĂ«se nuk tĂ« kontaktojmĂ«. Thjesht duam tĂ« vazhdojmĂ« jetĂ«n dhe ta bĂ«jmĂ« zinĂ« nĂ« qetĂ«si’. Ai Ă«shtĂ« shumĂ« mĂ« i mbyllur tani sesa mĂ« parĂ«. Dhe, pĂ«r fat tĂ« keq, nuk takohemi aq shpesh sa do tĂ« doja. Por, ndonjĂ«herĂ«, kĂ«shtu shkojnĂ« gjĂ«rat”.

KĂ«shtu, dokumentari me dy pjesĂ«, Only Fools and Horses: The Lost Archive, do tĂ« pĂ«rfshijĂ« intervista tĂ« reja me pjesĂ«tarĂ«t e mbijetuar tĂ« kastit dhe ekipit, si dhe materiale arkivore nga episodet klasike. TĂ« gjithĂ« do t’i bĂ«jnĂ« homazh John Sullivanit, i cili ndĂ«rroi jetĂ« nĂ« 2011 - njĂ« njeri tĂ« cilin, si Jasoni ashtu ashtu edhe Lyndhursti, e quanin “gjeni”. Por, Lyndhursti, i cili jeton me gruan e tij nĂ« Uest-Uitering afĂ«r Çiçesterit nĂ« Suseksin PerĂ«ndimor, nuk do tĂ« jetĂ« me ta.

“Kur unĂ« dhe Davidi takohemi, themi: ‘Nicku Ă«shtĂ« mirĂ« dhe Ă«shtĂ« aty, por kjo pjesĂ« e jetĂ«s sĂ« tij ka mbaruar pĂ«r tĂ«â€™â€, shpjegon Dow. “Edhe nĂ«se nuk do tĂ« kishte kaluar nĂ« tragjedi personale, gjithsesi do ta urrente gjithĂ« kĂ«tĂ«â€. /Telegrafi/

Kur “Portokallia” shkrihet me Festivalin e KĂ«ngĂ«s

✇Telegrafi
By: Agron Shala
19 December 2025 at 11:30


Nga: Leonard Veizi

TĂ« them tĂ« drejtĂ«n, u çudita mjaft, madje gati m’u fut “llapa mren”, kur çova kanalin tek RTSh pĂ«r tĂ« ndjekur Festivalin e KĂ«ngĂ«s. Se kĂ«ta tĂ« TVSh-sĂ« sĂ« bĂ«jnĂ« edhe tĂ« pamundurĂ«n pĂ«r tĂ« tĂ« çuditur.

-Vezë doni?

- Meqë është gjella më operative dhe me kalori ...

Fillimisht mendova se kisha ngatĂ«rruar frekuencĂ«n. Sepse m’u krijua ideja fikse se po shihja “PortokallinĂ«â€. MĂ«nyra e tĂ« folurit, lloji i humorit, lĂ«vizjet dhe ritmi, gjithçka mĂ« dukej e huaj pĂ«r njĂ« mbrĂ«mje qĂ«, tĂ« paktĂ«n nĂ« kujtesĂ«n kolektive, kishte qenĂ« gjithmonĂ« diçka tjetĂ«r.

- Ç’ne “Portokallia nĂ« mesjavĂ«?”, mendova. Jo si shaka pa formĂ«, por si njĂ« pavĂ«mendje e hutueshme. ËshtĂ« - pak a shumĂ« - si tĂ« hysh nĂ« njĂ« godinĂ« publike dhe tĂ« gjesh tĂ« varur njĂ« tabelĂ« private: KĂ«tu jepen rrogat e traktoristĂ«ve.

- Rrusht Mezini


- Këtu ... Unë jam Rrusht Mezini.

- Jeni lodhur shoku Jorgo.

- Epo nuk i thonë shaka. Paraja është punë me përgjegjësi ...

Këto janë batuta filmash. Por, në realitet është ai çast kur kupton se problemi nuk është më forma, por identiteti.

- Mirë, atëherë, konferencier i koncertit të jetë Agimi i cirkut, - sugjeronte Andi këngëtari Sotirin, që ishte drejtori i Pallatit të Kulturës.

- Agimi ... ai karagjozi? - u pataks Sotiri.

- Kurrë! Unë në skenë dua seriozitet.

Batutat janĂ« shkĂ«putur nga filmi i njohur i regjisorit Bujar Kapexhiu, Edhe ashtu, edhe kĂ«shtu, por qĂ« nuk di pse m’u dukĂ«n shumĂ« tĂ« volitshme pĂ«r kĂ«tĂ« rast.

Sepse, Festivali i KĂ«ngĂ«s nuk Ă«shtĂ« thjesht njĂ« spektakĂ«l argĂ«timi. ËshtĂ« njĂ« ritual televiziv, njĂ« ngjarje me gravitet kulturor, me kodet dhe solemnitetin e vet. Ose tĂ« paktĂ«n kĂ«shtu ka qenĂ«. Kur ky ritual fillon tĂ« flasĂ« me gjuhĂ«n e varietesĂ«, kur humori i shpejtĂ« zĂ« vendin e heshtjes solemne dhe improvizimi televiziv zĂ«vendĂ«son peshĂ«n artistike, atĂ«herĂ« nuk kemi mĂ« njĂ« risi, por njĂ« zhvendosje.

Dhe, kjo zhvendosje nuk Ă«shtĂ« faji i atyre qĂ« vijnĂ« nga jashtĂ«. Ata bĂ«jnĂ« atĂ« qĂ« dinĂ« tĂ« bĂ«jnĂ« mĂ« mirĂ«. Faji Ă«shtĂ« i njĂ« televizioni publik qĂ« nuk di mĂ« tĂ« dallojĂ« mes roleve, mes skenave, mes zhanreve. QĂ« ngatĂ«rron festivalin me “shoun”, trashĂ«giminĂ« me audiencĂ«n, identitetin me klikimin.

Dhe, kështu vazhdon të huazojë. Një herë Arbanën, një herë Salsanon. Nesër, pse jo, me siguri TVSh-ja do të ofertojë edhe Ledionin.

- Ec e na jep një dorë në malore.

Jo sepse ata nuk janë profesionistë, por sepse TVSh-ja sillet si një institucion që ka hequr dorë nga vetja.

- Përpara ca kohësh shoku Lelo na solli një yll të ri nga Durrësi. Pastaj një tjetër nga periferia e Fierit. Tani ylli i ri na erdhi nga fshati.

Ca e çuditshme kjo, apo jo? - shprehte pakĂ«naqĂ«sinĂ« e tij njĂ« si punĂ« drejtor kuadri nĂ« Komitetin Ekzekutiv tĂ« rrethit, pikĂ«risht te filmi ShkĂ«lqim i pĂ«rkohshĂ«m i regjisorit Albet Xholi, ku Dane mavriu mori rolin e portierit tĂ« ekipit, qĂ« qytetarĂ«t e provincĂ«s nisĂ«n ta quanin me shaka “Zenga i ekipit”.

- S’ka asgjĂ« pĂ«r t’u çuditur. Puna pĂ«r kompletimin e ekipit vazhdon - u justifikua Leloja, qĂ« ishte kompetent, si trajneri i sportklubit tĂ« madh tĂ« futbollit me emrin “Fitorja” dhe qĂ« donte tĂ« sillte nĂ« qytet tĂ« fejuarin katundar tĂ« mbesĂ«s infermiere.

TVSh, si një institucion mediatik që ka me qindra punonjës, dekada histori, arkivë të pamasë, që është shkollë dhe përvojë, tanimë nuk arrin të prodhojë dot as folës lajmesh me profil të qëndrueshëm, as moderatorë spektaklesh me peshë publike.

Si konkluzion, mĂ« rezulton se TVSh-ja Ă«shtĂ« njĂ« institucion i “thym n’mes”. NjĂ« trup gjigant qĂ« nuk mbytet nga stuhitĂ« e mĂ«dha, por nga njĂ« pikĂ« uji e vetme, e pĂ«rditshme, gĂ«rryese. Televizioni publik, ai qĂ« mbahet me taksat tona dhe qĂ«, teorikisht, duhet tĂ« jetĂ« streha e prodhimit kombĂ«tar, vazhdon prej vitesh tĂ« jetĂ« i paralizuar, i mbytur jo nga mungesa e fondeve, por nga mungesa e vizionit.

Spektakli mĂ« i madh i vitit nĂ« ekranin publik, qĂ« duhet tĂ« jetĂ« vitrina e kapaciteteve tĂ« vetĂ« institucionit, nĂ« edicionin e 64-tĂ« tĂ« saj, bashkĂ«drejtohet nga Salsano i “PortokallisĂ«â€. NjĂ« zgjedhje qĂ« nuk Ă«shtĂ« thjesht njĂ« emĂ«r, por njĂ« simptomĂ«. Sepse, pyetja nuk Ă«shtĂ«: pse Salsano? Por, pse gjithmonĂ« dikush nga jashtĂ«.

Ky huazim i pĂ«rhershĂ«m Ă«shtĂ« nĂ« fakt pranim dĂ«shtimi. ËshtĂ« dĂ«shmi se televizioni publik nuk investon mĂ« nĂ« njerĂ«zit e vet, nuk ndĂ«rton figura, nuk krijon identitet. Ai funksionon si njĂ« sallĂ« pritjeje, ku vijnĂ« tĂ« ftuar nga televizione private pĂ«r tĂ« mbushur boshllĂ«kun qĂ« vetĂ« institucioni ka krijuar.

