Më 28 dhjetor 1065, në Londër u shenjtërua zyrtarisht Manastiri i Westminsterit, i njohur sot në mbarë botën si Westminster Abbey. Ceremonia kishte një peshë të jashtëzakonshme simbolike: ajo u zhvillua vetëm një javë para vdekjes së mbretit Edward Rrëfimtari, më 5 janar 1066, në prag të një prej viteve më vendimtare të historisë angleze.
Ky akt shenjtërimi nuk ishte thjesht një rit fetar, por një moment themelues për institucionin që do të bëhej qendra shpirtërore, politike dhe ceremoniale e monarkisë britanike.
Legjenda e Shën Pjetrit dhe lumi Thames
Sipas gojëdhënës së lashtë, rrënjët shpirtërore të Westminster Abbey lidhen me një vizion mistik. Më shumë se një mijë vjet më parë, një peshkatar në lumin Thames pa në breg shfaqjen e Shën Pjetrit, apostullit që konsiderohet mbrojtësi i kishës. Pikërisht në këtë vend u ndërtua më vonë manastiri i kushtuar Shën Pjetrit.
Kjo legjendë ka lënë një gjurmë të qëndrueshme në traditën londineze: peshkatarët i dhurojnë çdo vit salmon manastirit, si akt simbolik mirënjohjeje dhe besimi. Një rit i thjeshtë, por që lidh përmes shekujve mitin, fenë dhe jetën e përditshme.
Themelimi i parë: Shën Dunstan dhe mbreti Edgar
Historikisht, manastiri i parë në Westminster u themelua rreth viteve 960, nga Shën Dunstan, një nga figurat më të rëndësishme të reformës monastike në Angli. Ai u mbështet nga mbreti Edgar, i cili synonte të forconte autoritetin fetar dhe politik përmes krijimit të një komuniteti murgjësh benediktinë.
Ky manastir i hershëm shërbeu si bazë shpirtërore, por struktura e tij ishte ende modeste krahasuar me atë që do të pasonte.
Rindërtimi mbretëror i Edward Rrëfimtarit
Në vitin 1042, mbreti Edward Rrëfimtari ndërmori një projekt ambicioz: restaurimin dhe rindërtimin e manastirit të Shën Pjetrit në Westminster. Ky akt ishte një shprehje e devotshmërisë së tij fetare, por edhe një përpjekje për të lënë një trashëgimi të qëndrueshme mbretërore.
Punimet përfunduan zyrtarisht në vitin 1090, por objekti u shenjtërua më herët, në dhjetor të vitit 1065, për shkak të gjendjes shëndetësore të rënduar të mbretit. Edward nuk arriti ta shihte manastirin plotësisht të përfunduar, por ai u bë pjesë e tij përgjithmonë.
Një mauzoleum mbretëror
Pas vdekjes së tij, më 5 janar 1066, mbreti Edward u varros në Westminster Abbey. Një javë më vonë, trupi i tij u vendos në këtë kishë, duke shënuar fillimin e një tradite që vazhdon edhe sot. Nëntë vjet më pas, pranë tij u varros edhe gruaja e tij, mbretëresha Edith.
Që nga ajo kohë, Westminster Abbey u shndërrua në vendvarrimin zyrtar të monarkëve britanikë, si dhe në skenën kryesore të kurorëzimeve, ceremonive shtetërore dhe përkujtimoreve kombëtare.
PĂ«rmbyllje
Nga një vizion legjendar në brigjet e Thames-it, te një institucion që mishëron historinë e Britanisë së Madhe, Westminster Abbey mbetet një nga monumentet më të rëndësishme të qytetërimit europian. Shenjtërimi i vitit 1065 nuk ishte vetëm fundi i një ndërtimi, por fillimi i një roli historik që e bëri këtë manastir zemrën e monarkisë dhe kujtesës kombëtare britanike.
Nga shpërfillja me gëzim e shkencës së klimës, te promovimi i pretendimeve të papërgjegjshme shëndetësore, podkasti ishte një paralajmërim i paqëllimshëm për kohët tona
George Monbiot*
Duke e parë mbrapa këtë vit të çmendur, një ngjarje, që në fillim fare, më duket se e përmbledh të gjithin. Në janar, duke regjistruar podkastin e tij në një studio në Austin, Teksas, prezantuesi Joe Rogan dhe aktori Mel Gibson e përqeshën me gëzim shkencën e klimës. Në të njëjtën kohë, rreth 1 200 milje larg, në Kaliforni, shtëpia e Gibson-it me vlerë 14 milionë dollarë po digjej në zjarrin e Palisades. Në këtë dhe në aspekte të tjera, diskutimi i tyre mund të shihej si një pararendës i të gjithë 12 muajve që pasuan.
Humbja e shtĂ«pisĂ« sĂ« tij nuk ishte konfirmuar ende nĂ« kohĂ«n e intervistĂ«s, por Gibson tha se i biri sapo i kishte dĂ«rguar ânjĂ« video tĂ« lagjes sime, dhe ajo Ă«shtĂ« nĂ« flakĂ«. DukĂ«t si ferr.â Sipas World Weather Attribution, zjarret e janarit nĂ« Kaliforni u bĂ«nĂ« dukshĂ«m mĂ« tĂ« mundshme nga shkatĂ«rrimi i klimĂ«s. FaktorĂ« si mungesa ekstreme e reshjeve dhe erĂ«rat mĂ« tĂ« forta i bĂ«nĂ« kĂ«to zjarre si mĂ« tĂ« mundshme, ashtu edhe mĂ« intensive sesa do tĂ« kishin qenĂ« pa ngrohjen globale tĂ« shkaktuar nga njeriu.
Ekziston njĂ« besim i pĂ«rhapur se njerĂ«zit do tĂ« zgjohen ndaj kolapsit klimatik kur fatkeqĂ«sitĂ« tâi prekin drejtpĂ«rdrejt. Kjo Ă«shtĂ« e barasvlershme me pohimin se ânuk kishte ateistĂ« nĂ« llogoreâ gjatĂ« LuftĂ«s sĂ« ParĂ« BotĂ«rore (nĂ«se e besoni kĂ«tĂ«, nuk keni lexuar Memoirs of a Fox-hunting Man tĂ« Siegfried Sassoon-it: âDuke qĂ«ndruar nĂ« atĂ« hendek tĂ« mjerĂ«, nuk gjeta asnjĂ« ngushĂ«llim nĂ« mendimin se Krishti ishte ringjallurâ). PĂ«r disa njerĂ«z, fatkeqĂ«sia duket se provokon njĂ« ngurtĂ«sim edhe mĂ« tĂ« madh. Kur e gjithĂ« botĂ«kuptimi yt vihet nĂ« dyshim nga ngjarjet, tundimi Ă«shtĂ« tĂ« pĂ«rfundosh se fajin e kanĂ« vetĂ« ngjarjet.
NĂ« mes tĂ« intervistĂ«s sĂ« pafundme, Gibson, teksa kundĂ«rshtonte evolucionin, nisi njĂ« sulm tipikisht tĂ« hollĂ«sishĂ«m ndaj metodĂ«s shkencore. âPo, mirĂ«, ka shumĂ« para nĂ«, e dini, pretendime, dhe unĂ« nuk e di.â Pastaj hamendĂ«soi: âĂfarĂ« ndryshimi do tĂ« bĂ«jĂ« kjo pĂ«r mua?â MĂ« pas, papritur kaloi te shkenca e klimĂ«s dhe filloi tĂ« recitonte njĂ« nga klishetĂ« mĂ« tĂ« vjetra tĂ« mohimit.
âKeni parĂ« ndonjĂ«herĂ« njĂ« gotĂ« plot me akull dhe ta shihni tĂ« shkrihet? A e keni parĂ« ndonjĂ«herĂ« gotĂ«n tĂ« derdhet?â âJo.â âZĂ« mĂ« pak vend, e dini.â NĂ« realitet, niveli i deteve po rritet jo sepse akulli i detit po shkrihet, por pĂ«r shkak tĂ« zgjerimit termik tĂ« ujit tĂ« detit dhe ujĂ«rave tĂ« shkrirjes qĂ« rrjedhin nga toka. Por Rogan e mori me qejf kĂ«tĂ« temĂ«. âEpo, ka shumĂ« marrĂ«zi tĂ« pĂ«rfshira te ndryshimi klimatik, pa dyshim ⊠krijohet njĂ« narrativĂ« dhe pastaj ka njĂ« fitim tĂ« lidhur me zgjidhjen.â Ai iu referua njĂ« studimi qĂ« e ka cituar vazhdimisht qĂ« prej asaj kohe, duke pretenduar se tregon se âtemperatura nĂ« TokĂ« po bie me shpejtĂ«siâ. Siç vazhdojnĂ« tĂ« theksojnĂ« autorĂ«t, ai tregon tĂ« kundĂ«rtĂ«n. Por kjo duket se nuk ka rĂ«ndĂ«si.
AtĂ«herĂ«, kĂ« fajĂ«suan pĂ«r zjarret? Kryesisht Gavin Newsom-in, guvernatorin e KalifornisĂ«. Rogan tha: âSa e çmendur Ă«shtĂ« qĂ« shpenzuan 24 miliardĂ« dollarĂ« vitin e kaluar pĂ«r tĂ« pastrehĂ«t, dhe sa shpenzuan pĂ«r parandalimin e kĂ«tyre zjarreve?â âZero.â âAsgjĂ«.â âAi nuk bĂ«ri asgjĂ«.â Natyrisht, kjo Ă«shtĂ« krejtĂ«sisht e pavĂ«rtetĂ«: Kalifornia e trefishoi shpenzimin pĂ«r qĂ«ndrueshmĂ«rinĂ« ndaj zjarreve midis 2016 dhe 2024. Shifra e vĂ«rtetĂ« e shpenzuar pĂ«r tĂ« pastrehĂ«t nĂ« 2024â25 ishte 2.5 miliardĂ« dollarĂ«. Por kujt i intereson? KĂ«tu shohim njĂ« tjetĂ«r nga temat e mĂ«dha tĂ« 2025-s: gjithçka tani Ă«shtĂ« çështje partiake, dhe asnjĂ« fakt nuk lejohet tĂ« qĂ«ndrojĂ« nĂ« rrugĂ«n e polarizimit.
Kjo u bĂ« edhe mĂ« e qartĂ« kur ata kaluan te njĂ« nga temat e preferuara tĂ« Rogan-it, ish-kĂ«shilltari kryesor mjekĂ«sor i SHBA-sĂ«, Anthony Fauci, i cili Ă«shtĂ« fajĂ«suar gjerĂ«sisht dhe padrejtĂ«sisht nga e djathta radikale pĂ«r njĂ« gamĂ« tĂ« jashtĂ«zakonshme tĂ« kĂ«qijash, nga vdekjet nga Aids-i te pandemia e Covid-it. Rogan sugjeroi se veprimet e Fauci-t ishin âtĂ« ligaâ. NĂ« pĂ«rgjigje, Gibson tha diçka pĂ«r dhjetĂ«ra miliona dĂ«gjues qĂ«, nĂ« pozicionin e Fauci-t, do ta gjeja shumĂ« kĂ«rcĂ«nuese: âEpo, nuk e di pse Fauci ende po ecĂ«n rrotull.â âSi ka mundĂ«si qĂ« ai tip ende po ecĂ«n rrotull?â jehuan fjalĂ«t e Rogan-it.
Kjo temĂ« çoi te njĂ« tjetĂ«r motiv i vitit: vetĂ«-keqardhja ankuese e burrave tĂ« fuqishĂ«m. Duke folur pĂ«r librin skajshĂ«m tĂ« pasaktĂ« tĂ« Robert F Kennedy Jr, The Real Anthony Fauci, Rogan tha: âAta e mbajtĂ«n atĂ« libĂ«r jashtĂ« listave tĂ« bestseller-Ă«ve ⊠e fshehĂ«n. Aty kupton se listat e bestseller-Ă«ve nĂ« fakt janĂ« tĂ« kuruara.â âPo,â u pĂ«rgjigj Gibson, âĂ«shtĂ« censuruar. Gjithçka Ă«shtĂ« censuruar.â NĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ«, pĂ«r fat tĂ« keq, libri i mbeturinave i Kennedy-t qĂ«ndroi 20 javĂ« nĂ« listĂ«n e bestseller-Ă«ve tĂ« New York Times.
Krahas shpĂ«rfilljes sĂ« mjekĂ«sisĂ« sĂ« bazuar nĂ« shkencĂ« ishte katalogu i zakonshĂ«m i kurave sharlatane. Gibson pretendoi se kishte âvrimaâ nĂ« kokĂ«, tĂ« cilat dukej se sugjeronte se ishin shkaktuar nga PTSD-ja. Por atij iu dha ânjĂ« ilaç shumĂ« i mrekullueshĂ«m dhe i shkĂ«lqyer, qĂ« ishte tĂ« haje shumĂ« vaj peshku, vitaminĂ« B-kompleks dhe tĂ« hyje nĂ« njĂ« dhomĂ« hiperbarike pĂ«r 40 seancaâ. Rogan deklaroi se dhomat hiperbarike janĂ« âfenomenale pĂ«r ⊠gjithçkaâ dhe mund tĂ« âulin moshĂ«n biologjikeâ. Ai nuk dha asnjĂ« paralajmĂ«rim pĂ«r rreziqet, tĂ« cilat mund tĂ« jenĂ« shumĂ« tĂ« mĂ«dha. TĂ« dy burrat promovuan ivermektinĂ«n, fenbendazolin, âdiçka me hidrokloridâ dhe blu metileni si kura kundĂ«r kancerit: pretendime tĂ« parakohshme dhe tĂ« papĂ«rgjegjshme qĂ« mund tĂ« shkaktojnĂ« dĂ«m tĂ« madh. Por tĂ« gjitha shumĂ« âMahaâ.
NĂ« fillim tĂ« intervistĂ«s, Rogan e pyeti Gibson-in se çfarĂ« do tĂ« bĂ«nte nĂ«se shtĂ«pia e tij do tĂ« ishte djegur vĂ«rtet. âOh, nuk e di,â u pĂ«rgjigj Gibson. âKam njĂ« vend nĂ« Kosta RikĂ«. E dua shumĂ« atje ⊠ështĂ« nĂ« njĂ« vend vĂ«rtet tĂ« bukur.â PĂ«r super tĂ« pasurit, nganjĂ«herĂ« duket se edhe pasojat nuk kanĂ« pasoja.
Tani duket se Gibson ka vendosur ta rindĂ«rtojĂ« shtĂ«pinĂ« e tij. NdĂ«rsa mĂ« vjen keq pĂ«r humbjen e sendeve tĂ« tij, aftĂ«sia e tij pĂ«r tĂ« filluar nga e para bie nĂ« kontrast me situatĂ«n e shumĂ« banorĂ«ve mĂ« tĂ« varfĂ«r tĂ« KalifornisĂ« tĂ« zhvendosur nga zjarret, disa prej tĂ« cilĂ«ve mund tâi kenĂ« shtuar radhĂ«t e tĂ« pastrehĂ«ve. Gibson dukej se ishte dakord me Rogan-in se shteti nuk duhet tĂ« shpenzojĂ« kaq shumĂ« pĂ«r ta.
Për momentin, super të pasurit kanë mundësi. Ata mund të rindërtojnë ose të zhvendosen diku që ende nuk e kanë shkatërruar, ndërsa të tjerët lëngojnë në vende që mund të fillojnë të duken si skenat e Mad Max, me të cilat, sigurisht, Gibson nuk është i panjohur. Ata që shkaktojnë ndikime të mëdha pastaj largohen, dhe ata që përhapin dezinformim përfitojnë falas nga pjesa tjetër e shoqërisë. Gjithmonë janë të tjerët ata që detyrohen të jetojnë me pasojat.
MegjithatĂ«, ishte njĂ« gjĂ« qĂ« Gibson tha qĂ« mĂ« goditi nĂ« shenjĂ«. Ndodhi teksa po shpĂ«rfillte evolucionin dhe po pretendonte se gjithçka ishte âe rregulluarâ nga Zoti: âMendoj se çdo gjĂ« e lĂ«nĂ« mĂ« vete, pa ndonjĂ« lloj inteligjence pas saj, do tĂ« shpĂ«rbĂ«het nĂ« kaos.â Kjo mund tĂ« shihet si njĂ« paralajmĂ«rim pĂ«r kohĂ«t tona.
Mëngjesin e hershëm të 28 dhjetorit 1908, Italia Jugore u përball me një nga katastrofat natyrore më shkatërrimtare në historinë e kontinentit europian. Një tërmet me fuqi 7.1 ballë tronditi ngushticën e Mesinës, duke goditur me egërsi të jashtëzakonshme qytetet Messina në Sicili dhe Reggio Calabria në Kalabri.
Lëkundjet ishin të menjëhershme dhe shkatërruese, duke arritur intensitetin maksimal të shkallës Mercalli. Brenda pak sekondash, ndërtesa shekullore u kthyen në grumbuj rrënojash, rrugët u çanë dhe qytetet u zhytën në kaos e tmerr. Pas tërmetit, një cunami i fuqishëm goditi bregdetin, duke shtuar edhe më shumë numrin e viktimave dhe përmasat e katastrofës.
Bilanci njerëzor ishte tronditës: afro 100 mijë të vdekur, dhjetëra mijëra të plagosur dhe qindra mijëra të pastrehë. Messina dhe Reggio Calabria u shkatërruan pothuajse plotësisht, duke humbur jo vetëm jetët njerëzore, por edhe një trashëgimi të tërë urbane, kulturore dhe historike.
Tërmeti i Mesinës konsiderohet deri më sot më i fuqishmi dhe më shkatërrimtari i regjistruar ndonjëherë jo vetëm në Itali, por edhe në Europë. Ai shënoi një pikë kthese në historinë e sizmologjisë dhe të mbrojtjes civile, duke nxitur studime më të thelluara mbi tërmetet dhe nevojën për ndërtim antisizmik.
Më shumë se një shekull më vonë, kjo tragjedi mbetet një kujtesë e dhimbshme e fuqisë së pamëshirshme të natyrës dhe e brishtësisë së qytetërimit njerëzor përballë saj.
NĂ« vitin 1943, nĂ« kulmin e LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore, Bashkimi Sovjetik ndĂ«rmori njĂ« nga operacionet mĂ« tĂ« errĂ«ta tĂ« inxhinierisĂ« demografike dhe represionit kolektiv. I njohur si Operacioni âUlussyâ, ky aksion shtetĂ«ror shĂ«noi fillimin e dĂ«bimit masiv tĂ« popullsisĂ« kalmuke, njĂ« etni me rrĂ«njĂ« tĂ« lashta nĂ« stepat e RusisĂ« jugore, drejt SiberisĂ« dhe AzisĂ« Qendrore. NĂ«n arsyetimin e dyshimeve pĂ«r bashkĂ«punim me armikun, njĂ« popull i tĂ«rĂ« u ndĂ«shkua kolektivisht.
Kush janë kalmukët
Kalmukët janë një popull me origjinë mongole, të vendosur historikisht në rajonin përreth Detit Kaspik. Ata përbëjnë të vetmin popull budist në Europë dhe kishin fituar statusin e Republikës Autonome Kalmuke brenda Bashkimit Sovjetik. Kultura, gjuha dhe identiteti i tyre përbënin një mozaik të veçantë në hapësirën sovjetike.
Fillimi i Operacionit âUlussyâ
Në dhjetor të vitit 1943, autoritetet sovjetike vendosën të shpërbëjnë autonominë kalmuke dhe të dëbojnë të gjithë popullsinë. Operacioni u krye nga NKVD-ja, policia famëkeqe sekrete e regjimit stalinist.
Pa paralajmërim, familjet u nxorën nga shtëpitë e tyre, u lejuan të merrnin vetëm pak sende personale dhe u ngarkuan me forcë në vagonë bagëtish, të destinuar për udhëtime që zgjatnin javë të tëra.
Rruga e internimit
Transporti drejt Siberisë dhe Azisë Qendrore u shndërrua në një makth kolektiv. Në kushte çnjerëzore, pa ngrohje, ushqim apo ndihmë mjekësore, shumë të dëbuar vdiqën gjatë rrugës. Të mbijetuarit u vendosën në vendbanime të posaçme për punë të detyruar, ku iu nënshtruan disiplinës së rreptë dhe kushteve ekstreme klimatike.
Dimrat siberianĂ«, uria, sĂ«mundjet dhe puna e rĂ«ndĂ« fizike bĂ«nĂ« qĂ« mijĂ«ra kalmukĂ« tĂ« humbnin jetĂ«n nĂ« vitet e para tĂ« internimit. Identiteti i tyre u vu nĂ« shĂ«njestĂ«r: gjuha u ndalua, institucionet u shkatĂ«rruan dhe vetĂ« emri âkalmukâ u fshi nga hartat zyrtare.
Një ndëshkim kolektiv
Operacioni âUlussyâ nuk ishte njĂ« rast i izoluar. Ai ishte pjesĂ« e njĂ« politike mĂ« tĂ« gjerĂ« staliniste, qĂ« pĂ«rfshinte dĂ«bimin e popujve tĂ« tĂ«rĂ« â çeçenĂ«, ingushĂ«, tatarĂ« tĂ« KrimesĂ« â mbi bazĂ«n e fajĂ«sisĂ« kolektive. KalmukĂ«t u shpallĂ«n âarmiq potencialĂ«â, pa gjyq dhe pa prova individuale.
Pasojat dhe rehabilitimi i vonuar
VetĂ«m pas vdekjes sĂ« Stalinit, nĂ« fund tĂ« viteve â50, kalmukĂ«ve iu lejua kthimi nĂ« tokat e tyre dhe u rivendos autonomia. Por plagĂ«t e internimit kishin lĂ«nĂ« pasoja tĂ« pakthyeshme: humbje demografike, shkatĂ«rrim kulturor dhe trauma qĂ« trashĂ«gohen edhe sot.
Epilogu
Operacioni âUlussyâ mbetet njĂ« nga faqet mĂ« tĂ« errĂ«ta tĂ« historisĂ« sovjetike â njĂ« dĂ«shmi se si shteti totalitar mund tĂ« shndĂ«rrojĂ« popuj tĂ« tĂ«rĂ« nĂ« viktima anonime tĂ« strategjive politike. NjĂ« krim i heshtur, i fshehur pĂ«r dekada, por qĂ« sot kĂ«rkon kujtesĂ«, drejtĂ«si historike dhe reflektim.
Në vitin 1945, në një botë të rrënuar nga Lufta e Dytë Botërore, lindi një prej institucioneve më të rëndësishme financiare ndërkombëtare të shekullit XX: Banka Botërore. Themelimi i saj ishte pjesë e një përpjekjeje globale për të shmangur kaosin ekonomik që kishte ushqyer konfliktet e mëparshme dhe për të ndërtuar themele më të qëndrueshme për paqen dhe zhvillimin.
Ideja e Bankës Botërore mori formë një vit më parë, në korrik 1944, gjatë Konferencës së Bretton Woods në Shtetet e Bashkuara, ku përfaqësues nga 44 vende u mblodhën për të hartuar një rend të ri financiar ndërkombëtar. Nga kjo konferencë dolën dy institucione binjake: Fondi Monetar Ndërkombëtar (FMN) dhe Banka Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim, e njohur sot si Banka Botërore.
Në vitin 1945, pas ratifikimit të marrëveshjeve nga vendet anëtare, Banka Botërore u themelua zyrtarisht me misionin fillestar për të financuar rindërtimin e Evropës së shkatërruar nga lufta. Qytete të tëra ishin kthyer në gërmadha, industria ishte paralizuar dhe miliona njerëz jetonin në varfëri ekstreme. Banka u krijua për të dhënë kredi afatgjata dhe me interesa të ulëta, në mënyrë që vendet të mund të rindërtonin infrastrukturën, fabrikat, rrugët dhe sistemet energjetike.
Me kalimin e viteve, roli i Bankës Botërore u zgjerua. Ndërsa Evropa Perëndimore u rimëkëmb falë edhe Planit Marshall, fokusi i institucionit u zhvendos drejt vendeve në zhvillim në Azi, Afrikë dhe Amerikën Latine. Misioni i saj evoluoi nga rindërtimi pas lufte në luftën kundër varfërisë, nxitjen e zhvillimit ekonomik dhe përmirësimin e kushteve të jetesës.
Banka Botërore u shndërrua në një grup institucionesh që ofrojnë financime, asistencë teknike dhe këshillim për qeveritë, duke mbështetur projekte në arsim, shëndetësi, bujqësi, energji dhe infrastrukturë. Megjithatë, veprimtaria e saj nuk ka qenë pa polemika. Kritikat mbi kushtëzimet ekonomike, ndikimin social dhe efektet afatgjata të projekteve të saj kanë shoqëruar historinë e institucionit që nga dekadat e para.
Sot, Banka Botërore mbetet një aktor kyç në ekonominë globale, një trashëgimi direkte e përpjekjeve pas vitit 1945 për të ndërtuar një botë më të qëndrueshme pas shkatërrimit total. Themelimi i saj shënoi besimin se bashkëpunimi financiar ndërkombëtar mund të ishte një mjet për paqen, zhvillimin dhe shmangien e krizave që kishin çuar botën drejt luftës.
Brenda pak minutash, udhëtimet festive të fundvitit u kthyen në masakra të përgjakshme. Një sulm i koordinuar që ndryshoi përgjithmonë sigurinë në aviacionin civil.
PĂ«rgatiti: Leonard Veizi
Më 27 dhjetor 1985, Evropa dëshmoi një nga aktet më brutale të terrorizmit ndërkombëtar, kur lufta e Lindjes së Mesme u zhvendos në qendrat e saj më të rëndësishme ajrore. Në një sinkronizim vdekjeprurës, aeroportet e Romës dhe Vjenës u shndërruan në skena lufte, ku automatikët dhe granatat dore ranë mbi civilë të pafajshëm, duke lënë pas 18 të vdekur dhe mbi 100 të plagosur.
Roma: Masakra nĂ« zonĂ«n âCheck-inâ
NĂ« aeroportin âLeonardo da Vinciâ tĂ« RomĂ«s (Fiumicino), ora 09:00 e paradites shĂ«noi fillimin e tmerrit. KatĂ«r persona tĂ« armatosur rĂ«ndĂ« u afruan pranĂ« sportelit tĂ« linjĂ«s izraelite âEl Alâ dhe asaj amerikane âTWAâ. Pa asnjĂ« paralajmĂ«rim, ata hodhĂ«n granata dhe hapĂ«n zjarr pa dallim mbi radhĂ«t e pasagjerĂ«ve, turistĂ«ve dhe familjarĂ«ve.
Mes viktimave pati burra, gra dhe fëmijë, të cilët u gjendën në mes të një breshërie të verbër që nuk kursente askënd. Pamjet e terminalit të mbushur me tym, valixhe të braktisura dhe pellgje gjaku u bënë pasqyra e një tragjedie që tronditi opinionin publik botëror.
Vjena: Skenari i njëjtë, fundi i njëjtë
Pothuajse nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ«, njĂ« skenar identik u zhvillua nĂ« aeroportin âSchwechatâ tĂ« VjenĂ«s. Tre terroristĂ« sulmuan pasagjerĂ«t qĂ« prisnin tĂ« fluturonin drejt Tel Avivit. Edhe kĂ«tu, objektivi ishte i qartĂ«, por pasojat u pĂ«rhapĂ«n nĂ« tĂ« gjithĂ« terminalin, duke prekur kĂ«do qĂ« ndodhej aty pĂ«r fluturimet e fundvitit. SaktĂ«sia vdekjeprurĂ«se e sulmit tregoi njĂ« pĂ«rgatitje tĂ« lartĂ« ushtarake tĂ« grupeve guerilase.
Reagimi dhe Bilanci: Një luftë në terminal
PĂ«rballja nuk zgjati shumĂ«, por ishte intensive. Rojet e armatosura tĂ« âEl Alâ, tĂ« trajnuara posaçërisht pĂ«r skenarĂ« tĂ« tillĂ«, iu kundĂ«rpĂ«rgjigjĂ«n menjĂ«herĂ« zjarrit. NĂ« bashkĂ«punim me policinĂ« italiane dhe atĂ« austriake, ata arritĂ«n tĂ« neutralizojnĂ« agresorĂ«t. NĂ« RomĂ«, tre terroristĂ« u vranĂ« dhe njĂ« u kap i gjallĂ«, ndĂ«rsa nĂ« VjenĂ«, njĂ« u vra dhe dy u arrestuan pas njĂ« ndjekjeje tĂ« shpejtĂ«.