NdĂ«rkohĂ«, TVSh-ja vazhdon tĂ« jetĂ« nĂ« fund tĂ« rreshtit edhe nĂ« programacion. NjĂ« film ose e sheh njĂ« herĂ« nĂ« tri ditĂ«, ose dy herĂ« nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n ditĂ«, sikur koha tĂ« ishte e palĂ«vizshme dhe publiku pa kujtesĂ«. Arkivi, pasuria mĂ« e madhe e kĂ«tij institucioni, qĂ«ndron ende i pluhurosur. Platforma “Teatri nĂ« ekran” vazhdon tĂ« jetflejĂ« nĂ« bobinat e viteve ‘70, tĂ« padigjitalizuara, tĂ« padukshme pĂ«r brezat e rinj, sikur kĂ«to regjistrime tĂ« ishin njĂ« relike muzeale dhe jo njĂ« detyrim publik.

TVSh-ja nuk Ă«shtĂ« mĂ« nĂ« krizĂ«. Kriza presupozon njĂ« pĂ«rpjekje pĂ«r tĂ« dalĂ« prej saj. TVSh-ja Ă«shtĂ« nĂ« njĂ« gjendje inerte, ku çdo vit pĂ«rsĂ«rit tĂ« njĂ«jtĂ«n skemĂ« dhe çdo vit e quan “normalitet”.

Kjo është TVSh-ja sot. Dhe, me sa duket, nëse nuk ndryshon mënyra e të menduarit dhe jo thjesht emrat në ekran, kjo do të mbetet TVSh-ja edhe nesër: një organizëm i madh, i lodhur, që mbytet nga një pikë uji, sepse ka harruar si të notojë vetë.

Punë të paqena, roje robotike dhe intervistues të IA-së: Epoka e zymtë e kërkimit të punës

✇Telegrafi
By: Agron Shala
18 December 2025 at 13:19


Nga: Eleanor Margolis / The Guardian
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Teksa aplikoj pĂ«r njĂ« tjetĂ«r punĂ«, shoh faqen e internetit tĂ« kompanisĂ« pĂ«r pĂ«rmbajtje. KatĂ«r ose pesĂ« herĂ« e lexova seksionin e tyre “çfarĂ« bĂ«jmĂ«â€, dhe kam njĂ« problem - nuk arrij tĂ« kuptoj çfarĂ« bĂ«jnĂ«. KĂ«tu janĂ« dy mundĂ«si. E para: vetĂ« ata nuk e dinĂ« çfarĂ« bĂ«jnĂ«. E dyta: ajo qĂ« bĂ«jnĂ« Ă«shtĂ« aq e pavlerĂ« dhe pĂ«r turp saqĂ« nuk guxojnĂ« ta thonĂ« qartĂ« nĂ« gjuhĂ« tĂ« zakonshme. “NdĂ«rtojmĂ« sisteme tĂ« avancuara marketingu tĂ« hapĂ«sirĂ«s sĂ« mirĂ«qenies nĂ« internet” mund tĂ« pĂ«rkthehet si: “PĂ«rdorim ChatGPT-nĂ« pĂ«r tĂ« shitur suplemente tĂ« dyshimta”.

Por, Ă«shtĂ« problem mĂ« i vogĂ«l tĂ« dish se çfarĂ« bĂ«jnĂ« nĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« shumĂ« biznese. Aktualisht, jam mes pesĂ« pĂ«rqind tĂ« britanikĂ«ve qĂ« janĂ« tĂ« papunĂ«. Pas gjashtĂ« muajsh kĂ«rkimesh pĂ«r punĂ«, mungesa totale e suksesit mĂ« ka bĂ«rĂ« tĂ« vĂ« nĂ« dyshim ekzistencĂ«n time. Kur aplikon vazhdimisht pĂ«r punĂ« nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n fushĂ«, njĂ«jtĂ« si nĂ« rastet kur pĂ«rsĂ«rit njĂ« fjalĂ« pa pushim derisa tĂ« humbasĂ« kuptimin, semantika e gjithĂ« situatĂ«s fillon tĂ« shpĂ«rbĂ«het si njĂ« facoletĂ« e lagtĂ«. Rreth njĂ« nĂ« pesĂ« aplikime qĂ« bĂ«j sjell njĂ« postĂ« elektronike refuzimi, zakonisht me ankesĂ«n pĂ«r “numrin e madh tĂ« aplikantĂ«ve cilĂ«sorĂ«â€ pĂ«r pozicion. Por, nĂ« shumicĂ«n e rasteve - asgjĂ«. ËshtĂ« thuajse puna tĂ« mos ketĂ« ekzistuar kurrĂ«, dhe ka gjasa qĂ« vĂ«rtet tĂ« mos ketĂ« ekzistuar.

NĂ« vitin 2024, 40 pĂ«rqind e kompanive postuan njoftime pĂ«r “punĂ« fantazmĂ«â€, pozicione qĂ« nuk ekzistojnĂ«, tĂ« shpallura pĂ«r tĂ« krijuar iluzionin se kompania po ecĂ«n aq mirĂ« - aq mirĂ« saqĂ« ka nevojĂ« pĂ«r punĂ«torĂ« tĂ« tjerĂ«. Dhe, kjo duket si njĂ« mĂ«nyrĂ« shumĂ« e lehtĂ« pĂ«r tĂ« gĂ«njyer pĂ«r suksesin tĂ«nd. Rregullimi i reklamave pĂ«r punĂ« Ă«shtĂ« kryesisht nĂ« kompetencĂ« tĂ« Autoritetit pĂ«r Standardet e Reklamimit, i cili - me gjithĂ« fuqinĂ« e vet - mund tĂ« bĂ«jĂ« vetĂ«m ... heqjen e njĂ« reklame tĂ« gabuar. Pra, duke mos pasur ndonjĂ« pasojĂ« tĂ« rĂ«ndĂ« pĂ«r punĂ«dhĂ«nĂ«sit, pse tĂ« mos bĂ«jnĂ« njĂ« fushatĂ« tĂ« rreme punĂ«simi? Etika nĂ« tregun e punĂ«s duket se ka dalĂ« jashtĂ« dritares, dhe ideja pĂ«r tĂ« humbur kohĂ«n e mijĂ«ra kĂ«rkuesve tĂ« pafajshĂ«m tĂ« punĂ«s nuk ka mĂ« rĂ«ndĂ«si.

Edhe nĂ«se puna pĂ«r tĂ« cilĂ«n po aplikon ekziston, pengesa e radhĂ«s Ă«shtĂ« boti i burimeve njerĂ«zore [HR] me inteligjencĂ« artificiale [IA]. Edhe pse Ă«shtĂ« e vĂ«shtirĂ« tĂ« gjesh tĂ« dhĂ«na tĂ« sakta pĂ«r numrin e punĂ«dhĂ«nĂ«sve qĂ« pĂ«rdorin IA-nĂ« pĂ«r tĂ« filtruar aplikimet (nganjĂ«herĂ« duke favorizuar burrat ndaj grave, nĂ«se marrim pĂ«r shembull njĂ« algoritĂ«m tĂ« pĂ«rdorur dikur nga Amazon-i qĂ« tashmĂ« Ă«shtĂ« hequr), gjithandej ka artikuj dhe tema nĂ« Reddit se si tĂ« manipulosh botat dhe tĂ« futĂ«sh “fjalĂ«t kyçe”. Sipas njĂ« artikulli tĂ« revistĂ«s The Atlantic, mĂ« herĂ«t kĂ«tĂ« vit: “TĂ« rinjtĂ« po e pĂ«rdorin ChatGPT-nĂ« pĂ«r tĂ« shkruar aplikimet; HR-ja po pĂ«rdor IA-nĂ« pĂ«r t’i lexuar; askush nuk po punĂ«sohet”. Dhe, le tĂ« themi se CV-ja dhe letra e motivimit ia dalin tĂ« kalojnĂ« robotĂ«t rojtarĂ«, ka gjasa qĂ« edhe intervista tĂ« zhvillohet me njĂ« bot tjetĂ«r. Edhe pse nuk kam pasur “kĂ«naqĂ«sinĂ«â€ tĂ« kem asnjĂ« intervistĂ«, qoftĂ« nga IA-ja apo diçka tjetĂ«r - qĂ«kur nisa kĂ«tĂ« kĂ«rkim e fundit pĂ«r punĂ« - mundĂ«sia pĂ«r tĂ« mos pasur kontakt me asnjĂ« njeri gjatĂ« gjithĂ« procesit, pĂ«r t’u bĂ«rĂ« menaxher i marketingut i rrjeteve sociale pĂ«r suplemente tĂ« dyshimta, mĂ« duket e madhe dhe e tmerrshme.

Edhe pse kjo tollovi për punë zakonisht paraqitet si problem për të porsadiplomuarit, mund të konfirmoj - si dikush që u diplomua para 15 vjetësh, drejt e në recesion - jo vetëm që ky është tregu më i keq i punës që kam parë ndonjëherë, por po ndikon edhe te njerëzit si unë me shumë vite përvojë. Gjatë periudhës sime të fundit të kërkimit të punës, rreth tre vjet më parë, të paktën shkoja në intervista. Dhe, për më tepër, me njerëz të vërtetë. Duke parë gjithë ata profesionistë që njoh dhe që nuk po arrijnë të sigurojnë intervista as për pozicione fillestare, jam e sigurt që nuk paraqes ndonjë përjashtim. Jam gjithashtu e bindur se po përballemi me një krizë në të cilën punët për shtresën e mesme janë degjeneruar në bisha të rralla dhe shqetësuese.