Bilanci përfundimtar ishte tragjik: 18 jetë të humbura dhe mbi 100 persona që do të mbartnin plagët e asaj dite për gjithë jetën. Spitalet e dy kryeqyteteve u kthyen në zona emergjence, ndërsa bota po mësonte se askush nuk ishte më i sigurt.
Dora e Abu Nidal dhe ndryshimi i epokës
Sulmet iu atribuuan âOrganizatĂ«s Abu Nidalâ, njĂ« fraksion radikal palestinez qĂ« asokohe vepronte jashtĂ« kontrollit tĂ« PLO-sĂ«. Ky akt terrori nuk ishte thjesht njĂ« sulm ndaj Izraelit apo SHBA-sĂ«, por njĂ« goditje ndaj lirisĂ« sĂ« lĂ«vizjes nĂ« EvropĂ«.
Pas dhjetorit të vitit 1985, udhëtimi ajror në Evropë nuk do të ishte më i njëjti. Masakrat shërbyen si një pikë kthese:
Kontrolle të rrepta: Aeroportet u kthyen në zona të fortifikuara.
Prani ushtarake: Policia e armatosur rëndë u bë pjesë e pandashme e peizazhit të terminaleve.
Bashkëpunimi i inteligjencës: Shtetet evropiane rritën ndarjen e informacionit për të parandaluar sulme të ngjashme.
Sot, këto ngjarje mbeten një kujtesë e errët se si dhuna gjeopolitike mund të thyejë qetësinë e jetës së përditshme, duke shndërruar portat e botës në skena të një tragjedie globale.
Nga entuziazmi i rikthimit te tragjedia e Rawalpindit: Fundi brutal i gruas së parë që udhëhoqi një shtet mysliman dhe pasojat që lanë një komb në zi.
PĂ«rgatiti: Leonard Veizi
MĂ« 27 dhjetor 2007, Pakistani u zhyt nĂ« njĂ« nga periudhat e tij mĂ« tĂ« errĂ«ta tĂ« pasigurisĂ«. Ish-kryeministrja dhe liderja karizmatike e opozitĂ«s, Benazir Bhutto, u ekzekutua nĂ« njĂ« atentat tĂ« pĂ«rgjakshĂ«m politik qĂ« la botĂ«n pa fjalĂ«. Ngjarja ndodhi nĂ« Rawalpindi, nĂ« parkun historik Liaquat National Bagh â njĂ« vend me peshĂ« simbolike qĂ« u kthye brenda pak sekondash nga njĂ« skenĂ« shprese, nĂ« njĂ« arenĂ« kaosi dhe gjaku.
Ăastet e fundit
Bhutto, e cila ishte rikthyer nga mërgimi me misionin për të marrë pjesë në zgjedhjet parlamentare dhe për të restauruar demokracinë, sapo kishte përfunduar fjalimin e saj para mijëra mbështetësve. Teksa po largohej dhe përshëndeste turmën nga çatia e hapur e automjetit të saj të blinduar, u dëgjuan të shtënat fatale me armë zjarri.
Pothuajse nĂ« tĂ« njĂ«jtin çast, njĂ« sulmues vetĂ«vrasĂ«s shpĂ«rtheu njĂ« bombĂ« pranĂ« mjetit. Fuqia e shpĂ«rthimit ishte shkatĂ«rruese: tĂ« paktĂ«n 25 persona humbĂ«n jetĂ«n nĂ« vend dhe dhjetĂ«ra tĂ« tjerĂ« u plagosĂ«n rĂ«ndĂ«. PavarĂ«sisht dĂ«rgimit me urgjencĂ« nĂ« spital, mjekĂ«t nuk mundĂ«n tĂ« bĂ«nin asgjĂ«; âVajza e Lindjesâ ishte shuar.
Figura e Benazir Bhuttos
Për Pakistanin, Benazir Bhutto nuk ishte thjesht një lidere partie. Si gruaja e parë që kishte drejtuar një shtet mysliman dhe vajza e ish-udhëheqësit Zulfikar Ali Bhutto, ajo përfaqësonte një trashëgimi komplekse politike. Gjatë dy mandateve të saj si kryeministre, ajo u shndërrua në simbolin e rezistencës ndaj sundimit ushtarak dhe një zë i fuqishëm kundër ekstremizmit fetar. Për miliona ndjekës të Partisë Popullore të Pakistanit (PPP), vrasja e saj ishte vrasja e shpresës për një të ardhme më liberale.
Një komb në flakë dhe pikëpyetje pa përgjigje
Lajmi i vdekjes sĂ« saj shkaktoi njĂ« valĂ« tĂ« paprecedentĂ« zemĂ«rimi. Pakistani u pĂ«rfshi nga protesta tĂ« dhunshme, ku mbĂ«shtetĂ«sit e saj u pĂ«rleshĂ«n me forcat e rendit, duke detyruar autoritetet tĂ« shtynin zgjedhjet. NĂ« rrafshin ndĂ«rkombĂ«tar, atentati u dĂ«nua si njĂ« âgoditje nĂ« zemĂ«r tĂ« demokracisĂ«â nĂ« njĂ« rajon tashmĂ« tĂ« brishtĂ« dhe tĂ« armatosur me armĂ« bĂ«rthamore.
Edhe sot, rrethanat e sakta të vrasjes mbeten subjekt i debateve të forta. Megjithëse autoritetet e kohës fajësuan grupet ekstremiste islamike (Al-Qaeda dhe Talibanët pakistanezë), dështimet e rënda në sigurinë e saj dhe menaxhimi i skenës së krimit kanë lënë vend për dyshime të përhershme mbi përfshirjen e mundshme të elementëve brenda aparatit shtetëror.
Plaga e hapur e politikës pakistaneze
Vrasja e Benazir Bhuttos shënoi fundin brutal të një epoke. Ajo la pas një boshllëk të thellë politik që vështirë se është mbushur edhe sot. Ky atentat mbetet një kujtesë tragjike se në Pakistan, lufta për pushtet dhe demokraci shpesh paguhet me çmimin më të lartë: jetën. Trashëgimia e saj vazhdon të jetë një pikë referimi, por vrasja e saj mbetet një plagë që dëshmon brishtësinë e jetës publike përballë dhunës politike.
Tre vjet më parë, në Turqi u zbuluan gjashtë gurë të lashtë rrethorë me peshë 200 kg secili, por arkeologët ende nuk e kanë kuptuar funksionin e tyre.
 Nga Luigi Bignami
NjĂ« sĂ«rĂ« objektesh enigmatike prej guri rrethor , tĂ« zbuluara rreth tre vjet mĂ« parĂ« gjatĂ« punimeve pĂ«r zgjerimin e rrugĂ«ve nĂ« rrethin Ćemdinli tĂ« provincĂ«s Hakkari tĂ« TurqisĂ«, vetĂ«m tani janĂ« rishfaqur nĂ« qendĂ«r tĂ« vĂ«mendjes sĂ« kĂ«rkimeve shkencore.
Zbulimi u bĂ« nĂ« zonĂ«n AktĂŒtĂŒn, disa kilometra larg kufirit midis TurqisĂ« dhe Irakut. GjatĂ« gĂ«rmimeve, nga nĂ«ntoka dolĂ«n gjashtĂ« gurĂ« tĂ« mĂ«dhenj me formĂ« tĂ« rregullt , tĂ« gjithĂ« rrethorĂ« dhe me peshĂ« mĂ« shumĂ« se 200 kilogramĂ« secili .
Një zbulim i rastësishëm
I pari që vuri re formën e pazakontë të gurëve ishte Cafer Gezer, kryetari i fshatit Konur. Gjeometria dhe struktura e tyre kompakte i ranë menjëherë në sy si të ndryshme nga shkëmbinjtë normalë në zonë . Nga frika se mund të humbisnin ose dëmtoheshin, Gezer i hoqi gurët me mjete mekanike dhe i zhvendosi në pjesën e përparme të shtëpisë së tij, ku mbetën të ruajtura për afërsisht tre vjet.
Fosile, rituale apo fenomene gjeologjike?
Sipas Gezerit, kĂ«to forma tĂ« çuditshme mund tĂ« kenĂ« njĂ« origjinĂ« shumĂ« mĂ« tĂ« vjetĂ«r nga sa duken. Pasi bĂ«ri disa kĂ«rkime, ai filloi tĂ« dyshonte se ato mund tĂ« ishin mbetje tĂ« fosilizuara . âPĂ«rmes kĂ«rkimit tim, zbulova se ato mund tĂ« ishin fosile. EkspertĂ«t kanĂ« hipotezuar se ato i pĂ«rkisnin specieve tĂ« zhdukura tĂ« kafshĂ«ve. Pamja e tyre Ă«shtĂ« unikeâ, shpjegoi ai.
Burri kontaktoi gjithashtu Universitetin e Hakkarit, i cili sugjeroi transferimin e gurĂ«ve nĂ« Muzeun e Vanit pĂ«r analiza tĂ« mĂ«tejshme. MegjithatĂ«, ende nuk Ă«shtĂ« ndĂ«rmarrĂ« asnjĂ« studim sistematik. SpecialistĂ«t theksojnĂ« se objekte tĂ« ngjashme, tĂ« gjetura nĂ« pjesĂ« tĂ« ndryshme tĂ« botĂ«s, mund tĂ« kenĂ« origjina shumĂ« tĂ« ndryshme: nga gurĂ«t e lashtĂ« tĂ« mullirit tĂ« pĂ«rdorur pĂ«r bluarjen e drithĂ«rave, te strukturat rituale ose ceremoniale , te konkrecionet gjeologjike tĂ« thjeshta â por spektakolare . Shembuj tĂ« famshĂ«m pĂ«rfshijnĂ« â GurĂ«t Moeraki â nĂ« ZelandĂ«n e Re dhe disa formacione sferoidale tĂ« gjetura nĂ« AmerikĂ«n e Veriut dhe EvropĂ«.
Një trashëgimi që ia vlen të studiohet
Tani, tre vjet pas zbulimit, Gezer po bĂ«n thirrje pĂ«rsĂ«ri pĂ«r ndĂ«rhyrje institucionale. Sipas Arkeonew dhe burimeve tĂ« tjera, apeli i drejtohet MinistrisĂ« Turke tĂ« KulturĂ«s dhe Turizmit, si dhe arkeologĂ«ve, gjeologĂ«ve dhe paleontologĂ«ve, pĂ«r tĂ« kryer hetime nĂ« vend. âNĂ«se kĂ«ta gurĂ« do tĂ« studioheshin siç duhet, ata mund tĂ« jepnin njĂ« kontribut tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m nĂ« shkencĂ«â, theksoi ai.
Rajoni i Hakkarit, i karakterizuar nga gjeologji komplekse dhe një histori mijëvjeçare e vendbanimeve njerëzore, në fakt mund të fshehë prova pak të njohura të së kaluarës së tij të largët.
Derisa tĂ« sqarohet natyra e tyre e vĂ«rtetĂ«, gurĂ«t rrethorĂ« tĂ« ĆemdinlisĂ« mbeten njĂ« enigmĂ« e hapur.
Nga njĂ« operacion qĂ« parashikohej i shpejtĂ«, nĂ« âVietnamit sovjetikâ qĂ« gĂ«rryeu themelet e njĂ« superfuqie dhe la pas njĂ« shtet nĂ« rrĂ«noja.
PĂ«rgatiti: Leonard Veizi
NĂ« dhjetorin e ftohtĂ« tĂ« vitit 1979, bota dĂ«shmoi njĂ« lĂ«vizje gjeopolitike qĂ« do tĂ« ndryshonte rrjedhĂ«n e historisĂ« moderne. Tanket e UshtrisĂ« sĂ« Kuqe kaluan kufijtĂ« jugorĂ« tĂ« Bashkimit Sovjetik pĂ«r tĂ« hyrĂ« nĂ« territorin e RepublikĂ«s Demokratike tĂ« Afganistanit. Ajo qĂ« Moska e pagĂ«zoi me eufemizmin ândihmĂ« vĂ«llazĂ«roreâ pĂ«r tĂ« mbrojtur pushtetin socialist nĂ« Kabul, u shndĂ«rrua brenda pak kohe nĂ« njĂ« makth dhjetĂ«vjeçar â njĂ« luftĂ« e pĂ«rgjakshme qĂ« nuk njohu fitues, por vetĂ«m shkatĂ«rrim.
Rrënjët e konfliktit
Afganistani i viteve â70 ishte njĂ« mozaik kompleks strukturash fisnore, traditash tĂ« forta fetare dhe njĂ« shoqĂ«rie kryesisht rurale. Revolucioni i Saurit nĂ« vitin 1978 solli nĂ« pushtet njĂ« regjim komunist tĂ« lidhur ngushtĂ« me Kremlinin, por ideologjia e re u pĂ«rplas dhunshĂ«m me indin e vendit. Reformat e detyruara, sekularizimi i menjĂ«hershĂ«m dhe represioni politik kundĂ«r opozitĂ«s ndezĂ«n zjarret e para tĂ« kryengritjeve tĂ« armatosura nĂ« mbarĂ« vendin. Bashkimi Sovjetik, duke parĂ« rrezikun e humbjes sĂ« njĂ« aleati strategjik, vendosi tĂ« ndĂ«rhynte drejtpĂ«rdrejt nĂ« kĂ«tĂ« klimĂ« kaosi.
27 dhjetori: Goditja e parë dhe instalimi i pushtetit
MĂ« 27 dhjetor 1979, operacioni nisi me eliminimin e presidentit Hafizullah Amin nga forcat speciale sovjetike. NĂ« vend tĂ« tij, Moska instaloi Babrak Karmalin, njĂ« figurĂ« qĂ« shihej si mĂ« e besueshme dhe e bindur ndaj Kremlinit. Por, ndĂ«rsa qytetet kryesore u morĂ«n me shpejtĂ«si, provincat dhe malet afgane u bĂ«nĂ« vatra tĂ« njĂ« rezistence tĂ« egĂ«r. Ajo qĂ« u planifikua si njĂ« âoperacion stabilizimiâ, doli jashtĂ« kontrollit duke u kthyer nĂ« njĂ« luftĂ« guerile pa fund.