Kur - sipas njĂ« shpalljeje pĂ«r punĂ« - njĂ« kompani e pavarur pĂ«r ushqim pĂ«r kafshĂ« shtĂ«piake, me njĂ« emĂ«r si Flopsies, kĂ«rkon njĂ« “yll roku” dhe njĂ« “njĂ«brirĂ«sh” pĂ«r tĂ« revolucionarizuar praninĂ« nĂ« rrjete sociale, e kupton qĂ« tregu i punĂ«s Ă«shtĂ« dehur me pordhat e veta. FrankenpunĂ«t e paqarta, qĂ« kĂ«rkojnĂ« gjithçka, nga SEO [Search Engine Optimization] e deri te aftĂ«sitĂ« pĂ«r montazh videosh (pĂ«r njĂ« pagĂ« prej 27 mijĂ« paundĂ«sh dhe me çokolata falas me proteinĂ« qĂ« kanĂ« shijen e kashtĂ«s), kĂ«rkojnĂ« pĂ«rkushtim sektar. SĂ« pari, duhet tĂ« bindĂ«sh njerĂ«zit e mirĂ« tĂ« Flopsies-it se ka qenĂ« Ă«ndrra jote, qĂ« nga lindja, tĂ« shesĂ«sh ushqim pĂ«r kafshĂ«. Do t’i prisje duart e tua pĂ«r kĂ«tĂ« privilegj dhe do tĂ« mĂ«soje tĂ« shkruash pĂ«r ta duke pĂ«rplasur fytyrĂ«n mbi tastierĂ«. KĂ«tĂ« do ta shprehĂ«sh nĂ« njĂ« letĂ«r motivimi prej 400 fjalĂ«sh, tĂ« shkruar me gjakun tĂ«nd. Dhe, kjo letĂ«r do tĂ« ridrejtohet nĂ« hiç nga njĂ« filtĂ«r i IA-sĂ«, sepse nuk e ke pĂ«rdorur nĂ« tĂ« frazĂ«n “optimizimi i rĂ«ndĂ«sisĂ« algoritmike”. Nuk do tĂ« dĂ«gjosh mĂ« kurrĂ« asgjĂ« nga Flopsies-i. Do ta nisĂ«sh kĂ«tĂ« proces nga e para dhe do ta pĂ«rsĂ«risĂ«sh derisa tĂ« konsiderohesh i/e denjĂ« pĂ«r njĂ« intervistĂ« nĂ« tĂ« cilĂ«n ke disa minuta pĂ«r ta bindur njĂ« bot se je i/e aftĂ« pĂ«r punĂ« dhe si qenie njerĂ«zore.

Procesi i rekrutimit Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« kaq i mekanizuar, si nĂ« kuptimin figurativ ashtu edhe nĂ« atĂ« fjalĂ«pĂ«rfjalshĂ«m, saqĂ« Ă«shtĂ« e vĂ«shtirĂ« tĂ« besohet se njerĂ«zit qĂ« pĂ«rzgjidhen pĂ«r punĂ« nuk janĂ« thjesht ata qĂ« janĂ« mĂ« tĂ« zotĂ«t pĂ«r tĂ« manipuluar sistemin. Dhe, sinqerisht, tĂ« kenĂ« gjithĂ« fatin e botĂ«s! S’ështĂ« ndonjĂ« humbje pĂ«r mua nĂ«se punĂ«t me suplemente tĂ« dyshimta apo ushqim pĂ«r kafshĂ« i fiton dikush qĂ« Ă«shtĂ« mjeshtĂ«r nĂ« krijimin e iluzionit se jeton dhe merr frymĂ« vetĂ«m pĂ«r to. Por, nĂ« kĂ«tĂ« proces tĂ« rrjedhave, çfarĂ« ndodh me ata prej nesh qĂ« nuk dinĂ« apo nuk duan ta luajnĂ« kĂ«tĂ« lojĂ«? Nga tĂ« gjitha aplikimet qĂ« kam dĂ«rguar sĂ« fundmi, pyes veten sa prej tyre janĂ« parĂ« nga sytĂ« e njerĂ«zve. Ka njĂ« kufi sa mund tĂ« bĂ«rtasĂ«sh nĂ« boshllĂ«k pĂ«r aftĂ«sitĂ« e tua me njĂ« CMS [Content Management System], pĂ«rpara se tĂ« fillosh tĂ« kĂ«rkosh nĂ« Google pĂ«r frazat si: “A mund ta shes njĂ« veshkĂ« nĂ« Vinted [ueb-faqe pĂ«r shitje]”? /Telegrafi/

ÇfarĂ« Ă«shtĂ« njĂ« amerikan?

✇Telegrafi
By: Agron Shala
18 December 2025 at 11:19


Nga: Vivek Ramaswamy / The New York Times
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Aktualisht po shfaqen dy vizione tĂ« kundĂ«rta nĂ« tĂ« djathtĂ«n amerikane, dhe ato janĂ« tĂ« papajtueshme. NjĂ« vizion i identitetit amerikan bazohet nĂ« prejardhje, gjak dhe tokĂ«: Tiparet e trashĂ«guara janĂ« ato qĂ« kanĂ« mĂ« shumĂ« rĂ«ndĂ«si. Forma mĂ« e pastĂ«r e njĂ« amerikani Ă«shtĂ« i ashtuquajturi “amerikan me trashĂ«gimi” - dikush qĂ« prejardhjen e ka qĂ« nga themelimi i Shteteve tĂ« Bashkuara ose mĂ« herĂ«t.

Ky këndvështrim tani po përhapet nga e djathta Groyper, një lëvizje në internet që po ngrihet me shpejtësi dhe që argumenton për krijimin e një identiteti të përqendruar rreth të bardhëve. Ky është një reagim i parashikueshëm - reagim të cilin e parashikova në librin tim të vitit 2022, Kombi i viktimave - ndaj diskriminimit të të bardhëve gjatë pesë vjetëve të fundit, dhe nuk është më mendim i skajshëm.

Alternativa (dhe sipas mendimit tim, vizioni i saktë), për identitetin amerikan, bazohet në ideale.

TĂ« qenit amerikan nuk Ă«shtĂ« cilĂ«si me nivele qĂ« ndryshon nĂ« varĂ«si tĂ« prejardhjes. ËshtĂ« binare: Ose je amerikan, ose nuk je. Je amerikan nĂ«se beson nĂ« sundimin e ligjit, nĂ« lirinĂ« e ndĂ«rgjegjes dhe tĂ« shprehjes, nĂ« meritokracinĂ« pa dallim ngjyrash, nĂ« KushtetutĂ«n e ShBA-sĂ«, nĂ« Ă«ndrrĂ«n amerikane, dhe nĂ«se je njĂ« qytetar qĂ« i betohesh pĂ«r besnikĂ«ri vetĂ«m kĂ«tij kombi.

Siç ka thënë me humor Ronald Reagan, mund të shkosh të jetosh në Francë, por nuk mund të bëhesh francez; por kushdo nga çdo cep i botës mund të vijë në Shtetet e Bashkuara dhe të bëhet amerikan. Pavarësisht prejardhjes, nëse pret radhën dhe merr shtetësinë, je po aq amerikan sa një pasardhës mejflauer [102 udhëtarët që arritën më 1620], për sa kohë që beson në idealet e themelimit të Amerikës dhe kulturën që lindi prej tyre. Kjo është ajo që e bën të mundur veçantinë amerikane.

PĂ«rçarja mes kĂ«tyre dy vizioneve Ă«shtĂ« mĂ« me rĂ«ndĂ«si sesa ndarjet politike midis republikanĂ«ve dhe demokratĂ«ve. RepublikanĂ«t mĂ« tĂ« vjetĂ«r tĂ« cilĂ«t mund tĂ« dyshojnĂ« pĂ«r pĂ«rhapjen e vizionit “gjak dhe tokĂ«â€, duhet tĂ« mendojnĂ« sĂ«rish. Rrjetet e mia sociale janĂ« mbushur me qindra fyerje, shumica nga llogaritĂ« qĂ« nuk i njoh, me sharje si “pajeets” dhe “street shitters” [terma fyes pĂ«r ata me origjinĂ« hinduse] dhe thirrje pĂ«r tĂ« mĂ« deportuar “mbrapsht nĂ« Indi” (kam lindur dhe jam rritur nĂ« Sinsinati dhe nuk kam jetuar kurrĂ« jashtĂ« ShBA-sĂ«).

Deklaratat antisemitike tani janë normalizuar në internet, dhe kjo nuk kufizohet vetëm në rrjete. Rod Dreher, një autor konservator, së fundmi përshkroi një udhëtim në Uashington ku vlerësoi se një pakicë e konsiderueshme e stafit republikan të brezit Z janë adhurues të Nick Fuentesit.

Kjo lëvizje e re e së djathtës në internet nuk përfaqëson qëndrimet e shumicës së votuesve republikanë në botën reale - kuptojeni këtë nga një bir emigrantësh indianë që kryeson sondazhet në zgjedhjet paraprake të Partisë Republikane në Ohajo, për guvernator. Por, si një nga kundërshtarët më të zëshëm të politikës së identitetit të majtë, tani shoh një hezitim të vërtetë nga ish-bashkëluftëtarët e mi anti-zgjim [woke] për të kritikuar politikën e re të identitetit të djathtë.

Ky model pasqyron në mënyrë shqetësuese hezitimin e demokratëve të shquar për të kritikuar tepricat e zgjim-it në prag të zgjedhjeve presidenciale të vitit 2024, edhe pse shumica e votuesve demokratë në mënyrë të qartë nuk kanë besuar kurrë se matematika është raciste, apo se puna e palodhur dhe tradita e shkruar janë tipare të bardhësisë. Kjo është një nga arsyet kryesore pse Kamala Harris dështoi në mënyrë spektakolare. Nëse Partia Republikane pas-Trump bën të njëjtin gabim me krahun tonë identitar, do të pësojmë një fat të ngjashëm.

TĂ« rinjtĂ« shpesh janĂ« tregues tĂ« hershĂ«m tĂ« drejtimit tĂ« erĂ«rave politike, dhe natyra e problemit tĂ« brezave Ă«shtĂ« e jashtĂ«zakonshme. ShumĂ« votues nĂ«n 30 vjeç besojnĂ« se nuk do tĂ« kenĂ« kurrĂ« mundĂ«si tĂ« blejnĂ« njĂ« shtĂ«pi. Ata shpesh janĂ« tĂ« zhytur nĂ« borxhe pĂ«r shkollimin, dhe nĂ«se nuk ndodhin disa ndĂ«rhyrje tĂ« forta politike, sigurimet shoqĂ«rore ndoshta do tĂ« shkurtohen para se ata tĂ« pĂ«rfitojnĂ«. ËshtĂ« e kuptueshme se janĂ« tĂ« zhgĂ«njyer pĂ«r kĂ«tĂ«.

Ndjenja e tyre në rritje për pasiguri ekonomike bashkohet me një ankth të përmbajtur psikologjik. Depresioni dhe ankthi janë më të përhapur te gjenerata Z sesa brezat e mëparshëm amerikanë. Në mungesë të një identiteti të përbashkët kombëtar, ata po kthehen drejt tribalizmit dhe viktimizimit - grojperizmi i djathtë, socializmi i majtë i ushqyer nga Zohran Mamdani.

Pra, cila është zgjidhja? Duhet të imagjinojmë një ëndërr të re amerikane që ofron fuqizim ekonomik dhe njëkohësisht plotëson etjen e brezit të ri për qëllim dhe përkatësi. Për ta arritur këtë vizion, duhet të përmbushen katër kushte.

SĂ« pari, udhĂ«heqĂ«sit konservatorĂ« duhet tĂ« dĂ«nojnĂ« - pa hezitim - shkeljet e grojperĂ«ve. NĂ«se, si z. Fuentes, ti mendon se Hitleri ishte “shumĂ« i lezetshĂ«m” ose nĂ«se e quan publikisht Usha Vancein njĂ« “xhit”, atĂ«herĂ« nuk ke vend nĂ« lĂ«vizjen konservatore, pikĂ«. QĂ«llimi nuk Ă«shtĂ« tĂ« dramatizojmĂ«, por tĂ« parandalojmĂ« legjitimizimin gradual tĂ« kĂ«saj armiqĂ«sie jo-amerikane. Kjo sjellje provokuese internet mĂ« kujton fĂ«mijĂ«t qĂ« testojnĂ« kufijtĂ« e prindĂ«rve: Detyra e njĂ« udhĂ«heqĂ«si tĂ« vĂ«rtetĂ« republikan Ă«shtĂ« tĂ« vendosĂ« kufij tĂ« qartĂ« pĂ«r ndjekĂ«sit e rinj, si njĂ« baba i mirĂ« pĂ«r njĂ« bir qĂ« e tepron.

Kjo nuk do tĂ« thotĂ« censurĂ«; do tĂ« thotĂ« qartĂ«si morale nĂ« vend tĂ« pĂ«rkĂ«dheljes. NĂ« debatet politike, dritarja e Overtonit duhet tĂ« mbetet e gjerĂ«. ËshtĂ« e pranueshme qĂ« e djathta tĂ« kritikojĂ« ndihmĂ«n amerikane pĂ«r Izraelin ose vizat pĂ«r emigrantĂ«, por Ă«shtĂ« plotĂ«sisht e papranueshme tĂ« helmosh fjalorin kundĂ«r hebrenjve, indianĂ«ve apo ndonjĂ« grupi tjetĂ«r etnik. Duhet tĂ« zbatojmĂ« atĂ« qĂ« predikojmĂ«: KundĂ«rshtarja ime aktuale demokrate nĂ« Ohajo Ă«shtĂ« njĂ« grua hebreje, dhe ndonĂ«se kritikoj pa mĂ«shirĂ« politikĂ«n e saj, do tĂ« jem mbrojtĂ«si i saj mĂ« i zĂ«shĂ«m kundĂ«r sulmeve antisemite nga e majta apo e djathta.

SĂ« dyti, ulini kostot e jetesĂ«s. Shtetet mund tĂ« sjellin rezultate tĂ« shpejta. Uleni çmimin e shtĂ«pive duke hequr kufizimet vendore pĂ«r pĂ«rdorimin e tokĂ«s pĂ«r tĂ« rritur ofertĂ«n pĂ«r strehim. Ulini taksat mbi pronat duke e bĂ«rĂ« administratĂ«n lokale mĂ« efikase. Ulini faturat e energjisĂ« duke pĂ«rshpejtuar lejet pĂ«r impiante tĂ« reja energjie dhe nxjerrje tĂ« gazit natyror. DemokratĂ«t patĂ«n njĂ« reagim tĂ« pĂ«rzier ndaj tezave pĂ«r bollĂ«k tĂ« Ezra Kleinit dhe Derek Thompsonit, por nĂ«se hiqet mĂ«nyra e majtĂ« e paraqitjes sĂ« kĂ«tyre ideve, republikani i ardhshĂ«m mund t’i pĂ«rqafojĂ« lehtĂ« ato.

SĂ« treti, krijoni pjesĂ«marrje tĂ« gjerĂ« nĂ« gjenerimin e pasurisĂ« nga tregjet e aksioneve. NĂ« epokĂ«n e inteligjencĂ«s artificiale, Ă«shtĂ« e mundur tĂ« imagjinohet e ardhmja me performancĂ« tĂ« lartĂ« tĂ« tregut tĂ« aksioneve edhe me paga nĂ« ngĂ«rç dhe humbje vendesh pune. Kjo Ă«shtĂ« formula pĂ«r trazira shoqĂ«rore, dhe ndarja e aksioneve ofron zgjidhje praktike. NĂ«se çdo fĂ«mijĂ« i lindur ligjĂ«risht nĂ« ShBA merr njĂ« “trashĂ«gimi tĂ« Ă«ndrrĂ«s amerikane” prej 10 mijĂ« dollarĂ«sh tĂ« investuar nĂ« S&P 500, çdo i ri amerikan do tĂ« bĂ«hej milioner deri nĂ« moshĂ«n 60-vjeçare (duke supozuar njĂ« kthim vjetor modest prej tetĂ« pĂ«rqind, mĂ« i ulĂ«t se mesataret historike pĂ«r 5, 10, 20 dhe 40 vjet). Kjo Ă«shtĂ« fuqia magjike e llogaritjes.

Efekti do tĂ« ishte i thellĂ«: NĂ« vend qĂ« tĂ« sulmojnĂ« milionerĂ«t, ata vetĂ« do tĂ« ishin nĂ« rrugĂ«n pĂ«r t’u bĂ«rĂ« tĂ« tillĂ«. TĂ« rinjtĂ« amerikanĂ«, si nga e majta ashtu edhe nga e djathta, do tĂ« kishin interes tĂ« pĂ«rbashkĂ«t pĂ«r rritje maksimale ekonomike - njĂ« mundĂ«si pĂ«r tĂ« luajtur sĂ«rish nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n skuadĂ«r, ndĂ«rsa shkĂ«puten nga shteti federal i mirĂ«qenies. LlogaritĂ« e Trumpit, tĂ« miratuara sĂ« fundmi, janĂ« hap pozitiv nĂ« kĂ«tĂ« drejtim. NĂ«se programi zgjerohet, ai mund tĂ« zĂ«vendĂ«sojĂ« gradualisht disa pĂ«rfitime tĂ« tjera federale, nĂ« vend qĂ« t’u shtohen barrĂ« atyre.

Së katërti, jepjani Amerikës një projekt të përbashkët kombëtar që i mungon aq shumë. Amerika ka një qëllim më të madh në botë nga ai që kemi përfaqësuar deri tani në shekullin XXI. Amerikanët e të gjitha ngjyrave dëshirojnë të kujtohen për këtë, përmes një ekuivalenti modern të misionit Apollo. Ndoshta është ndërtimi i një baze në Hënë për të arritur fuzionin bërthamor që do të fuqizojë krijimin e inteligjencës artificiale pa efekte anësore dhe kufizime në Tokë; ndoshta është diçka tjetër e përmasave dhe ambicies së ngjashme. Një projekt i tillë mund të shërbejë si katalizator për të ringjallur arsimin cilësor matematikor dhe shkencor në ShBA, përmes ngritjes së standardeve në shkollat publike, zgjerimit të mundësive arsimore dhe shumë të tjerash.

E vërteta shpresëdhënëse është se zgjidhja për politikën e identitetit nuk ka pse të jetë fitorja e një kampi ndaj tjetrit, por realizimi i përbashkët i një arratisjeje kombëtare drejt një horizonti më premtues. /Telegrafi/

“Zbulesa” nĂ« fotografitĂ« e Edward Westonit: Objektet e zakonshme tĂ« shndĂ«rruara nĂ« skulptura!

✇Telegrafi
By: Agron Shala
17 December 2025 at 15:12


Duke kaluar nga njĂ« lĂ«vizje avangarde nĂ« njĂ« tjetĂ«r gjatĂ« viteve ’20 tĂ« shekullit XX, puna e fotografit amerikan Edward Weston (1886-1958) ndihmon nĂ« rrĂ«fimin pĂ«r lindjen e modernizmit.

Nga: Mee-Lai Stone / The Guardian (titulli: ‘A revelation!’: how Edward Weston transformed bums, veg and egg slicers into sculpture – in pictures)
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Ekspozimi i simetrisë dinamike, 1943 [Exposition of Dynamic Symmetry](Foto: Edward Weston)

Ekspozita Becoming Modern [TĂ« bĂ«hesh modern] Ă«shtĂ« njĂ« depĂ«rtim i jashtĂ«zakonshĂ«m nĂ« lindjen e fotografisĂ« moderniste pĂ«rmes vĂ«shtrimit dhe praktikĂ«s sĂ« fotografit amerikan Edward Weston. Ajo ndjek rrugĂ«t qĂ« Westoni kaloi nga njĂ« lĂ«vizje avangarde (piktorializmi) nĂ« tjetrĂ«n (modernizmi) nĂ« vitet ’20 tĂ« shekullit XX. E pĂ«rbĂ«rĂ« tĂ«rĂ«sisht nga koleksioni prestigjioz i QendrĂ«s “Wilson” pĂ«r FotografinĂ«, ekspozita gjurmon njĂ« pikĂ« kthese vendimtare nĂ« historinĂ« e fotografisĂ«. Edward Weston: Becoming Modern Ă«shtĂ« e hapur nĂ« MEP, nĂ« Paris tĂ« FrancĂ«s, deri mĂ« 25 janar.