Muxhahedinët dhe loja e madhe e Fuqive
Për gati një dekadë, ushtria më e fuqishme e Lindjes u përball me muxhahedinët afganë. Këta luftëtarë kishin avantazhin e terrenit dhe mbështetjen e pakursyer të popullsisë lokale. Megjithatë, lufta nuk ishte thjesht lokale; në prapaskenë, Shtetet e Bashkuara dhe aleatët e tyre furnizuan rezistencën me armatime moderne në kuadër të rivalitetit të Luftës së Ftohtë. Malet e Afganistanit u shndërruan në varreza të heshtura për mijëra djem të rinj sovjetikë, ndërsa fshatrat afganë u rrafshuan nga bombardimet ajrore.
Bilanci tragjik dhe trauma shoqërore
Pasojat njerĂ«zore ishin apokaliptike. Miliona afganĂ« u detyruan tĂ« merrnin rrugĂ«t e botĂ«s si refugjatĂ« drejt Pakistanit dhe Iranit, ndĂ«rsa numri i tĂ« vrarĂ«ve mbetet ende i vĂ«shtirĂ« pĂ«r tâu llogaritur saktĂ«sisht. Nga ana tjetĂ«r, Bashkimi Sovjetik pagoi njĂ« çmim qĂ« nuk mund ta pĂ«rballonte mĂ«: mbi 15 mijĂ« ushtarĂ« tĂ« vrarĂ« dhe njĂ« traumĂ« shoqĂ«rore qĂ« minoi besimin e qytetarĂ«ve te sistemi komunist.
Një tërheqje që paralajmëroi fundin e një epoke
NĂ« vitin 1989, kur trupat e fundit sovjetike kaluan urĂ«n e miqĂ«sisĂ« pĂ«r tâu kthyer nĂ« shtĂ«pi, humbja ishte e qartĂ«. Lufta kishte gĂ«rryer ekonominĂ« e BRSS-sĂ« dhe kishte thyer moralin e ushtrisĂ«. VetĂ«m dy vite mĂ« vonĂ«, vetĂ« Bashkimi Sovjetik do tĂ« pushonte sĂ« ekzistuari.
Për Afganistanin, kjo luftë nuk ishte fundi, por fillimi i një tragjedie tjetër. Kaosi që la pas ndërhyrja sovjetike hapi rrugën për luftërat civile dhe ngritjen e talebanëve, duke mbjellë farën e një dhune që vazhdon të prodhojë pasoja edhe sot. Ngjarjet e vitit 1979 mbeten një leksion i hidhur i historisë: ndërhyrjet ushtarake me petk ideologjik shpesh përfundojnë duke shkatërruar si vendin që pushtohet, ashtu edhe fuqinë që tenton ta pushtojë.
Certosa, Osanna dhe Gallo inaugurojnë seksionin e ri të përhershëm
nga Francesca De Lucia
Shekulli i nëntëmbëdhjetë ishte një shekull fermentimi të jashtëzakonshëm për Napolin, kryeqytetin e një mbretërie në transformim dhe një udhëkryq të Grand Tour, atëherë qendra e aktivitetit artistik evropian në kontakt të vazhdueshëm me Parisin, duke tërhequr, ndërsa gërmimet e Vezuvit vazhdonin, udhëtarë, artistë dhe koleksionistë.
Me dymbëdhjetë dhoma të reja me pamje nga panorama ikonike, hapësirat ekspozuese të Certosa di San Martino, pjesë e Muzeve Kombëtare të Vomeros, janë zgjeruar. Ky seksion i ri paraqet një ekspozitë të përhershme kushtuar atij shekulli (shpesh të anashkaluar në kontekste artistike dhe muzeale), të treguar përmes dyqind veprave: piktura, arte dekorative, skulptura, fotografi dhe koleksione të çmuara nga koleksionet e mëdha historike, disa prej të cilave janë ruajtur dhe restauruar.
Zgjerimi u pĂ«rurua nga Massimo Osanna, Drejtor i PĂ«rgjithshĂ«m i Muzeve; Luigi Gallo, Drejtor i PĂ«rkohshĂ«m i Muzeve KombĂ«tare Vomero; Isabella Valente, bashkĂ«kuratore (Universiteti Federico II i Napolit); dhe Teresa Armato, KĂ«shilltare e Qytetit pĂ«r Turizmin. Seksioni i ri i muzeut u krijua falĂ« financimit nga Plani KombĂ«tar i RimĂ«kĂ«mbjes dhe RezistencĂ«s (NRRP) (700,000 âŹ), i dedikuar posaçërisht pĂ«r pĂ«rmirĂ«simin e efikasitetit tĂ« energjisĂ«, i vĂ«nĂ« nĂ« dispozicion nga Drejtoria e PĂ«rgjithshme pĂ«r MuzetĂ«.
âĂshtĂ« njĂ« ekspozitĂ« mahnitĂ«se; isha e emocionuar,â komentoi Osanna. âĂshtĂ« rezultat i njĂ« studimi dhe kĂ«rkimi tĂ« gjerĂ« dhe tĂ« pĂ«rbashkĂ«t qĂ« i rikthen nĂ« jetĂ« veprat dhe kontekstet kryesore tĂ« historisĂ« sĂ« Napolit dhe forcon rolin e muzeut si njĂ« hapĂ«sirĂ« ââpublike: njĂ« vend qĂ« dĂ«gjon, mirĂ«pret dhe rinovon historinĂ« e tij ditĂ« pas dite. Edhe njĂ« herĂ«, NRRP konfirmon veten si njĂ« mundĂ«si pĂ«r tâi dhĂ«nĂ« jetĂ« tĂ« re muzeve tona, pĂ«r tĂ« pĂ«rmirĂ«suar aftĂ«sitĂ« e tyre narrative pĂ«r tĂ« gjithĂ« audiencĂ«n dhe pĂ«r tâi bĂ«rĂ« ato gjithnjĂ« e mĂ« tĂ« arritshme pĂ«r komunitetet qĂ« i banojnĂ« ato.â PĂ«r Gallon, âshekulli i 19-tĂ« ishte shekulli nĂ« tĂ« cilin Napoli ndryshoi fytyrĂ«n dhe imazhet e tij. Me kĂ«tĂ« itinerar tĂ« ri, ne duam ta shoqĂ«rojmĂ« vizitorin pĂ«rmes asaj periudhe transformimi tĂ« madh, pĂ«rmes veprave qĂ« flasin pĂ«r shijen, udhĂ«timin, koleksionimin dhe jetĂ«n e pĂ«rditshme. ĂshtĂ« njĂ« mĂ«nyrĂ« pĂ«r tâi rikthyer publikut pasurinĂ« e njĂ« trashĂ«gimie qĂ« i pĂ«rket qytetit dhe historisĂ« sĂ« tijâ.
E projektuar nga arkitekti Fernando Giannella, ekspozita paraqet një udhëtim gjithëpërfshirës dhe të strukturuar përmes veprave nga koleksione të tilla si ato të Bonghi, Savarese, Ruffo, Ricciardi, Rotondo dhe Gamberini. Historia fillon me artet dekorative: porcelan nga Real Fabbrica di Napoli, Castelli majolica, enë prej balte napolitane, qelqi dhe korali, të cilat na flasin për një shije të kulturuar dhe kozmopolite. Piktura peizazhistike e shekullit të nëntëmbëdhjetë gjeti një nga qendrat e saj më të gjalla në Napoli: nga lirizmi romantik i DuclÚre, Carelli, Smargiassi, Fergola dhe Vervloet te pamjet plein-air të Shkollës Posillipo të themeluar nga Anton Sminck van Pitloo, deri te evolucioni realist i Shkollës Resina. Ajo vazhdon me realizmin dhe verizmin e Risorgimento Naples dhe veprat e Filippo Palizzi, Domenico Morelli dhe Antonio Mancini. Skulptura qendrore është figura e Vincenzo Gemito, një artist simbolik me veprat e tij prej terrakote, të cilat përcjellin jetë dhe të vërtetë.
Mbetjet e një anijeje të mesit të shekullit të 1-rë, të përdorur nga fisnikëria për ekskursione, u zbuluan pranë brigjeve të Aleksandrisë, Egjipt, në një thellësi prej 7 metrash.
nga Paola Panigas
Turi kulturor i botĂ«s klasike nuk mund tĂ« mos pĂ«rfshinte njĂ« ndalesĂ« nĂ« Egjiptin e lashtĂ« , siç konfirmohet nga rrĂ«nojat e gjetura nĂ« brigjet e AleksandrisĂ«, e cila mund tĂ« jetĂ« âanija e parĂ« turistikeâ nga epoka romake nĂ« Egjipt : njĂ« jaht luksoz, 35 metra i gjatĂ«, i cili duket se korrespondon me njĂ« dĂ«shmi tĂ« raportuar nga gjeografi grek Strabo nĂ« shekullin e 1-rĂ« para Krishtit: â JanĂ« anije tĂ« dekoruara me mjeshtĂ«ri, tĂ« pĂ«rdorura nga oborri mbretĂ«ror pĂ«r ekskursione: çdo ditĂ« dhe çdo natĂ« ato janĂ« tĂ« mbushura me njerĂ«z qĂ« luajnĂ« muzikĂ«, kĂ«rcejnĂ« dhe festojnĂ« pa kufizim .â
Megalopoli i Egjiptit
NĂ« kohĂ«t e lashta, Aleksandria ishte njĂ« metropol spektakolar: afĂ«rsisht 700,000 njerĂ«z jetonin kĂ«tu, duke shijuar rrugĂ«t me kalldrĂ«m, pallatet, banjat dhe tempujt e veshur me mermer. PĂ«r udhĂ«tarĂ«t qĂ« vinin nga deti, âkarta e vizitĂ«sâ e qytetit ishte Fari i Farosit , njĂ« kullĂ« prej mermeri dhe graniti afĂ«rsisht 130 metra e lartĂ«, e konsideruar si njĂ« nga shtatĂ« mrekullitĂ« e botĂ«s antike, poshtĂ« sĂ« cilĂ«s ndodhej porti. Dhe pikĂ«risht nĂ« ujĂ«rat e Portus Magnus , arkeologĂ«t nga Instituti Evropian i ArkeologjisĂ« NĂ«nujore (IEASM), tĂ« udhĂ«hequr nga Franck Goddio, gjetĂ«n rrĂ«nojat, pranĂ« ishullit tĂ« zhytur tĂ« Antirhodos.
NjĂ« jaht luksoz. AnijaâqĂ« daton nĂ« gjysmĂ«n e parĂ« tĂ« shekullit tĂ« 1-rĂ« pas Krishtitâu ndĂ«rtua si njĂ« anije e vogĂ«l turistike: 35 metra e gjatĂ« dhe 7 metra e gjerĂ«, pĂ«rfshinte njĂ« pavijon qendror dhe njĂ« kabinĂ« tĂ« dekoruar. Sigurisht qĂ« u ndĂ«rtua pĂ«r tĂ« lundruar nĂ« ujĂ«ra shumĂ« tĂ« cekĂ«ta: harku ishte i sheshtĂ«, ndĂ«rsa pjesa e pasme ishte e rrumbullakosur.
Anija ka të ngjarë të ketë pasur nevojë për më shumë se 20 vozitës, ndërsa hapësira e pasagjerëve ishte projektuar për ceremoni dhe festime në lumë dhe kanale. Një mbishkrim grek, ende i padeshifruar, shfaqet në kornizën e anijes. Ky çelës mund të ofrojë informacion në lidhje me pronarët e saj, rolin e anijes ose funksionin e saj ritual.
Një zbulim i jashtëzakonshëm
Edhe pse ky lloj ene shfaqet nĂ« tekste dhe vepra arti tĂ« lashta â siç Ă«shtĂ« Mozaiku i Nilit Palestrina, i cili pĂ«rshkruan njĂ« anije mĂ« tĂ« vogĂ«l tĂ« angazhuar nĂ« gjueti hipopotami â njĂ« shembull i vĂ«rtetĂ« nuk ishte gjetur kurrĂ« . Mbetjet e anijes ndodheshin nĂ« njĂ« thellĂ«si prej vetĂ«m 7 metrash dhe nĂ«n vetĂ«m 1.5 metra sediment.
Qytetërim i zhytur
Që nga viti 1992, ekipi i Goddios ka gërmuar pjesë të tëra të Aleksandrisë së lashtë: tempuj, lagje të zhytura dhe anije të mbytura nga epoka të ndryshme. Në vitin 2000, qytetet e lashta të Thonis-Heracleion dhe Canopus u zbuluan në Gjirin e Aboukirit, me statuja dhe thesare kolosale ende të paprekura. Në vitin 2019, u gjet një tjetër anije e mbytur që dukej se përputhej me një përshkrim nga Herodoti.
Megjithatë, kjo enë u gjet më pak se 50 metra larg tempullit të zhytur të Isis.
Pse u fundos?
Mbetet e paqartë pse kjo anije u fundos në brigjet e Egjiptit. Një shpjegim, sipas arkeologëve, mund të jetë tërmeti i fuqishëm dhe cunami pasues që shkatërruan bregdetin në vitin 50 pas Krishtit, duke shkaktuar shembjen e Tempullit të Isis dhe përmbytjen e një pjese të portit.
NjĂ« hipotezĂ« tjetĂ«r mund tĂ« lidhet me ritin e maskuar tĂ« Anijes sĂ« Isis ( navigium Isidis) : njĂ« procesion nĂ« tĂ« cilin njĂ« anije e dekoruar me bollĂ«k pĂ«rfaqĂ«sonte varkĂ«n diellore tĂ« perĂ«ndeshĂ«s, âzonjĂ«s sĂ« detitâ. Mbetjet e anijes sĂ« zhytur mund tĂ« kenĂ« qenĂ« pjesĂ« e ceremonisĂ«.
Sidoqoftë, anija do të mbetet nën ujë, në përputhje me udhëzimet e UNESCO-s, për të siguruar ruajtjen e saj.
Data 26 dhjetor 1893 njihet si dita e lindjes së Mao Ce Dunit, figurë qendrore e revolucionit komunist kinez dhe themelues i Republikës Popullore të Kinës
Nga Leonard Veizi
NĂ« horizontin e Lindjes, aty ku dielli lind mbi rrjedhat e lumit Jance, Mao Ce Duni u shfaq jo thjesht si njĂ« politikan, por si njĂ« forcĂ« qĂ« synonte tĂ« riformĂ«sonte vetĂ« shpirtin e KinĂ«s antike. I frymĂ«zuar fillimisht nga hija e Stalinit dhe mĂ« pas i pĂ«rplasur ashpĂ«r me ârevizionizminâ e Hrushovit, Mao e ngriti librin e vogĂ«l tĂ« kuq si simbol tĂ« njĂ« rruge tĂ« veçantĂ« revolucionare. Ai premtoi tâi jepte fund shekujve tĂ« poshtĂ«rimit dhe ta kthente fshatarĂ«sinĂ« e kĂ«rrusur nĂ« arkitekte tĂ« njĂ« bote tĂ« re. Por ironia e historisĂ« do ta sillte âTimonierin e Madhâ edhe pĂ«rballĂ« presidentit amerikan Riçard Nikson, ndĂ«rsa pĂ«rtej Murit tĂ« Madh, figura e tij do tĂ« gjente njĂ« pasqyrim tĂ« çuditshĂ«m nĂ« njĂ« vend tĂ« vogĂ«l ballkanik, ku Enver Hoxha kĂ«rkonte me ngulm njĂ« âMekĂ«â tĂ« re ideologjike.
Portreti ideologjik i Maos
Mao Ce Duni (1893â1976) ishte arkitekti i njĂ« rruge tĂ« veçantĂ« drejt socializmit. Ndryshe nga modeli sovjetik, i ndĂ«rtuar mbi punĂ«torin industrial, Mao besonte te parimi i ârrethimit tĂ« qytetit nga fshatiâ. Ai e shihte revolucionin si njĂ« proces tĂ« pĂ«rhershĂ«m pastrimi, njĂ« zjarr qĂ« duhej mbajtur ndezur pĂ«rmes fushatave si Hapi i Madh PĂ«rpara dhe Revolucioni Kulturor.
Pas këtij vrulli ideologjik, megjithatë, fshiheshin tragjedi njerëzore të përmasave biblike. Uria masive, dhuna politike dhe përsekutimi i intelektualëve lanë gjurmë të pashlyeshme në historinë kineze, duke e bërë figurën e Maos një nga më kontradiktoret e shekullit XX.
âFeneri i ndriturâ: vallĂ«zimi mes TiranĂ«s dhe Pekinit
MarrĂ«dhĂ«nia mes Mao Ce Dunit dhe Enver HoxhĂ«s nuk ishte thjesht njĂ« aleancĂ« diplomatike. Ajo ishte njĂ« martesĂ« interesi ideologjik, e lindur nĂ« kontekstin e pĂ«rçarjes sĂ« madhe komuniste dhe e ushqyer nga frika e pĂ«rbashkĂ«t ndaj ârevizionizmitâ.
Urrejtja e përbashkët ndaj Hrushovit
Kur nĂ« vitin 1956 Nikita Hrushovi denoncoi krimet e Stalinit, Tirana dhe Pekini reaguan njĂ«soj. Enver Hoxha, i tmerruar nga çdo shenjĂ« liberalizimi qĂ« mund tâi rrezikonte pushtetin absolut, gjeti te Mao mbrojtĂ«sin e fundit tĂ« stalinizmit. Mao, nga ana e tij, e shihte ShqipĂ«rinĂ« si njĂ« pikĂ« strategjike nĂ« zemĂ«r tĂ« EvropĂ«s, njĂ« zĂ« tĂ« vogĂ«l por tĂ« dobishĂ«m pĂ«r tĂ« sfiduar hegjemoninĂ« sovjetike.
Retorika e âMikut tĂ« Madhâ
NĂ« diskursin zyrtar kinez, ShqipĂ«ria u shpall âFeneri i ndritur i socializmit nĂ« EvropĂ«â. Kjo frazĂ« poetike ushqente egon e udhĂ«heqjes shqiptare dhe krijonte iluzionin e njĂ« rĂ«ndĂ«sie globale. Propaganda i paraqiste dy udhĂ«heqĂ«sit si vĂ«llezĂ«r ideologjikĂ«, ndonĂ«se ata u takuan shumĂ« rrallĂ« personalisht. Distanca gjeografike kompensohej me telegrame, delegacione dhe deklarata patetike besnikĂ«rie.
Vizita e Ău En Lait mĂ«1964, kulmi i euforisĂ«
Janari i vitit 1964 shĂ«noi kulmin e marrĂ«dhĂ«nieve shqiptaro-kineze. Kryeministri kinez Ău En Lai, diplomati mĂ« i rafinuar i Pekinit, vizitoi TiranĂ«n nĂ« njĂ« atmosferĂ« qĂ« i ngjante njĂ« rituali politik.
RrugĂ«t u mbushĂ«n me turma dhe flamuj, Enver Hoxha e priti personalisht nĂ« aeroport, ndĂ«rsa mesazhi politik ishte i qartĂ«: ShqipĂ«ria nuk ishte mĂ« vetĂ«m. Vizita ishte njĂ« shuplakĂ« simbolike pĂ«r MoskĂ«n. NĂ« prapaskenĂ«, Ău En Lai mbeti i impresionuar nga kultura e gjerĂ« e HoxhĂ«s, por edhe i habitur nga ngurtĂ«sia staliniste e aplikuar nĂ« njĂ« vend kaq tĂ« vogĂ«l e tĂ« varfĂ«r.
Arkitektura e ndihmës kineze
Për gati dy dekada, ekonomia shqiptare u mbajt gjallë nga ndihmat kineze. Mbi 6 mijë specialistë kinezë punuan në Shqipëri, ndërsa mijëra studentë shqiptarë u arsimuan në Kinë. Ndihma përfshinte industri të rëndë, bujqësi, energjetikë dhe ushtri.
Kina dĂ«rgonte grurĂ« e oriz edhe nĂ« periudha kur vetĂ« popullsia kineze vuante mungesat, vetĂ«m pĂ«r tĂ« mbajtur aleatin e saj tĂ« vetĂ«m evropian. Ushtria shqiptare u pajis me armĂ« dhe teknologji qĂ« e bĂ«nin njĂ« kopje tĂ« vogĂ«l tĂ« UshtrisĂ« Ălirimtare Popullore.
Revolucioni Kulturor dhe eksporti i tij shqiptar
NĂ« vitin 1966, Mao nisi Revolucionin Kulturor. Enver Hoxha e pĂ«rqafoi frymĂ«n e tij dhe nisi âRevolucionarizimin e jetĂ«s sĂ« venditâ. Pasojat ishin tĂ« menjĂ«hershme: lufta kundĂ«r fesĂ«, dĂ«rgimi i kuadrove nĂ« fshatra, fletĂ«-rrufetĂ« dhe goditja e elitĂ«s intelektuale. ShqipĂ«ria u shpall shteti i parĂ« ateist nĂ« botĂ«, duke importuar drejtpĂ«rdrejt modelin e Rojave tĂ« Kuqe kineze.
Paradoksi i modernizimit
Marrëdhënia me Kinën i dha Shqipërisë industri të rëndë, por edhe një varësi fatale. Teknologjia ishte shpesh e vjetruar dhe, kur specialistët kinezë u larguan në vitin 1978, morën me vete projektet. Shumë uzina mbetën skelete prej çeliku dhe betoni, të paafta për të funksionuar në mënyrë të pavarur.
Fundi i aleancës
Vdekja e Maos në vitin 1976 dhe ardhja në pushtet e Deng Xiaoping shënuan fundin e miqësisë. Reformat pragmatike dhe afrimi me SHBA-në ishin të papranueshme për Enver Hoxhën. Në vitin 1978, Kina ndërpreu ndihmat. Shqipëria mbeti sërish e vetmuar, duke hyrë në izolimin më të errët të historisë së saj.
Në thelb, kjo miqësi dështoi sepse Mao ishte pragmatist, ndërsa Hoxha dogmatik. Njëri përdorte ideologjinë për ta bërë Kinën fuqi botërore; tjetri për të ruajtur pushtetin absolut mbi një vend të vogël.
Trashëgimia e kësaj aleance janë ende sot uzina të heshtura, struktura industriale të braktisura dhe një kapitull i historisë shqiptare që dëshmon se miqësitë e ndërtuara mbi kultin e individit rrëzohen sapo figura e diktatorit zhduket.
Me partinë e ekstremit të djathtë në krye të sondazheve, zbulova se një roman i vendosur në kohën e ngritjes së nazistëve jep një paralajmërim tejet aktual.
Tania Roettger
NĂ« vitin 1932, shkrimtarja e lindur nĂ« Berlin, Gabriele Tergit, nisi tĂ« pĂ«rjetĂ«sonte atĂ« qĂ« e shihte si njĂ« botĂ« nĂ« zhdukje: jetĂ«t dhe fatet e hebrenjve tĂ« qytetit. Deri nĂ« vitin 1945, pasi kishte ikur nga nazistĂ«t fillimisht nĂ« Ăekosllovaki, pastaj nĂ« PalestinĂ« e mĂ« pas nĂ« Britani, Tergit e kishte pĂ«rfunduar romanin e saj, por u desh deri nĂ« vitin 1951 qĂ« The Effingers tĂ« botohej. Edhe atĂ«herĂ«, vetĂ«m pak librarĂ« gjermanĂ« pranuan ta kishin nĂ« raftet e tyre. Ishte njĂ« vepĂ«r tepĂ«r e pazakontĂ« pĂ«r njĂ« publik gjerman qĂ« kishte qenĂ« dĂ«shmitar, nĂ« mos pjesĂ«marrĂ«s, i Holokaustit.
Edhe pse u shpĂ«rfill nĂ« kohĂ«n e vet, romani Ă«shtĂ« rizbuluar si njĂ« klasik nĂ« Gjermani dhe tani Ă«shtĂ« botuar pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« anglisht. Ai Ă«shtĂ« njĂ« kronikĂ« e tre familjeve hebraike tĂ« pasura nĂ« Berlin, nga viti 1878 deri nĂ« 1942, me njĂ« epilog tĂ« vendosur nĂ« vitin 1948, bazuar nĂ« vizitĂ«n e kthimit tĂ« Tergitit nĂ« qytetin e saj tĂ« shkatĂ«rruar. Tergit e kuptoi sa tĂ« rrezikshĂ«m ishin nazistĂ«t. Ajo ishte reportere gjyqĂ«sore dhe nĂ« vitet 1920 mbuloi proceset gjyqĂ«sore tĂ« Adolf Hitlerit dhe Joseph Goebbelsit â gjĂ« qĂ« e bĂ«ri edhe vetĂ« shĂ«njestĂ«r; ajo u largua nga Berlini pasi i shpĂ«toi pĂ«r pak njĂ« bastisjeje tĂ« SA-sĂ« (âkĂ«mishĂ«kafenjtĂ«â) nĂ« mars 1933.
ĂshtĂ« tronditĂ«se, duke lexuar The Effingers nĂ« vitin 2025, tĂ« vĂ«resh se ngritja e nazistĂ«ve nĂ« pushtet ndodh kryesisht nĂ« periferi tĂ« jetĂ«ve tĂ« protagonistĂ«ve. Ekziston ndjesia se, edhe pse i njohin si aktorĂ« tĂ« rrezikshĂ«m, ata megjithatĂ« ndihen tĂ« izoluar nga nazistĂ«t nĂ« vilat e tyre luksoze nĂ« Tiergarten, me veshjet e mira dhe lidhjet shoqĂ«rore.
NjĂ« atmosferĂ« e ngjashme rreziku politik tĂ« varur mbi kokĂ« shfaqet edhe nĂ« Cabaret, filmi i vitit 1972 i bazuar nĂ« romanet berlineze tĂ« Christopher Isherwood-it. Republika e Vajmarit portretizohet si njĂ« kohĂ« hedoniste dhe nazistĂ«t dalin ngadalĂ« nga sfondi. NjĂ« personazh thotĂ« madje: âNazistĂ«t janĂ« thjesht njĂ« bandĂ« huliganĂ«sh budallenj â por ama i shĂ«rbejnĂ« njĂ« qĂ«llimi: le tâi heqin qafe komunistĂ«t dhe mĂ« pas do tĂ« jemi nĂ« gjendje tâi kontrollojmĂ«.â Kjo ndjenjĂ« rreziku tĂ« afĂ«rt, por tĂ« nĂ«nvlerĂ«suar, mâu duk thellĂ«sisht bashkĂ«kohore.
Diskutimi mbi fashizmin Ă«shtĂ« sot i kudogjendur. KĂ«tu nĂ« Gjermani ai zhvillohet nĂ« artikuj, libra, ekspozita dhe cikle ligjĂ«ratash publike. Debatohet nĂ«se politika e Alternative fĂŒr Deutschland (AfD) mund tĂ« quhet fashizĂ«m, apo nĂ«se kjo formĂ« e autoritarizmit tĂ« djathtĂ« tĂ« shekullit XXI Ă«shtĂ« cilĂ«sisht e ndryshme.
NĂ« pĂ«rpjekje pĂ«r tĂ« kuptuar mĂ« mirĂ« kĂ«to precedentĂ« historikĂ« dhe kohĂ«n tonĂ«, u regjistrova nĂ« njĂ« seminar mbrĂ«mjeje mbi fashizmin, me titull âPĂ«rbindĂ«shatâ e fashizmit dje, sot dhe nesĂ«r, nĂ« forumin letrar tĂ« majtĂ« Berthold Brecht nĂ« Berlin. Ideja qendrore, siç shpjegoi lektori, ishte se aftĂ«sia pĂ«r tĂ« pĂ«rkufizuar fashizmin Ă«shtĂ« hapi i parĂ« pĂ«r tĂ« rritur qĂ«ndrueshmĂ«rinĂ« ndaj tij. PavarĂ«sisht vĂ«shtirĂ«sive pĂ«r tĂ« arritur njĂ« pĂ«rkufizim tĂ« saktĂ«, ramĂ« dakord mbi disa shenja dalluese: pĂ«rpjekja pĂ«r tĂ« krijuar njĂ« komb etnikisht âtĂ« pastĂ«râ, angazhimi i forcave paramilitare dhe pĂ«rdorimi i dhunĂ«s sĂ« tepruar, qĂ«ndrime antiliberale dhe antidemokratike, si dhe mbĂ«shtetja nga donatorĂ« tĂ« pasur tĂ« elitĂ«s ekonomike.