“M” nĂ« divanin me qime tĂ« zeza kali, 1921 [‘M’ on the Black Horsehair Sofa](Foto: Edward Weston)

Kuratori Simon Baker shkruan: “‘M’ nĂ« divanin me qime tĂ« zeza kali shpreh qartĂ« njĂ« borxh ndaj pikturĂ«s dhe kompozimit piktoriak; njĂ« nudo e rrjedhshme dhe indeferente, shtrirĂ« me mjeshtĂ«ri mbi njĂ« divan, me njĂ« kompozim lulesh ikebana dhe njĂ« vazo me stil japonez nĂ« cepin e majtĂ« - pĂ«r balancĂ«â€.

Tina Modotti (Nudo në studio), 1922 [Tina Modotti (Nude in Studio)](Foto: Edward Weston)

“Pastaj kemi Tina Modotti (Nudo nĂ« studio), bĂ«rĂ« njĂ« vit mĂ« pas, ku janĂ« hequr tĂ« gjitha gjurmĂ«t e gjuhĂ«s vizuale piktorialiste. As divan, as pasqyrĂ«, as kompozim me lule; as figurĂ« e shtrirĂ« qĂ« kujton pikturĂ«n e salloneve. NĂ« vend tĂ« tyre, njĂ« subjekt i ngjashĂ«m: njĂ« nudo femĂ«r qĂ« po pushon, si tĂ« thuash, nga konvencionet e studios sĂ« vizatimit nga modeli i gjallĂ«, duke tymosur njĂ« cigare mbi njĂ« stol tĂ« vogĂ«l tĂ« rrumbullakĂ«t, pĂ«rballĂ« njĂ« sfondi tĂ« thjeshtĂ«, por me hije tĂ« theksuara”.

Kompozim me guacka dhe shkëmb, 1931 [Shell and Rock Arrangement](Foto: Edward Weston)

Mënyra se si Westoni i qasej natyrës së qetë, si edhe fragmenteve të natyrës (gurë, bimë, rërë), zbulon një tension në punën e tij mes nocionit të artificës dhe abstraksionit të pastër të arritur përmes fokusit të afërt dhe kuadrit.

Nudo mbi rërë, Oshano, 1936 [Nude on Sand, Oceano](Foto: Edward Weston)

GjatĂ« kĂ«saj periudhe, fotografi rafinoi stilin e tij, thjeshtoi kuadrot, eliminoi çdo artificĂ« pĂ«r t’u pĂ«rqendruar te linjat, format dhe drita.

Vezë dhe prerëse, 1930 [Eggs and Slicer](Foto: Edward Weston)

Westoni fotografoi objekte të zakonshme - guacka, perime, trupa, gurë - me rigorozitet të madh formal, duke shndërruar realitetin në motive vizuale. Ai ankohej se fotografia e tij me prerëse veze ishte bërë emblemë kaq popullore e modernizmit, ndaj dëshironte që studimet e tij mbi perimet të kuptoheshin në të njëjtën mënyrë - por, në një formë më të thellë.

Guaska, 1927 [Shells](Foto: Edward Weston)

Shumë nga imazhet e tij janë ekspozuar në formën e tyre origjinale, të printuara nga vetë artisti.

Ekskusado (Tualeti), 1926 [Excusado (Toilet)](Foto: Edward Weston)

Westoni kontribuoi në këtë perspektivë moderne në periferi të botës së artit. Fotografia e tij u bë gjuhë, skulpturë, një vështrim.

Speci, 1930 [Pepper](Foto: Edward Weston)

Westoni shndërroi jo vetëm të përditshmen dhe të shpërfillurën në vepër arti (ashtu siç specat e tij u bënë skulptura), por gjithashtu shpiku një formë të abstraksionit fotografik modernist. Westoni bëri të paktën 30 negativë të ndryshëm të specave, të gjitha brenda katër ditëve, në gusht të vitit 1930. Ai shpiku mënyrën për ta mbështetur specin në një hinkë metalike, duke ia mundësuar të shmangte kartonin e bardhë apo copën e muselisë ku e kishte mbështetur më parë. Specat e tij u bënë skulptura. Ai bëri të paktën 25 printime të kësaj fotografie, e cila u bë studimi i tij më i njohur për specat.

Karisa, Santa Monikë (Nudo në derë), 1936 [Charis, Santa Monica (Nude in doorway)](Foto: Edward Weston)

Helen Charis Wilson e takoi Edward Westonin në Karmel në vitin 1934. Ajo filloi si modele për studimet e tij të nudove, por shpejt u bë partnerja e tij në jetë dhe në punë.

GĂ«rryerje ranore, Point Lobos, 1942 [Sandstone Eosion, Point Lobos](Foto: Edward Weston)

Nga fundi i viteve ‘30 dhe fillimi i viteve ’40 tĂ« shekullit XX, Westoni punonte gjithnjĂ« e me mĂ« shumĂ« pasion pĂ«r peizazhet. Teksa ky fokus çoi gjithashtu nĂ« disa nga studimet e tij mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« nudove (veçanĂ«risht nudot mbi rĂ«rĂ« nga viti 1936), te dunat me diell tĂ« Oshanos dhe nĂ« terrenet e ashpra tĂ« Big Surit, LuginĂ«s sĂ« Vdekjes dhe Point Lobosi - pĂ«r tĂ« pĂ«rmbledhur me fjalĂ«t e vetĂ« Westonit - “qielli dhe toka u bĂ«nĂ« njĂ«â€.

Fusha me domate, Big Sur, 1937 [Tomato Field, Big Sur, 1937](Foto: Edward Weston)

Westoni jetoi dhe punoi në Kaliforni, udhëtoi në Meksikë dhe u distancua nga qendrat e pushtetit dhe ndikimit. Ai nuk kërkonte efekt apo provokim, por një vështrim të saktë, një formë të zbulesës së heshtur. /Telegrafi/

Banesat e përbashkëta të strehimit

✇Telegrafi
By: Agron Shala
17 December 2025 at 11:42


Nga: George Orwell (New Statesman, 3 shtator 1932)
PĂ«rktheu nga anglishtja: Granit Zela.

Banesat e pĂ«rbashkĂ«ta tĂ« strehimit, nga tĂ« cilat ka disa qindra nĂ« LondĂ«r, janĂ« strehimore nate tĂ« autorizuara posaçërisht nga LSKP.[1] Ato janĂ« pĂ«r njerĂ«zit qĂ« nuk mund tĂ« pĂ«rballojnĂ« strehim tĂ« rregullt. NĂ« fakt, janĂ« hotele jashtĂ«zakonisht tĂ« lira. ËshtĂ« e vĂ«shtirĂ« tĂ« vlerĂ«sohet popullsia e shtĂ«pive tĂ« strehimit, e cila ndryshon vazhdimisht, por ajo shkon gjithmonĂ« nĂ« dhjetĂ«ra mijĂ«ra, dhe nĂ« muajt e dimrit ndoshta i afrohet shifrĂ«s pesĂ«dhjetĂ« mijĂ«. Duke pasur parasysh qĂ« strehojnĂ« kaq shumĂ« njerĂ«z dhe se shumica e tyre janĂ« nĂ« njĂ« gjendje jashtĂ«zakonisht tĂ« keqe, shtĂ«pitĂ« e pĂ«rbashkĂ«ta tĂ« strehimit nuk marrin vĂ«mendjen qĂ« meritojnĂ«.

PĂ«r ta gjykuar vlerĂ«n e legjislacionit pĂ«r kĂ«tĂ« temĂ«, duhet kuptuar se si Ă«shtĂ« jeta nĂ« njĂ« banesĂ« tĂ« pĂ«rbashkĂ«t. Banesa mesatare e banimit (dikur quhej “fjetore”,) pĂ«rbĂ«het nga disa konvikte dhe njĂ« kuzhinĂ«, gjithmonĂ« e nĂ«ndheshme, e cila shĂ«rben edhe si dhomĂ« ndenjjeje. Kushtet nĂ« kĂ«to vende, veçanĂ«risht nĂ« lagjet jugore si Southwark ose Bermondsey, janĂ« tĂ« neveritshme.

Konviktet janĂ« strofuj tĂ« qelbur, tĂ« mbushur me çdo gjĂ« dhe me deri nĂ« njĂ«qind burra, me krevate shumĂ« mĂ« tĂ« ulĂ«ta se ato nĂ« njĂ« burg tĂ« zakonshĂ«m nĂ« LondĂ«r. Normalisht, kĂ«ta shtretĂ«r nuk janĂ« shumĂ« tĂ« gjatĂ« dhe tĂ« gjerĂ«, kanĂ« dyshekĂ« tĂ« fortĂ« dhe jastĂ«kĂ« cilindrikĂ« si bllok druri; ndonjĂ«herĂ«, nĂ« banesat mĂ« tĂ« lira, nuk ka fare jastĂ«k. Mbulesat e krevatit pĂ«rbĂ«hen nga dy çarçafĂ« ngjyrĂ« purpur, qĂ« duhet tĂ« ndĂ«rrohen njĂ« herĂ« nĂ« javĂ« por, nĂ« fakt, nĂ« shumĂ« raste, s’ndĂ«rrohen as njĂ« herĂ« nĂ« muaj, dhe njĂ« kuvertĂ« pambuku; nĂ« dimĂ«r mund tĂ« ketĂ« batanije, por asnjĂ«herĂ« nuk janĂ« tĂ« mjaftueshme.