Kur diskutimi u kthye te AfD-ja dhe vendosja e saj nĂ« kĂ«tĂ« spektĂ«r, njĂ« atmosferĂ« e rĂ«ndĂ« ra mbi sallĂ«n e seminarit. Po kalonim nga teoria te realiteti politik i GjermanisĂ« nĂ« vitin 2025 dhe, edhe pse AfD-ja nuk ka forcĂ«n e vet paramilitare dhe nuk pĂ«rdor dhunĂ« tĂ« tepruar, ekzistojnĂ« shqetĂ«sime serioze pĂ«r kriteret e tjera. ĂshtĂ« njĂ« parti pĂ«r tĂ« cilĂ«n kanĂ« votuar mbi 30% e punĂ«torĂ«ve krahu dhe tĂ« papunĂ«ve nĂ« zgjedhjet federale tĂ« shkurtit. AfD-ja doli e dyta nĂ« rang kombĂ«tar me 20.8% tĂ« votave, ndĂ«rsa CDU-ja mori 28.5%. Sondazhet e fundit e nxjerrin AfD-nĂ« nĂ« krye me 26% kundrejt 24% tĂ« CDU-sĂ«. AfD-ja Ă«shtĂ« njĂ« parti qĂ« Ă«shtĂ« cilĂ«suar âekstremiste e djathtĂ«â nga vetĂ« Zyra Federale pĂ«r Mbrojtjen e KushtetutĂ«s.
NjĂ« iluzion historik qĂ« establishmenti gjerman rrezikon ta pĂ«rsĂ«risĂ« Ă«shtĂ« ideja se elitat e vjetra mund tĂ« mbajnĂ« nĂ«n kontroll forcat e reja qĂ« dalin nĂ« skajin ekstrem tĂ« djathtĂ«. Disa javĂ« para zgjedhjeve tĂ« vitit 2025, kancelari demokristian (CDU), Friedrich Merz, theu tĂ« ashtuquajturin âmur mbrojtĂ«sâ â marrĂ«veshjen mes tĂ« gjitha partive demokratike pĂ«r tĂ« mos bashkĂ«punuar me AfD-nĂ« nĂ« votimet parlamentare. Merz kaloi nĂ« parlament njĂ« propozim pĂ«r ashpĂ«rsimin e masave kundĂ«r migracionit tĂ« paligjshĂ«m me mbĂ«shtetjen e AfD-sĂ«. QĂ« prej asaj kohe, disa anĂ«tarĂ« tĂ« CDU-sĂ« kanĂ« bĂ«rĂ« thirrje qĂ« Merz ta heqĂ« plotĂ«sisht kĂ«tĂ« mur mbrojtĂ«s.
Kur Gjermania përkujtoi muajin e kaluar viktimat e pogromeve naziste të nëntorit 1938, Frank-Walter Steinmeier, kreu simbolik i shtetit, mbajti një fjalim ku paralajmëroi për AfD-në pa e përmendur drejtpërdrejt me emër. Ai i bëri thirrje qeverisë së Merzit të ruajë murin mbrojtës dhe madje sugjeroi që të shqyrtohen mundësitë ligjore për ndalimin e partive antidemokratike. Perspektiva e ndalimit të AfD-së është debatuar gjerësisht, por duket pak e mundshme; për më tepër, ajo shmang përballjen me rrënjët e mbështetjes së saj.
PĂ«r ata qĂ« duan tâi rezistojnĂ« ekstremizmit tĂ« djathtĂ«, njĂ« nga pĂ«rparĂ«sitĂ« e para Ă«shtĂ« tĂ« tregojnĂ« solidaritet me ata qĂ« janĂ« nĂ«n kĂ«rcĂ«nim. NĂ« GjermaninĂ« e vitit 2025, kjo do tĂ« thotĂ« kryesisht azilkĂ«rkuesit â veçanĂ«risht sirianĂ«t, afganĂ«t dhe ukrainasit â por nĂ« pĂ«rgjithĂ«si tĂ« rinjtĂ« me histori migracioni. Ka pasur edhe shfaqje publike tĂ« kĂ«tij solidariteti.
NĂ« janar 2024, miliona njerĂ«z dolĂ«n nĂ« rrugĂ«t e akullta anembanĂ« GjermanisĂ« pĂ«r tĂ« protestuar kundĂ«r konferencĂ«s famĂ«keqe sekrete mbi ârimigriminâ nĂ« Potsdam, ku morĂ«n pjesĂ« neo-nazistĂ« dhe anĂ«tarĂ« tĂ« AfD-sĂ«, dhe qĂ« u ekspozua nga platforma investigative Correctiv. Por as kjo zemĂ«rim publik, as shqetĂ«simet pĂ«r dobĂ«simin e murit parlamentar mbrojtĂ«s, nuk duket se kanĂ« pasur ndikim tĂ« qĂ«ndrueshĂ«m mbi qeverinĂ« e Merzit.
MĂ«simi moral i hidhur i romanit tĂ« Tergitit vjen nĂ« letrĂ«n e fundit, tĂ« shkruar nga Effingeri i moshuar gjatĂ« rrugĂ«s pĂ«r nĂ« kampin e pĂ«rqendrimit: âBesova te e mira tek njerĂ«zit â ky ishte gabimi mĂ« i rĂ«ndĂ« i jetĂ«s sime tĂ« gabuar.â Nuk duhet tĂ« reshtim sĂ« besuari te e mira tek njerĂ«zit, por duhet gjithashtu tâu kushtojmĂ« vĂ«mendje paralajmĂ«rimeve tĂ« historisĂ«. Ajo qĂ« na mĂ«son The Effingers Ă«shtĂ« tĂ« mos e nĂ«nvlerĂ«sojmĂ« rrezikun e kĂ«rcĂ«nimit fashist dhe tĂ« luftojmĂ« kundĂ«r
Nga korvetat e shpejta te kryqëzorët gjigantë; zbuloni si ndahen rolet në teatrin e luftës detare, ku madhësia, armatimi dhe teknologjia përcaktojnë fatin e oqeaneve.
PĂ«rgatiti: Leonard Veizi
NĂ« shikim tĂ« parĂ«, pĂ«r njĂ« sy laik, tĂ« gjitha duken si kĂ«shtjella gri prej çeliku qĂ« lundrojnĂ« mbi ujĂ«. Por nĂ« botĂ«n e strategjisĂ« ushtarake, dallimi midis njĂ« anijeje dhe njĂ« tjetre nuk Ă«shtĂ« thjesht çështje pĂ«rmasash, por njĂ« ndarje precize rolesh qĂ« dikton fitoren ose humbjen. Nga âgjigantĂ«tâ strategjikĂ« te âujqĂ«ritâ e shpejtĂ« tĂ« bregdetit, ja si klasifikohet flota moderne.
1-Kryqëzori (Cruiser): Gjiganti Strategjik
KryqĂ«zori Ă«shtĂ« âgrushti i rĂ«ndĂ«â i çdo flote qĂ« pretendon dominim global. Me njĂ« gjatĂ«si qĂ« shkon deri nĂ« 250 metra dhe peshĂ« mbi 10,000 tonĂ«, kjo anije nuk Ă«shtĂ« thjesht njĂ« mjet luftarak, por njĂ« qendĂ«r komandimi lĂ«vizĂ«se.
Roli: Operon si âtruriâ i njĂ« grupi detar ose si njĂ« njĂ«si e vetmuar nĂ« misione me rreze tĂ« gjatĂ«.
Fuqia: ĂshtĂ« i mbushur me raketa balistike, kundĂ«rajrore dhe sisteme mbrojtĂ«se tĂ« sofistikuara.
Shembuj: Klasa amerikane Ticonderoga ose ajo ruse Slava.
NĂ«se kryqĂ«zori Ă«shtĂ« mbreti, destrojeri Ă«shtĂ« gjenerali i tij mĂ« besnik. Me njĂ« gjatĂ«si 120â160 metra, ai Ă«shtĂ« forca kryesore e goditjes nĂ« flotat moderne.
Roli: MbrojtĂ«s i aeroplanmbajtĂ«seve dhe gjuajtĂ«s i flotave armike. Ai Ă«shtĂ« âthika zviceraneâ e detit: godet nĂ« ajĂ«r, nĂ« sipĂ«rfaqe dhe nĂ«n ujĂ«.
Armatimi: Torpedo, sisteme anti-nëndetëse dhe raketa tokë-tokë.
Shembuj: I famshmi Arleigh Burke (SHBA) apo Type 052D i Kinës.
3-Fregata (Frigate): Rojtari i Palodhur
MĂ« e vogĂ«l dhe mĂ« ekonomike se destrojeri (90â140 metra), fregata Ă«shtĂ« shtylla kurrizore e patrullimit oqeanik.
Roli: Fokusimi kryesor Ă«shtĂ« lufta anti-nĂ«ndetĂ«se dhe eskortimi i anijeve tregtare apo ushtarake. ĂshtĂ« anija ideale pĂ«r shtetet qĂ« kĂ«rkojnĂ« siguri pa koston astronomike tĂ« njĂ« destrojeri.
Veçoria: Shpesh mban helikopterë detarë për zbulim dhe sulm të shpejtë.
Shembuj: Klasa FREMM (Francë/Itali) dhe Type 23 (Britani).
4-Gjuajtësi Detar (Corvette): Luftëtari i Bregdetit
NĂ« ujĂ«rat e cekĂ«ta dhe afĂ«r brigjeve, asnjĂ« nga gjigantĂ«t e mĂ«sipĂ«rm nuk ka shkathtĂ«sinĂ« e korvetĂ«s. Ky Ă«shtĂ« âgjuajtĂ«siâ i shpejtĂ« (deri nĂ« 45 nyje) qĂ« pĂ«rdor befasinĂ« si armĂ« kryesore.
Roli: Mbrojtja e ujĂ«rave territoriale dhe sulmet âgodit dhe ikâ (hit-and-run).
Armatimi: MegjithĂ«se e vogĂ«l (50â100 metra), ajo mban raketa vdekjeprurĂ«se kundĂ«r anijeve mĂ« tĂ« mĂ«dha.
Shembuj:Visby (Suedi), Buyan (Rusi) apo Ada (Turqi).
Në arkitekturën e luftës moderne, asnjë anije nuk dominon e vetme. Siguria e deteve varet nga ky balancë: fuqia brutale e kryqëzorit, saktësia e destrojit, qëndrueshmëria e fregatës dhe shpejtësia e korvetës.
Dhjetori i vitit 1994 nuk solli paqen e festave nĂ« brigjet e Mesdheut, por njĂ« hije tĂ« zezĂ« qĂ« kĂ«rcĂ«nonte tĂ« fshinte nga harta simbolin e âQytetit tĂ« Dritaveâ. Ishte njĂ« kohĂ« kur terrorizmi po ndryshonte fytyrĂ«, duke u shndĂ«rruar nga njĂ« mjet shantazhi politik nĂ« njĂ« armĂ« tĂ« asgjĂ«simit nĂ« masĂ«âŠ
âŠNĂ« pistĂ«n e pĂ«rzhitur tĂ« Algjerit, Air France 8969 qĂ«ndronte si njĂ« monument i palĂ«kundur metali, i gatshĂ«m pĂ«r tâu shkĂ«putur drejt lirisĂ« sĂ« reve. Por brenda barkut tĂ« tij tĂ« çeliktĂ«, fati kishte thurur njĂ« tjetĂ«r skenar. KatĂ«r hije tĂ« armatosura, me syrit e mbushur me njĂ« fanatizĂ«m tĂ« ftohtĂ«, nuk kĂ«rkonin thjesht njĂ« udhĂ«tim; ata kĂ«rkonin njĂ« altar sakrifice. PĂ«r ta, avioni nuk ishte njĂ« mjet transporti, por njĂ« âshigjetĂ« hyjnoreâ qĂ« duhej tĂ« ngulej nĂ« zemrĂ«n e Parisit, duke shndĂ«rruar KullĂ«n Eiffel nĂ« njĂ« gĂ«rmadhĂ« hekuri dhe hiri.
Kronika
Rrëmbimi nisi si një kontroll rutinë pasaportash nga persona të veshur me uniforma të policisë algjeriane, por maska ra shpejt. Pjesëtarët e GIA-s (Grupit Islamik të Armatosur) zbuluan qëllimet e tyre brutale.
173 shpirtra u mbyllën në një hapësirë të ngushtë, ku oksigjeni zëvendësohej nga era e barutit dhe frikës.
Për të treguar se nuk kishte rrugë pas, terroristët ekzekutuan me gjakftohtësi tre pasagjerë: një polic algjerian, një diplomat vietnamez dhe një kuzhinier të ri francez. Trupat e tyre u hodhën në pistë si mesazhe makabre për botën që vështronte e tmerruar.
KĂ«rkesa e tyre e prerĂ« ishte: âLejimin e fluturimit pĂ«r nĂ« Parisâ. MegjithatĂ«, inteligjenca franceze kishte zbuluar planin djallĂ«zor: avioni ishte i mbushur me eksplozivĂ« dinamit dhe synohej tĂ« shpĂ«rthente mbi qytet.
Marseja
Pas negociatave tĂ« gjata, avioni u lejua tĂ« ulej nĂ« MarsejĂ« pĂ«r ârifurnizimâ. Ishte njĂ« kurth i ngritur me mjeshtĂ«ri. NdĂ«rsa dielli po perĂ«ndonte mbi portin e MarsejĂ«s, djemtĂ« e GIGN (Groupe dâIntervention de la Gendarmerie Nationale), tĂ« veshur nĂ« tĂ« zeza, po pĂ«rgatitnin atĂ« qĂ« do tĂ« konsiderohej si njĂ« nga operacionet mĂ« brilante nĂ« historinĂ« e forcave speciale.