Shtretërit janë me parazitë, dhe kuzhinat plot me buburreca ose brumbuj të zinj. Nuk ka banja, natyrisht, dhe nuk ka hapësirë ku të kesh privatësi. Këto janë kushtet normale dhe të pranuara në të gjitha banesat e përbashkëta. Tarifat e paguara për këtë lloj strehimi ndryshojnë nga koha e qëndrimit e llogaritur me ditë dhe net. Duhet shtuar se, sado e ulët të duken tarifat, këto banesa sjellin afërsisht 40 paund fitim neto në javë për pronarin e saj.

Përveç banesave të pista të strehimit, janë edhe disa si Banesat Rowton dhe Bujtinat e Ushtrisë, që janë të pastra dhe rregullta. Për fat të keq, të gjitha këto vende i krijojnë këto përparësi me anë të një disipline kaq të rreptë dhe të lodhshme sa të qëndrosh te to të duket sikur je në burg. Në Londër (çuditërisht është më mirë në disa qytete të tjera) këto banesa janë vende ku ke liri, por jo një shtrat të mirë. Gjëja më e çuditshme e në lidhje me mjerimin dhe parehatinë e banesave të përbashkëta të strehimit është se ato janë në vende që i nënshtrohen inspektimit të vazhdueshëm nga organet përgjegjëse.

Kur dikush sheh pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« shpellĂ«n e errĂ«t, tĂ« prapambetur tĂ« njĂ« kuzhine nĂ« kĂ«to banesa, ajo duket sikur i pĂ«rket fillimit tĂ« shekullit tĂ« nĂ«ntĂ«mbĂ«dhjetĂ« qĂ« nĂ« njĂ«farĂ« mĂ«nyre nuk u ka rĂ«nĂ« nĂ« sy reformatorĂ«ve; Ă«shtĂ« befasuese tĂ« zbulosh se ato sundohen nga njĂ« sĂ«rĂ« rregullash (qĂ«llimisht) jashtĂ«zakonisht tiranike. Sipas rregullores sĂ« Aktit tĂ« Strehimit, praktikisht çdo gjĂ« Ă«shtĂ« kundĂ«r ligjit nĂ« njĂ« banesĂ« tĂ« pĂ«rbashkĂ«t strehimi. Bixhozi, dehja, apo edhe futja e pijeve, sharjet, pĂ«shtymja nĂ« dysheme, mbajtja e kafshĂ«ve tĂ« zbutura, grindjet – me pak fjalĂ«, e gjithĂ« jeta shoqĂ«rore e kĂ«tyre vendeve Ă«shtĂ« e ndaluar. Natyrisht, ligji rĂ«ndom shkelet, por disa nga rregullat janĂ« tĂ« zbatueshme dhe ato ilustrojnĂ« padobishmĂ«rinĂ« e tmerrshme tĂ« kĂ«tij lloj legjislacioni.

PĂ«r tĂ« marrĂ« njĂ« shembull: disa kohĂ« mĂ« parĂ« organi mbikĂ«qyrĂ«s u shqetĂ«sua pĂ«r afĂ«rsinĂ« e shtretĂ«rve dhe vendosi qĂ« duhet tĂ« jenĂ« tĂ« paktĂ«n njĂ« metĂ«r larg njĂ«ri-tjetrit. Ky Ă«shtĂ« lloji i ligjit qĂ« Ă«shtĂ« i zbatueshĂ«m dhe shtretĂ«rit janĂ« zhvendosur siç duhet. Tani, pĂ«r njĂ« banor nĂ« njĂ« konvikt tashmĂ« tĂ« mbipopulluar s’ka rĂ«ndĂ«si sa larg njĂ«ri-tjetrit janĂ« shtretĂ«rit; kjo ka rĂ«ndĂ«si pĂ«r pronarin, tĂ« ardhurat e tĂ« cilit varen nga hapĂ«sira e dyshemesĂ«. Rezultati i vetĂ«m real i kĂ«tij ligji, pra, ishte njĂ« rritje e pĂ«rgjithshme e çmimit tĂ« shtretĂ«rve. Vini re se megjithĂ«se hapĂ«sira midis shtretĂ«rve Ă«shtĂ« e rregulluar me ligj, asgjĂ« nuk ka tĂ« bĂ«jĂ« me vetĂ« shtretĂ«rit – asgjĂ«, pĂ«r shembull, me gjendjen e tyre. KujdestarĂ«t e shtĂ«pisĂ« mund tĂ« tĂ« bĂ«jnĂ« tĂ« paguash pĂ«r njĂ« shtrat mĂ« pak tĂ« mirĂ« se njĂ« grumbull kashte dhe s’ka ligj qĂ« i ndalon.

NjĂ« shembull tjetĂ«r i rregulloreve tĂ« strehimit. Nga gati tĂ« gjitha banesat e strehimit, gratĂ« janĂ« rreptĂ«sishtĂ« tĂ« pĂ«rjashtuara; ka disa banesa posaçërisht pĂ«r gratĂ«, njĂ« numĂ«r shumĂ« i vogĂ«l pĂ«r tĂ« ndikuar nĂ« gjendjen e pĂ«rgjithshme – tĂ« cilĂ«n si burrat edhe gratĂ« e pranojnĂ«. Si pasojĂ« e kĂ«saj çdo burrĂ« i pastrehĂ« qĂ« jeton rregullisht nĂ« njĂ« banesĂ« strehimi Ă«shtĂ« krejtĂ«sisht i shkĂ«putur nga shoqĂ«ria femĂ«rore – nĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ«, ka raste kur burri dhe gruaja ndahen pĂ«r shkak tĂ« pamundĂ«sisĂ« pĂ«r tĂ« gjetur strehim nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n banesĂ«. SidoqoftĂ«, disa nga banesat mĂ« tĂ« lira zakonisht bastisen nga çiftet e rrugĂ«ve tĂ« cilĂ«t pushtojnĂ« kuzhinĂ«n tĂ« paftuar dhe mbajnĂ« shĂ«rbesa tĂ« gjata fetare. BanorĂ«t nuk i pĂ«lqejnĂ« kĂ«to festa dobĂ«suese, por s’kanĂ« fuqi t’i nxjerrin jashtĂ«. A mund tĂ« imagjinohet qĂ« gjĂ«ra tĂ« tilla tĂ« tolerohen nĂ« njĂ« hotel? E, megjithatĂ«, njĂ« banesĂ« tĂ« pĂ«rbashkĂ«t strehimi Ă«shtĂ« thjesht njĂ« hotel ku paguhet mĂ« pak. Kjo lloj tiranie e vogĂ«l, nĂ« fakt, mund tĂ« mbrohet vetĂ«m me teorinĂ« se njĂ« njeri shumĂ« i varfĂ«r pĂ«r tĂ« jetuar nĂ« njĂ« banesĂ« tĂ« pĂ«rbashkĂ«t, humb disa nga tĂ« drejtat e tij si qytetar.

S’mund tĂ« mos kesh ndjesinĂ« se kjo teori qĂ«ndron pas kĂ«tyre rregullave. TĂ« gjitha janĂ« nĂ« natyrĂ«n e legjislacionit ndĂ«rhyrĂ«s – pra ndĂ«rhyjnĂ«, por jo pĂ«r tĂ« mirĂ«n e banorĂ«ve. Theksi i tyre Ă«shtĂ« te higjiena dhe morali, dhe çështja e rehatisĂ« i lihet pronarit tĂ« banesĂ«s, i cili, natyrisht, ose e shmang ose e zgjidh nĂ« frymĂ«n e bamirĂ«sisĂ« sĂ« organizuar. Vlen tĂ« theksohen pĂ«rmirĂ«simet qĂ« realisht mund tĂ« bĂ«hen me anĂ« tĂ« legjislacionit. PĂ«r sa i pĂ«rket pastĂ«rtisĂ«, asnjĂ« ligj s’do ta vĂ«rĂ« kurrĂ« nĂ« zbatim, dhe nĂ« çdo rast Ă«shtĂ« njĂ« çështje e vogĂ«l. Por kushtet e tĂ« fjeturit, gjĂ« qĂ« Ă«shtĂ« e rĂ«ndĂ«sishme, mund tĂ« arrihet tĂ« jenĂ« tĂ« njĂ« standardi tĂ« mirĂ«.

Banesat e pĂ«rbashkĂ«ta tĂ« strehimit janĂ« vende ku dikush paguan pĂ«r tĂ« fjetur, dhe shumica e tyre nuk e pĂ«rmbushin qĂ«llimin e tyre thelbĂ«sor, sepse askush s’mund tĂ« flejĂ« mirĂ« nĂ« njĂ« konvikt tĂ« tejmbushur mbi njĂ« shtrat tĂ« fortĂ« sa tullat. Organi mbikĂ«qyrĂ«s do tĂ« bĂ«nte njĂ« shĂ«rbim tĂ« jashtĂ«zakonshĂ«m nĂ«se do t’i detyronte kujdestarĂ«t e shtĂ«pive tĂ« ndanin konviktet e tyre nĂ« kabina dhe, para sĂ« gjithash, tĂ« siguronin shtretĂ«r tĂ« rehatshĂ«m; pĂ«r shembull, shtretĂ«rit po aq tĂ« mirĂ« sa ato nĂ« godinat e burgjeve nĂ« LondĂ«r. Dhe s’ka kuptim ndarja e banesave nĂ« “vetĂ«m burra” ose “vetĂ«m gra”, sikur burrat dhe gratĂ« tĂ« ishin natrium dhe ujĂ« dhe duhet tĂ« mbahen tĂ« ndara nga frika e njĂ« shpĂ«rthimi; banesat duhet tĂ« licencohen pĂ«r tĂ« dyja gjinitĂ«, siç janĂ« nĂ« disa qytete provinciale. Dhe qiramarrĂ«sit duhet tĂ« mbrohen me ligj kundĂ«r mashtrimeve tĂ« ndryshme qĂ« pronarĂ«t dhe menaxherĂ«t tani janĂ« nĂ« gjendje t’u bĂ«jnĂ«. Duke pasur parasysh kĂ«to kushte, kĂ«to banesa do t’u shĂ«rbenin qĂ«llimit tĂ« tyre, i cili Ă«shtĂ« qĂ«llim i rĂ«ndĂ«sishĂ«m, shumĂ« mĂ« i mirĂ« sesa ajo qĂ« ofrojnĂ« tani. NĂ« fund tĂ« fundit, dhjetĂ«ra mijĂ«ra burra tĂ« papunĂ« dhe pjesĂ«risht tĂ« punĂ«suar nuk kanĂ« asnjĂ« vend tjetĂ«r ku mund tĂ« jetojnĂ«. ËshtĂ« absurde qĂ« ata tĂ« detyrohen tĂ« zgjedhin, siç bĂ«jnĂ« tani, midis njĂ« stalle derrash dhe njĂ« burgu higjienik. /Revista “Akademia”/

_________________

[1] Ligji pĂ«r Strehimin e Klasave ShoqĂ«rore tĂ« PunĂ«s (1851) u dha bashkive dhe famullive tĂ« kishave fuqinĂ« pĂ«r ta mbikĂ«qyrur shĂ«ndetin publik nĂ« lidhje me “shtĂ«pitĂ« e pĂ«rbashkĂ«ta tĂ« strehimit” pĂ«r njerĂ«zit e varfĂ«r dhe migrues.

Sapo ka filluar divorci MAGA-Trump

✇Telegrafi
By: Agron Shala
17 December 2025 at 10:01


Nga: Jesse Edwards / Newsweek
PĂ«rkthimi: Telegrafi.com

Donald Trump nuk është presidenti më i keq në historinë amerikane. Ai është amerikani më i keq në historinë amerikane. Ky dallim ka rëndësi, sepse ajo që po vjen më pas, për të, ka shumë pak lidhje me demokratët, politikat apo ideologjinë. Trumpi do të rrëzohet së pari nga njerëzit e tij, sepse gjithmonë kështu përfundojnë gjërat për burrat si ai.

SĂ« fundmi, Trumpi arriti ta shfrytĂ«zojĂ« edhe vrasjen brutale tĂ« Rob dhe Michele Reinerit. NĂ« njĂ« postim tĂ« pamend nĂ« Truth Social, ai u ankua pĂ«r “SindromĂ«n e çrregullimit ndaj Trumpit”, sikur kjo tĂ« kishte ndonjĂ« rĂ«ndĂ«si nĂ« kontekstin e njĂ« vrasjeje tĂ« dyfishtĂ«. Ky moment tregon gjithçka qĂ« duhet tĂ« dini pĂ«r Donald Trumpin. Edhe nĂ« tragjedi, edhe nĂ« vdekje, Trumpi beson se historia ka tĂ« bĂ«jĂ« me tĂ«.

Rob Reiner ishte liberal. Ai kishte gjithashtu tĂ« drejtĂ« pĂ«r Trumpin. Dhe, pavarĂ«sisht nĂ«se Trumpit i pĂ«lqen apo jo, Reineri ishte njĂ« njeri mĂ« i mirĂ« dhe njĂ« forcĂ« krijuese shumĂ« mĂ« e madhe. PaaftĂ«sia e Trumpit pĂ«r tĂ« mos rezistuar pĂ«r ta vĂ«nĂ« veten nĂ« qendĂ«r tĂ« vrasjes sĂ« dikujt tjetĂ«r, Ă«shtĂ« e turpshme dhe e pafalshme. Kjo Ă«shtĂ« arsyeja pse Trumpi Ă«shtĂ« amerikani mĂ« i keq nĂ« historinĂ« amerikane. Ai nuk ka turp, as vetĂ«pĂ«rmbajtje dhe as monolog tĂ« brendshĂ«m qĂ« t’i thotĂ« atij se kur duhet tĂ« ndalet.

Trumpi nuk po e luan të njëjtën lojë si të tjerët. Ai kurrë nuk e ka bërë këtë. Ai po mashtron. Ai është çfarëdo që i duhet që të jetë në momentin e caktuar - për të marrë më shumë para, më shumë vëmendje dhe më shumë besnikëri. Paraja është e vetmja gjë të cilën Trumpi e vlerëson më shumë se veten, dhe kjo përfshin edhe mirësjelljen elementare njerëzore. Ky është i njëjti njeri që u mburr haptas, në incizim, për kapjen e qëllimshme të grave në mënyrë të papërshtatshme sepse besonte se pasuria dhe statusi i tij ia jepnin të drejtën për ta bërë këtë.

Trumpi po përkeqësohet, dhe kushdo që ka kaluar një kohë me njerëz të moshuar e di se si duket kjo. Krahasoni fjalimet e Trumpit sot me ato të gjashtë vjetëve më parë dhe rënia është e dukshme. Të folurit e çrregullt. Hutimi. Dobësia fizike. Këmbëngulja e vazhdueshme se gjithçka është në rregull. Të gjithë e kemi parë këtë në familjet tona. Nuk ke nevojë të jesh mjek për ta kuptuar. Dhe, sapo e kaluam këtë me Joe Bidenin.

Në të njëjtën kohë, Trumpi po djeg çdo urë mes tij dhe bazës së tij. Ka rëndësi fakti që përfaqësuesja Marjorie Taylor Greene është kthyer kundër, sepse ajo përfaqëson një pjesë të madhe të lëvizjes MAGA [Make America Great Again / Le ta rikthejmë Amerikën në madhështinë e saj të mëparshme] që ka qenë prej kohësh duke shfryrë në heshtje për të metat e Trumpit. Një ditë është përkushtim total. Ditën tjetër është mohimi total.

Por, kjo nuk filloi nga Marjorie Taylor Greene. Filloi me fundin e “romancĂ«s” sĂ« Trumpit me Elon Muskun nĂ« njĂ« katastrofĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« mediatike - mĂ« tĂ« keqen pĂ«r ShtĂ«pinĂ« e BardhĂ« qĂ« nga Monica Lewinsky. Ishin miqtĂ« mĂ« tĂ« ngushtĂ«, bashkĂ« nĂ« turne, gati tĂ« pandashĂ«m, derisa njĂ« ditĂ«, krejt papritur, Musku e akuzoi Trumpin se ishte nĂ« listĂ«n e Epsteinit. Kaq shpejt zhduket besnikĂ«ria rreth Trumpit.

Dhe, kjo do të përshpejtohet vetëm pas zgjedhjeve afatmesme të vitit 2026.

Pavarësisht se si do të performojnë republikanët, Trumpi do të jetë më shumë barrë sesa aset në ditën pas atyre zgjedhjeve. Nëse republikanët humbasin, Trumpi bëhet arsyetim. Nëse fitojnë, Trumpi bëhet i panevojshëm. Në të dyja rastet, ai nuk është më i dobishëm, dhe kur Trumpi nuk është më i dobishëm, ai hidhet tej.

Nëse keni nevojë për prova shtesë, mos shikoni më larg se shefja e tij e stafit, Susie Wiles, e cila i tha Vanity Fair-it - në një seri intervistash zyrtare - se Trumpi po sillet si një alkoolik.

Ky është fati i të gjithë tiranëve. Nuk tradhtohen nga armiqtë e tyre. Tradhtohen nga njerëzit që janë më pranë tyre, sepse ata njerëz e duan fronin për vete.

Vëzhgoni me kujdes Marco Rubion. Vëzhgoni edhe më nga afër JD Vancein. E kemi parë këtë model me dhjetëra herë më parë. Trump 1.0 ishte një derë rrotulluese besnikërie e ndjekur nga tradhtia publike. Trump 2.0 do të jetë më i keq, sepse rreziku është më i madh dhe durimi ka mbaruar.

Nuk ka nder mes hajdutĂ«ve, dhe Trumpi nuk ka mĂ« asgjĂ« pĂ«r t’i ofruar krahut tĂ« djathtĂ«. Ai nuk mund tĂ« sjellĂ« stabilitet. Ai nuk mund tĂ« sjellĂ« unitet. Ai nuk mund tĂ« sjellĂ« politika. E vetmja gjĂ« qĂ« mund tĂ« ofrojĂ« Ă«shtĂ« kaosi, vetĂ«lavdĂ«rimi dhe fjalimet e pĂ«rhanta tĂ« njĂ« klouni narcisist.

Askush nuk do ta dojë kutërbimin Trumpit teksa i afrohemi vitit 2028.

Dhe, së shpejti, republikanët do të shtiren sikur kurrë nuk e kanë njohur.

Do të thonë se kishin dyshime. Do të thonë se u mashtruan. Do të thonë se Trumpi e teproi. E kemi parë këtë skenar më parë. Gjithmonë ndodh në fund.

Donald Trump është amerikani më i keq në historinë amerikane. Dhe, si çdo burrë që kërkon besnikëri absolute pa ofruar asgjë në këmbim, ai do të tradhtohet i pari nga njerëzit që dikur e quanin mbret. /Telegrafi/

Zënia në djep dhe tabuja e martesës shqiptare brenda fisit

✇Telegrafi
By: Agron Shala
16 December 2025 at 15:06


Nga: Dorin Xhima

Në Shqipëri, deri në vitin 1929 (ky është viti kur u vendos Kodi i parë Civil) martesat lidheshin sipas normave të së drejtës zakonore. Këto norma në krahina dhe zona të viseve të ndryshme shqiptare nuk zbatoheshin njësoj.

Në zonat malore ato ishin më të forta, ndërsa në zonat e ulëta dhe në qytete erdhën duke u dobësuar mjaft, duke u zëvendësuar me norma të reja që i përgjigjeshin zhvillimit ekonomik e shoqëror të tyre.