âNe nuk shkonim pĂ«r tĂ« vrarĂ«, por pĂ«r tĂ« ndalur vdekjen,â do tĂ« kujtonin mĂ« vonĂ« anĂ«tarĂ«t e njĂ«sisĂ« elitĂ«.
Sulmi: 17 minuta ferr
Në orën 17:08, heshtja e pistës u shqye nga shpërthimet e shkallëve të lëvizshme që u mbështetën pas avionit.
Komandot sulmuan nga tre pika të ndryshme. Brenda kabinës, nisi një dyluftim që i ngjante një skene ferri. Mbi 1,000 plumba u shkëmbyen në atë hapësirë të vogël.
Piloti dhe ekuipazhi qëndruan në pozicionet e tyre edhe kur plumbat shponin xhamat e kabinës, duke ndihmuar pasagjerët të rrëshqisnin drejt shpëtimit përmes dritareve të emergjencës.
Të katër terroristët u asgjësuan. Mrekullisht, asnjë pasagjer apo pjesëtar i GIGN-it nuk humbi jetën gjatë sulmit final, ndonëse shumë u plagosën rëndë.
Epilogu i një nate pa fund
Fluturimi 8969 nuk ishte thjesht një pengmarrje e dështuar; ai ishte paralajmërimi i parë i madh për botën moderne. Shtatë vjet përpara se bota të shihte kullat e Nju Jorkut të shembeshin, Franca kishte parë profilin e një tragjedie të ngjashme.
Sot, ky episod kujtohet si momenti kur guximi njerëzor triumfoi mbi errësirën e fanatizmit, dhe kur profesionalizmi i ftohtë i forcave speciale shpëtoi jo vetëm një avion, por dinjitetin e një kombi të tërë.
Hulumtimi im mbi rrjetet sociale tregon nivele të larta dezinformimi dhe shkëputjeje. Ja si të flisni këtë javë me farefisnin dhe të afërmit pa lot dhe pa shpërthime nervore.
Kaitlyn Regehr*
Dhjetori: njĂ« kohĂ« ritualesh kulturore rreth ushqimit, mbledhjeve familjare dhe hyrjes nĂ« TikTok pĂ«r tâu ankuar pĂ«r tĂ« afĂ«rm me qĂ«ndrime paragjykuese. NĂ« fakt, ky ritual i ri kulturor Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« tashmĂ« njĂ« element i pandashĂ«m i rrjeteve sociale gjatĂ« festave. PostojmĂ« pĂ«r debatet ndĂ«rbreznore mbi politikĂ«n; pĂ«rballimin e shakave mbi âwokenessâ-in; dhe figurĂ«n tashmĂ« pothuaj mitike tĂ« âxhaxhaitâ â mashkulli mĂ« i moshuar qĂ« mban fjalimin kryesor nĂ« tryezĂ« â i pĂ«rshkruar nĂ« postime qĂ« tingĂ«llojnĂ« afĂ«rsisht kĂ«shtu: âXhaxhai im sapo mbajti njĂ« monolog 10-minutĂ«sh pĂ«r [vendos temĂ«n]. Gjeli i detit Ă«shtĂ« i thatĂ« dhe po aq e thatĂ« Ă«shtĂ« edhe analiza e tij.â
Në këto situata, shumë prej nesh ndodhen mes impulsit për të kundërshtuar gjuhën e dëmshme dhe dëshirës (tonë, ose më shpesh të nënës sonë) për harmoni familjare. Këto tensione të vogla festive zhvillohen në tavolina darke në të gjithë vendin dhe janë tregues të polarizimit më të gjerë kulturor dhe politik. Ky polarizim përforcohet nga silot informative të nxitura nga rrjetet sociale, në të cilat jetojmë sot të gjithë.
KĂ«tĂ« vit, nĂ« vend qĂ« tĂ« sugjeroj mĂ«nyra se si tĂ« pĂ«rballeni me dhomĂ«n e jehonĂ«s ku mund tĂ« kenĂ« pĂ«rfunduar vjehrrit tuaj, po mbroj njĂ« qasje tĂ« re. NĂ« vend qĂ« tĂ« debatoni me tĂ« dashurit mbi detajet e âflluskĂ«s sĂ« filtrimitâ apo âyou loopâ-it tĂ« tyre personal, ndoshta Ă«shtĂ« mĂ« mirĂ« tĂ« tĂ«rhiqemi njĂ« hap pas dhe tĂ« diskutojmĂ« sĂ« bashku proceset teknologjike qĂ« po na shtyjnĂ« gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ« drejt rrugĂ«ve tĂ« ndara dhe gjithnjĂ« e mĂ« specifike.
PĂ«r kontekst, âflluska e filtrimitâ Ă«shtĂ« njĂ« koncept i propozuar nga aktivisti digjital Eli Pariser. Ai argumenton se nuk ekziston mĂ« njĂ« internet i vetĂ«m, por po aq internete sa ka pĂ«rdorues, ndĂ«rsa algoritmet vazhdojnĂ« pĂ«rpjekjet e tyre gjithnjĂ« nĂ« rritje pĂ«r tĂ« personalizuar pĂ«rvojĂ«n tonĂ« online dhe pĂ«r tĂ« na ushqyer me pĂ«rmbajtje mĂ« ârelevanteâ. Kjo do tĂ« thotĂ« se ju mund tĂ« shihni lajme, ide, kulturĂ« dhe â sipas disa mendimeve â fakte krejtĂ«sisht tĂ« ndryshme nga dikush qĂ« Ă«shtĂ« ulur pranĂ« jush nĂ« autobus ose nĂ« divanin e shtĂ«pisĂ« suaj.
Le tĂ« ndalemi njĂ« çast dhe tĂ« reflektojmĂ« mbi strukturat financiare qĂ« veprojnĂ« kĂ«tu: nĂ« rrjetet sociale, koha jonĂ« dhe vĂ«mendja jonĂ« janĂ« njĂ« produkt qĂ« u shitet reklamuesve. Ky proces Ă«shtĂ« quajtur âekonomia e vĂ«mendjesâ ose âekonomia algoritmikeâ. Hulumtimi im ka shqyrtuar mĂ«nyrĂ«n se si, pĂ«rmes ekonomisĂ« sĂ« vĂ«mendjes, algoritmet mund tĂ« lejojnĂ« lulĂ«zimin e dĂ«mit dhe dezinformimit. Sepse dezinformimi shpesh tĂ«rheq mĂ« shumĂ« vĂ«mendje sesa e vĂ«rteta. Dhe dĂ«mi â ose pĂ«rmbajtjet qĂ« lidhen me pasiguritĂ« tona â mund tĂ« na mbajnĂ« aty pak mĂ« gjatĂ«. Kjo vĂ«mendje shtesĂ«, ky angazhim, Ă«shtĂ« ajo pĂ«r tĂ« cilĂ«n paguajnĂ« reklamuesit. Nuk jam aspak e vetmja qĂ« e ka studiuar kĂ«tĂ« fenomen. Studiues tĂ« tjerĂ« e kanĂ« analizuar tĂ« njĂ«jtin mekanizĂ«m nĂ« tema tĂ« ndryshme: vetĂ«dĂ«mtimin, dhunĂ«n, pornografinĂ« dhe radikalizimin politik, pĂ«r tĂ« pĂ«rmendur vetĂ«m disa.
Edhe nĂ«se i merrni lajmet nga burime kryesore tĂ« besueshme, pĂ«rmes aplikacioneve tĂ« lajmeve (si Apple News ose Google News), artikujt qĂ« ju shfaqen ka shumĂ« tĂ« ngjarĂ« tĂ« jenĂ« mbi tema tĂ« caktuara, tĂ« pĂ«rshtatura algoritmikisht pĂ«r ju. Pariser pĂ«rdor kĂ«tu termin âyou loopâ, tĂ« cilin studiuesit e zbatojnĂ« gjerĂ«sisht pĂ«r çdo feed algoritmik qĂ« formĂ«son dhe, nĂ« fund, kufizon kulturĂ«n dhe informacionin qĂ« marrim. GjithnjĂ« e mĂ« shumĂ«, brezat e rinj konsumojnĂ« shumĂ« mĂ« pak radio ose televizion tokĂ«sor (qĂ«, teorikisht, pĂ«rzgjedh njĂ« larmi pĂ«rmbajtjesh me njĂ« kĂ«ndvĂ«shtrim relativisht tĂ« balancuar). NĂ« vend tĂ« kĂ«saj, me premtimin e menjĂ«hershmĂ«risĂ«, zgjedhjes dhe personalizimit, ne i drejtohemi Instagramit ose TikTok-ut, dhe Ofcom raporton se 88% e fĂ«mijĂ«ve nga tre deri nĂ« 17 vjeç pĂ«rdorin YouTube. Por tani â edhe me gjithĂ« pĂ«rmbajtjen e botĂ«s nĂ« majĂ« tĂ« gishtave â a po shohim nĂ« fakt mĂ« pak? MĂ« pak dallime mendimesh? MĂ« pak pĂ«rmbajtje tĂ« larmishme?
Frika Ă«shtĂ« se ky proces fillon tĂ« formĂ«sojĂ« atĂ« qĂ« jemi; jo vetĂ«m fĂ«mijĂ«t, por tĂ« gjithĂ« ne tĂ« ashtuquajturit âtĂ« rriturâ. âYou loopâ-et dhe âflluskat e filtrimitâ mund tĂ« çojnĂ« nĂ« dhoma jehone, tĂ« cilat funksionojnĂ« duke i ushqyer secilit njĂ« dozĂ« tĂ« lartĂ« informacioni qĂ« konfirmon njĂ« botĂ«kuptim shumĂ« tĂ« ngushtĂ«.
Sigurisht, ka shumĂ« e shumĂ« dhoma jehone tĂ« ndryshme qĂ« pĂ«rhapin besime tĂ« ndryshme, por pĂ«rdorin tĂ« njĂ«jtat procese digjitale. Mund tĂ« jetĂ« fqinji juaj, qĂ« ka hequr dorĂ« nga lajmet kryesore dhe tani merr informacion vetĂ«m nga Telegrami; ose kushĂ«riri juaj, qĂ« Ă«shtĂ« bindur se ulja nĂ« HĂ«nĂ« ishte e sajuar; ose ajo nĂ«na e sjellshme te porta e shkollĂ«s, e cila, pasi u diagnostikua me kancer gjiri, filloi tĂ« ndiqte trajtime natyrale tĂ« promovuara nĂ« Instagram nĂ« vend tĂ« kimioterapisĂ« â ishte nĂ«nĂ« e dy fĂ«mijĂ«ve. Dhe, nĂ«se jeni tĂ« gatshĂ«m ta hapni mendjen dhe ta shihni kĂ«tĂ« me ndershmĂ«ri, mund tĂ« zbuloni se bĂ«het fjalĂ« edhe pĂ«r ju.
Ka mënyra për të folur me njerëzit, me të rriturit në jetën tuaj, për këto çështje. Mund të largohemi nga detajet e vogla të debateve dhe të flasim për strukturat më të gjera që po lehtësojnë këto rrugë informacioni. Nuk ka rëndësi nëse është fqinji, kushëriri, nëna te porta e shkollës, apo ju vetë (në cilëndo dhomë jehone që mund të keni përfunduar). Ajo që ka rëndësi është të njohim këto struktura. Dhe nëse dikush në jetën tuaj ndodhet në një dhomë jehone, në vend që të përpiqeni ta debatoni mbi temën konkrete, përpiquni ta ndihmoni të tërhiqet një hap pas dhe të shohë proceset më të gjera që po veprojnë.
Duke vepruar kĂ«shtu, mund tĂ« pranoni edhe âyou loopâ-et, âflluskat e filtrimitâ dhe dhomat tuaja tĂ« jehonĂ«s. Mund tĂ« mendoni nĂ« mĂ«nyrĂ« kritike pĂ«r atĂ« qĂ« po konsumoni dhe tĂ« inkurajoni ata qĂ« doni tĂ« bĂ«jnĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n gjĂ«. SĂ« bashku, mund tâi vĂ«mĂ« nĂ« pikĂ«pyetje kĂ«to procese teknologjike. SĂ« bashku, mund tâi âluajmĂ«â algoritmet tona. SĂ« bashku, mund tĂ« rimarrim kontrollin. GĂ«zuar festat.
*Dr. Kaitlyn Regehr është drejtoreshë e programit të shkencave humane digjitale në University College London
Në vitin 1962, në kulmin e Luftës së Ftohtë dhe të garës bërthamore mes superfuqive, Bashkimi Sovjetik zhvilloi provën e tij të fundit mbi tokë të armëve bërthamore. Ky veprim shënoi fundin e një faze tejet të rrezikshme të testimeve të hapura dhe parapriu nënshkrimin e Traktatit të Ndalimit të Detyruar Bërthamor të vitit 1963.
Traktati, i nënshkruar një vit më vonë nga Bashkimi Sovjetik, Shtetet e Bashkuara dhe Mbretëria e Bashkuar, synonte të frenonte përhapjen e ndotjes radioaktive globale. Ai ndalonte provat bërthamore në atmosferë, në hapësirën e jashtme dhe nën ujë, duke lejuar vetëm testimet e kryera nën tokë, të cilat konsideroheshin më pak të dëmshme për mjedisin dhe shëndetin e njeriut.
Megjithatë, viti 1962 mbetet një nga më intensivët në historinë bërthamore sovjetike. Vetëm gjatë këtij viti, BRSS-ja kreu rreth 80 teste bërthamore, kryesisht në poligonin e Semipalatinsk-ut, në Kazakistanin e sotëm. Kjo zonë u shndërrua për dekada në një laborator gjigant të shkatërrimit atomik, me pasoja të rënda shëndetësore dhe mjedisore për popullsinë lokale.
Prova e fundit mbi tokĂ« e vitit 1962 simbolizon njĂ« moment kthese: nga demonstrimi i hapur i fuqisĂ« shkatĂ«rruese, drejt njĂ« pĂ«rpjekjeje tĂ« kontrolluar â edhe pse jo tĂ« plotĂ« â pĂ«r kufizimin e armĂ«ve bĂ«rthamore. Ajo mbetet dĂ«shmi e frikĂ«s globale nga apokalipsi atomik dhe e pĂ«rpjekjeve tĂ« para serioze pĂ«r ta vĂ«nĂ« kĂ«tĂ« fuqi nĂ«n kontroll ndĂ«rkombĂ«tar.
Në dhjetor të vitit 1941, në ditët e para të përfshirjes së plotë të Paqësorit në Luftën e Dytë Botërore, Hong Kongu u bë një nga skenat e para të përplasjes së drejtpërdrejtë mes Perandorisë Japoneze dhe forcave aleate në Azi. Beteja e Hong Kongut, e cila zgjati pak më shumë se dy javë, përfundoi me fitoren e trupave japoneze dhe shënoi fillimin e pushtimit të ishullit.
Forcat japoneze sulmuan më 8 dhjetor 1941, vetëm pak orë pas sulmit ndaj Pearl Harbor-it, duke treguar qartë se ofensiva ishte pjesë e një strategjie të gjerë për zgjerimin e ndikimit japonez në rajon. Mbrojtja e Hong Kongut u mbështet nga trupa britanike, kanadeze, indiane dhe nga forca lokale kineze, të cilat, pavarësisht rezistencës së ashpër, u përballën me një armik numerikisht dhe teknologjikisht superior.
Luftimet ishin tĂ« pĂ«rgjakshme. Nga pala kineze dhe aleate u regjistruan mbi 2 mijĂ« tĂ« vrarĂ«, ndĂ«rsa humbjet japoneze kapĂ«n shifrĂ«n e mbi 500 ushtarĂ«ve. MegjithatĂ«, disproporcioni i forcave dhe intensiteti i sulmeve ajrore dhe tokĂ«sore e bĂ«nĂ« tĂ« pashmangshme kapitullimin. MĂ« 25 dhjetor 1941, njĂ« ditĂ« qĂ« nĂ« histori njihet si âKrishtlindja e ZezĂ«â, autoritetet britanike nĂ«nshkruan dorĂ«zimin.
Me rënien e Hong Kongut nisi një pushtim që zgjati tre vjet e tetë muaj. Gjatë kësaj periudhe, popullsia civile përjetoi mungesa ushqimore, represion, dhunë dhe shkelje të rënda të të drejtave njerëzore. Qyteti, dikur një qendër tregtare dinamike, u shndërrua në një territor të kontrolluar me dorë të hekurt nga administrata ushtarake japoneze.
Pushtimi përfundoi vetëm në vitin 1945, pas kapitullimit të Japonisë dhe mbylljes së Luftës së Dytë Botërore. Rënia dhe çlirimi i Hong Kongut mbeten një kapitull i rëndësishëm i historisë së luftës në Azi, simbol i rezistencës së pabarabartë dhe i kostos së rëndë njerëzore që solli konflikti global.
NĂ« teatrin e pĂ«rgjakshĂ«m tĂ« historisĂ« moderne, pak ngjarje mbartin peshĂ«n dramatike tĂ« rĂ«nies sĂ« regjimit komunist nĂ« Rumani, nĂ« dimrin e ftohtĂ« tĂ« vitit 1989. Ai, i cili e kishte modeluar shtetin sipas vullnetit tĂ« tij tĂ« hekurt, u pĂ«rball me njĂ« fund sa paradoksal, aq edhe tragjikâŠ
âŠNĂ« mes tĂ« Revolucionit Rumun, Nikola Ăaushesku dhe bashkĂ«shortja e tij Elena, u arrestuan, u gjykuan dhe u ekzekutuan brenda pak orĂ«sh. Brenda pak orĂ«sh, çifti presidencial kaloi nga miti i paprekshmĂ«risĂ« nĂ« njĂ« ekzekutimi brutal, duke u bĂ«rĂ« dĂ«shmitarĂ« tĂ« shembjes sĂ« godinĂ«s qĂ« vetĂ« kishin ndĂ«rtuar mbi heshtjen dhe frikĂ«n. Ekzekutimi i tyre i rrufeshĂ«m nĂ«n breshĂ«rinĂ« e plumbave nuk ishte vetĂ«m njĂ« akt ndĂ«shkimi politik, por njĂ« epilog simbolik; ai vulosi shpĂ«rbĂ«rjen e pakthyeshme tĂ« totalitarizmit stalinist nĂ« kontinent, duke lĂ«nĂ« pas jehonĂ«n e njĂ« lirie qĂ« lindi mes hirit dhe dhunĂ«s.
Një regjim i ndërtuar mbi frikën
Nickola Ăaushesku erdhi nĂ« pushtet nĂ« vitin 1965 dhe shpejt ngriti njĂ« kult ekstrem tĂ« personalitetit. Ai dhe Elena u paraqitĂ«n si âprindĂ«ritâ e kombit, ndĂ«rsa vendi u shndĂ«rrua nĂ« njĂ« shtet policor tĂ« mbikĂ«qyrur nga Securitate, njĂ« nga shĂ«rbimet sekrete mĂ« represive nĂ« bllokun lindor.
Ndërsa propaganda fliste për pavarësi dhe zhvillim, realiteti ishte varfëri ekstreme, mungesë ushqimi, energjie dhe lirishë themelore. Politikat ekonomike katastrofike dhe izolimi i vendit e çuan shoqërinë rumune drejt shpërthimit.
Shpërthimi i Revolucionit
Revolucioni nisi nĂ« TimiÈoara, nĂ« mes tĂ« dhjetorit 1989, ku protestat kundĂ«r regjimit u pĂ«rballĂ«n me dhunĂ« ushtarake. Por pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ«, frika u thye. Protestat u pĂ«rhapĂ«n me shpejtĂ«si drejt Bukureshtit dhe qyteteve tĂ« tjera.
MĂ« 21 dhjetor, Ăaushesku tentoi tĂ« mbante njĂ« fjalim publik pĂ«r tĂ« rifituar kontrollin, por turma e buçiti kundĂ«r tij. Pamjet e hutimit tĂ« tij, tĂ« transmetuara drejtpĂ«rdrejt nĂ« televizion, u bĂ«nĂ« simbol i rĂ«nies sĂ« autoritetit absolut.
Â
Arratisja dhe arrestimi
MĂ« 22 dhjetor 1989, Nicolae dhe Elena Ăaushesku u larguan nga selia e Komitetit Qendror me helikopter, por u braktisĂ«n shpejt nga ushtria, e cila kaloi nĂ« anĂ«n e revolucionit. Ăifti u arrestua pranĂ« qytetit TĂąrgoviÈte dhe u mbajt nĂ«n ruajtje ushtarake.
Ishte momenti kur pushteti që i kishte frikësuar të gjithë, mbeti pa mbrojtje.
Gjyqi i shkurtuar
MĂ« 25 dhjetor 1989, ditĂ«n e Krishtlindjes, Nikola dhe Elena Ăaushesku u nxorĂ«n pĂ«rpara njĂ« gjykate ushtarake speciale. Gjyqi zgjati vetĂ«m pak orĂ«. Ata u akuzuan pĂ«r krime kundĂ«r popullit rumun, pĂ«rfshirĂ« gjenocid, shkatĂ«rrim tĂ« ekonomisĂ« kombĂ«tare dhe abuzim ekstrem tĂ« pushtetit.
Ăifti mohoi legjitimitetin e gjykatĂ«s dhe refuzoi akuzat, por vendimi ishte i paracaktuar: dĂ«nim me vdekje.
Pushkatimi që pa bota
Ekzekutimi u krye menjĂ«herĂ« pas vendimit. Nikola dhe Elena Ăaushesku u pushkatuan nga njĂ« skuadĂ«r ushtarĂ«sh rumunĂ« â ushtarĂ« qĂ« deri pak ditĂ« mĂ« parĂ« ishin nĂ«n komandĂ«n e tyre.
Pamjet e pushkatimit dhe të trupave të pajetë u transmetuan në mbarë botën, duke tronditur opinionin ndërkombëtar. Ishte hera e parë që fundi i një diktatori komunist shfaqej kaq hapur dhe brutalisht para kamerave.
Fundi i një epoke
Ekzekutimi i Nikola ĂausheskĂ«ve shĂ«noi fundin e regjimit komunist nĂ« Rumani dhe kapitullin e fundit tĂ« komunizmit tĂ« ashpĂ«r nĂ« EuropĂ«n Lindore. Por revolucioni rumun mbeti i veçantĂ« pĂ«r dhunĂ«n e tij: qindra njerĂ«z humbĂ«n jetĂ«n gjatĂ« pĂ«rleshjeve.
Historia e dhjetorit 1989 mbetet njĂ« kujtesĂ« e errĂ«t se si pushteti absolut pĂ«rfundon shpesh nĂ« mĂ«nyrĂ« brutale â dhe se sa i shtrenjtĂ« Ă«shtĂ« çmimi qĂ« paguajnĂ« shoqĂ«ritĂ« pĂ«r lirinĂ« e vonuar.
Krishtlindja e kĂ«tij viti nuk mbĂ«rrin thjesht si njĂ« datĂ« kalendarike, por si njĂ« ngjarje kozmike e shkallĂ«s njerĂ«zore, e mbushur me njĂ« detaj tĂ« rrallĂ«, gati mistik: 25.12.2025. PĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« pas plot njĂ« shekulli, dita e kremtimit dhe viti bashkohen nĂ« njĂ« simetri tĂ« pĂ«rsosur vizuale, duke formuar tĂ« njĂ«jtin model numrash â â25â. Kjo nuk Ă«shtĂ« vetĂ«m njĂ« pĂ«rputhje; Ă«shtĂ« njĂ« varg i veçantĂ« kohor qĂ« nuk ka shkĂ«lqyer qĂ« prej Krishtlindjes sĂ« vitit 1925 dhe qĂ« nuk do tĂ« rikthehet deri mĂ« 2125. Plot njĂ«qind vjet pritje pĂ«r disa sekonda simbolikĂ«, qĂ« na ftojnĂ« tĂ« ndalemi.
Pëshpëritja e harmonizuar e kohës
Pse njĂ« rastĂ«si kaq e thjeshtĂ« dhe, nĂ« thelb, e parĂ«ndĂ«sishme, zgjon kaq shumĂ« vĂ«mendje dhe krijon lajm? Sepse, sado qĂ« pretendojmĂ« se jemi modernĂ« dhe tĂ« çliruar nga besĂ«tytnitĂ«, ne njerĂ«zit kemi njĂ« dobĂ«si tĂ« pashmangshme pĂ«r modelet dhe sinkronitetet. Kjo Ă«shtĂ« njĂ« lloj kĂ«naqĂ«sie instinktive, gati arketipale, pĂ«r ato çaste tĂ« shkurtra kur universi duket sikur merr frymĂ« thellĂ« dhe âvendoset nĂ« rreshtâ pĂ«rpara syve tanĂ«.
Kjo lojĂ« e numrave, pĂ«rtej vlerĂ«s sĂ« saj matematike zero, merr njĂ« ngarkesĂ« estetike tĂ« vetĂ«n, pothuajse poetike. Numrat ndĂ«rpresin funksionin e tyre utilitar dhe shndĂ«rrohen nĂ« njĂ« vepĂ«r arti vizuale, duke krijuar njĂ« ndjesi thellĂ«sisht tĂ« kĂ«ndshme rendi dhe harmonia. Dhe kur kjo simetri lidhet me Krishtlindjen â njĂ« festĂ« qĂ« Ă«shtĂ« gur themeli i kulturĂ«s dhe ritualeve tona â ajo fiton njĂ« rezonancĂ« emocionale tĂ« veçantĂ«.
Magjia e zgjedhur, roli i njerëzor i vrojtuesit
PĂ«r dikĂ«, kjo mund tĂ« jetĂ« thjesht njĂ« kuriozitet kalendarik, njĂ« detaj i lehtĂ« pĂ«r tâu shpĂ«rndarĂ« nĂ« epokĂ«n e viralitetit digjital. Por pĂ«r shumĂ« tĂ« tjerĂ«, ajo Ă«shtĂ« njĂ« âmagjiâ e vogĂ«l vizuale qĂ« i shton njĂ« nuancĂ« tĂ« papĂ«rsĂ«ritshme ditĂ«s sĂ« madhe.
NĂ« njĂ« botĂ« ku vĂ«mendja jonĂ« rrĂ«mbehet nga kaosi i pĂ«rditshĂ«m, Ă«shtĂ« e natyrshme qĂ« njĂ« datĂ« kaq e rrallĂ« tĂ« bĂ«het njĂ« pikĂ« referimi kolektive. Ajo kthehet nĂ« fije tĂ« bisedave, nĂ« subjekt postimesh, nĂ« detajin e veçantĂ« tĂ« urimeve â njĂ« moment i vogĂ«l, por unik, qĂ« bashkon trashĂ«giminĂ« e thellĂ« tĂ« traditĂ«s me lojĂ«n e thjeshtĂ« tĂ« pĂ«rkohshmĂ«risĂ«.
Thelbi i palëkundur përballë ritmit misterioz
Megjithatë, le të mos harrojmë thelbin: Krishtlindja mbetet e njëjtë. 25 dhjetori është dhe do të jetë gjithmonë festë, rit, kujtesë, besim dhe bashkim familjar, pavarësisht nga formati numerik i vitit. Këto vlera janë të ngulitura dhe të palëkundura.
Por viti 2025 i jep kĂ«tyre festimeve njĂ« arsye shtesĂ«, delikate, pĂ«r tâu ndalur pak, pĂ«r tĂ« shkĂ«mbyer njĂ« buzĂ«qeshje kuptimplotĂ«, pĂ«r tĂ« kujtuar se edhe nĂ« rrĂ«mujĂ«n dhe shpejtĂ«sinĂ« e kohĂ«s, ka çaste qĂ« na rikujtojnĂ« ritmin misterioz dhe tĂ« fshehtĂ« tĂ« universit.
Ndoshta nuk ka magji objektive nĂ« vetĂ« shifrat, as ndonjĂ« parashikim tĂ« madh. Por ka diçka thellĂ«sisht njerĂ«zore, poetike dhe tĂ« çmuar nĂ« mĂ«nyrĂ«n sesi ne zgjedhim tâi shohim ato; nĂ« aftĂ«sinĂ« tonĂ« pĂ«r tĂ« gjetur bukurinĂ« nĂ« rendin e rastĂ«sishĂ«m. Dhe ndonjĂ«herĂ«, pĂ«r tĂ« festuar, mjafton pikĂ«risht kaq.
Login