Lexo po ashtu:
- Këngët e shekullit XIX, për nuset në veri të Shqipërisë
- Besëtytnitë shqiptare, për miqtë dhe miqësitë
- Pse shqiptarët e krahasojnë dhëndrin me qiparisin?
- Si bëhej propozimi për fejesë, në Korçën tradicionale?

Por, deri nĂ« vitet ‘40 tĂ« shekullit XX, martesa nĂ« ShqipĂ«ri ruajti, nĂ« pĂ«rgjithĂ«si, karakterin e lidhjeve tĂ« vjetra tĂ« saj: njĂ« marrĂ«veshje midis dy familjesh ose midis prindĂ«rish, pa pyetur ata qĂ« do tĂ« martoheshin.

“ZĂ«nia” nĂ« adoleshencĂ«

Në të kaluarën, për fejesën e dy të rinjve përdoreshin fjalët: zënie, mblesë, mbulesë, vlesë. Vajza quhej e zënë (e nxanë, e zanë), e vluar, e mbuluar, ndërsa djali i zënë (i nxanë, i zanë) i vluar, i mbuluar. Por, termi më i përdorur ishte i zënë dhe e zënë.

Në vendin tonë, në përgjithësi, mosha për zënien e dy të rinjve ka qenë: për vajzat 12-14 vjeç dhe, për djem, 16-18 vjeç. Kjo nuk do të thoshte që prindërit të mos kujdeseshin për zënien e tyre edhe përpara kësaj moshe.

KĂ«tĂ« tĂ« drejtĂ« ua jepnin prindĂ«rve zakone sipas tĂ« cilave, babait i njihej e drejta e pakufizuar mbi fĂ«mijĂ«t, pra, edhe e drejta pĂ«r “zĂ«nien” e tyre nĂ« çdo moshĂ« e, ngandonjĂ«herĂ«, edhe para lindjes.

Zënia e fëmijëve që në vogëli, që në djep dhe, në ndonjë rast që pa lindur, praktikohej në shtresat e pasura. Por, nën ndikimin e tyre, u shtri edhe në shtresat e tjera të popullsisë, megjithëse ajo praktikohej rrallë.

Ndodhte shpesh që të fejuarit të mos dinë se i janë premtuar njeri-tjetrit. Një rregull i tillë është e drejta dhe e fshehta e prindërve të tyre, të cilët ua bëjnë të njohur kur dëshirojnë ata vetë. Kur mbaron kjo kohë, vajzat zakonisht janë 12 vjeç dhe djemtë 16-18 vjeç.

Kujtimet e Durhamit

Duke folur pĂ«r bajraqet e Pultit (ShalĂ«n, Shoshin, Krinin dhe ToplanĂ«n, si dhe pĂ«r RrĂ«zĂ«n e TepelenĂ«s), “fejesat e bebeve qenĂ« thuajse krejt tĂ« zakonshme” - nĂ«nvizon Durham. NĂ« shtresat e mesme dhe tĂ« varfra tĂ« popullsisĂ« zĂ«nia nĂ« djep ose pa lindur fĂ«mijĂ«t bĂ«hej me qĂ«llim qĂ« tĂ« forcohej miqĂ«sia ndĂ«rmjet dy shtĂ«pive.

Marrëveshja bëhej drejtpërdrejt, me marrëveshjen e dy të zotëve të shtëpisë ose të dy prindërve të fëmijëve. Kur dy gra nga shtëpia e tyre ishin me barrë, ata shfaqnin dëshirën që, po qe se lindnin njëra djalë e tjetra vajzë, të porsalindurit do të quheshin të zënë ndërmjet tyre.

NĂ« ndonjĂ« krahinĂ« bĂ«hej edhe ndonjĂ« ceremoni e vogĂ«l dhe, kur lindnin fĂ«mijĂ«t me gjini tĂ« kundĂ«rt, lajmĂ«rohej me tĂ« shtĂ«na pushke se tĂ« dy familjet u lidhĂ«n me miqĂ«si. PĂ«r ligjĂ«simin e kĂ«saj “shkĂ«mbehej edhe buka”, domethĂ«nĂ«, organizoheshin gosti nĂ« tĂ« dy familjet.

Vajza e “zĂ«nĂ«â€ nĂ« Jug

QĂ« vajza tĂ« quhej e zĂ«nĂ«, duhej pa tjetĂ«r njĂ« ceremoni e rastit, e cila zhvillohej nĂ« shtĂ«pinĂ« e vajzĂ«s ose nĂ« shtĂ«pinĂ« e njĂ« tĂ« treti (tĂ« afĂ«rm ose miku tĂ« shtĂ«pisĂ« sĂ« vajzĂ«s). Kjo vizitĂ« nĂ« Korçë quhej “tĂ« shkelat”.

Zakonisht, tĂ« dy palĂ«t rreth gjashtĂ« ose tetĂ« vetĂ« (nga 3-4 pĂ«r secilĂ«n palĂ«), pasi mbaronin qerasjen, shkĂ«mbenin nishanet ose dorĂ«zonin shenjĂ«n (“hejin”, thuhej nĂ« Veri). NĂ« pĂ«rgjithĂ«si, shenjĂ«n qĂ« ia lĂ«shonin nĂ« dorĂ« tĂ« atit tĂ« vajzĂ«s e dorĂ«zonte njĂ« i afĂ«rt i djalit, nganjĂ«herĂ« edhe i zoti i shtĂ«pisĂ« ose shkuesi. SĂ« bashku me shenjĂ«n dorĂ«zoheshin edhe tĂ« hollat.

Vajza e “zĂ«nĂ«â€ nĂ« Veri

Kanuni i LekĂ« Dukagjinit e pĂ«rcaktonte shenjĂ«n tĂ« pĂ«rbĂ«rĂ« prej “nji unazĂ« tĂ« remĂ«t a t’argjanĂ«t (tash vonĂ«). Unaza e dhetĂ« grosh janĂ« me kanun”. NĂ« KosovĂ« vinin nĂ« tryezĂ« unazĂ«n, dhe njĂ« koronĂ« argjendi qĂ« ishte shenja se u dha fjala.

Kjo tregonte qĂ« vajza ishte lidhur e nuk mund tĂ« jepej gjetiu. Edhe nĂ« Jug tĂ« ShqipĂ«risĂ« jepej njĂ« shenjĂ« e tillĂ«. “Nishani zakonisht Ă«shtĂ« njĂ« pare e vjetĂ«r floriri ose sermi, e cila nuk qarkullon nĂ« treg”.

NĂ« shumĂ« krahina tĂ« ShqipĂ«risĂ«, veçanĂ«risht nĂ« Veri, sĂ« bashku me unazĂ«n jepej edhe njĂ« shami. Shamia Ă«shtĂ« shenjĂ« rituale qĂ« tregonte se vajza ishte e “mbuluar” apo e “zĂ«nĂ«â€.

NĂ« zonat malore dhĂ«nia e shenjĂ«s ishte njĂ« farĂ« kapari, qĂ« pala e djalit i jepte asaj tĂ« vajzĂ«s. Mbas shenjĂ«s askush tjetĂ«r s’kishte tĂ« drejtĂ« tĂ« vinte dorĂ« mbi atĂ« vajzĂ«, “ndryshe do tĂ« binte nĂ« gjak”.

Cilët janë personalitetet që u martuan brenda fisit

Në disa vende, martesa mes kushërinjve të parë është e ligjshme, në disa të tjera jo. Përgjatë historisë, shumë njerëz të famshëm janë martuar me kushërinjtë tyre, për arsye nga më të ndryshmet.

NĂ« kohĂ«t e hershme, martesa mes kushĂ«rinjve ishte mĂ« se e zakonshme. Duke qenĂ« se njerĂ«zit nuk lĂ«viznin shumĂ« nga vendi, ku lindnin, personat qĂ« kishin nĂ« dispozicion pĂ«r t’u martuar ishin zakonisht kushĂ«rinj. Martesa mes kushĂ«rinjve gjithashtu do tĂ« thoshte dhe mbajtjen e pronĂ«s dhe tokĂ«s brenda familjes.

Në Shqipëri, ka gjithashtu norma për martesat brenda fisit. Në varësi të krahinave etnografike, tradita etnokulturore ndryshon. Në zonat e thella malore, për shembull, akoma ruhet deri në një masë jo plotësisht martesa jashtë fisit, do të thotë pa marrë parasysh sa breza janë saktësisht, cilit fis i përkasin. Pra, Krasniq, Grudë, Hot etj, nuk bëhen krushqi. Por, në 20 vitet e fundit kjo barrierë është thyer dhe ka zbritur në shtatë breza. Po të jenë të brezit të shtatë mund të lidhin krushqi.

Tani, në zonat rurale dhe urbane martohen brenda një fisi, por që nuk jetojnë në të njëjtin territor. Pra, mund të lidhet një Krasniq me një Krasniq tjetër, por që jetojnë në krahina të ndryshme.

“NĂ« krahinat e thella, martesat brenda fisit kryhen midis brezit tĂ« shtatĂ« dhe tĂ« katĂ«rt”, thotĂ« UkĂ« Xhemaj, studiues i fenomenit. “GjithmonĂ« merret parasysh hapĂ«sira, pra territori. NĂ«se Ă«shtĂ« i njĂ«jti fis, por i njĂ« territori tjetĂ«r, kohĂ«t e fundit Ă«shtĂ« toleruar martesa. NĂ« trevat shqiptare martesat midis kushĂ«rinjve janĂ« shumĂ« tĂ« rralla. KĂ«to quhen incest nĂ« shkencĂ«. MegjithatĂ«, ka, por siç e thashĂ« janĂ« tĂ« rralla. KĂ«to lidhje edhe pse tĂ« rralla vijnĂ« si rezultat i mungesĂ«s sĂ« arsimit dhe janĂ« tĂ« papranueshme”.

❌
❌