NĂ« vitin 1943, nĂ« kulmin e LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore, Bashkimi Sovjetik ndĂ«rmori njĂ« nga operacionet mĂ« tĂ« errĂ«ta tĂ« inxhinierisĂ« demografike dhe represionit kolektiv. I njohur si Operacioni âUlussyâ, ky aksion shtetĂ«ror shĂ«noi fillimin e dĂ«bimit masiv tĂ« popullsisĂ« kalmuke, njĂ« etni me rrĂ«njĂ« tĂ« lashta nĂ« stepat e RusisĂ« jugore, drejt SiberisĂ« dhe AzisĂ« Qendrore. NĂ«n arsyetimin e dyshimeve pĂ«r bashkĂ«punim me armikun, njĂ« popull i tĂ«rĂ« u ndĂ«shkua kolektivisht.
Kush janë kalmukët
Kalmukët janë një popull me origjinë mongole, të vendosur historikisht në rajonin përreth Detit Kaspik. Ata përbëjnë të vetmin popull budist në Europë dhe kishin fituar statusin e Republikës Autonome Kalmuke brenda Bashkimit Sovjetik. Kultura, gjuha dhe identiteti i tyre përbënin një mozaik të veçantë në hapësirën sovjetike.
Fillimi i Operacionit âUlussyâ
Në dhjetor të vitit 1943, autoritetet sovjetike vendosën të shpërbëjnë autonominë kalmuke dhe të dëbojnë të gjithë popullsinë. Operacioni u krye nga NKVD-ja, policia famëkeqe sekrete e regjimit stalinist.
Pa paralajmërim, familjet u nxorën nga shtëpitë e tyre, u lejuan të merrnin vetëm pak sende personale dhe u ngarkuan me forcë në vagonë bagëtish, të destinuar për udhëtime që zgjatnin javë të tëra.
Rruga e internimit
Transporti drejt Siberisë dhe Azisë Qendrore u shndërrua në një makth kolektiv. Në kushte çnjerëzore, pa ngrohje, ushqim apo ndihmë mjekësore, shumë të dëbuar vdiqën gjatë rrugës. Të mbijetuarit u vendosën në vendbanime të posaçme për punë të detyruar, ku iu nënshtruan disiplinës së rreptë dhe kushteve ekstreme klimatike.
Dimrat siberianĂ«, uria, sĂ«mundjet dhe puna e rĂ«ndĂ« fizike bĂ«nĂ« qĂ« mijĂ«ra kalmukĂ« tĂ« humbnin jetĂ«n nĂ« vitet e para tĂ« internimit. Identiteti i tyre u vu nĂ« shĂ«njestĂ«r: gjuha u ndalua, institucionet u shkatĂ«rruan dhe vetĂ« emri âkalmukâ u fshi nga hartat zyrtare.
Një ndëshkim kolektiv
Operacioni âUlussyâ nuk ishte njĂ« rast i izoluar. Ai ishte pjesĂ« e njĂ« politike mĂ« tĂ« gjerĂ« staliniste, qĂ« pĂ«rfshinte dĂ«bimin e popujve tĂ« tĂ«rĂ« â çeçenĂ«, ingushĂ«, tatarĂ« tĂ« KrimesĂ« â mbi bazĂ«n e fajĂ«sisĂ« kolektive. KalmukĂ«t u shpallĂ«n âarmiq potencialĂ«â, pa gjyq dhe pa prova individuale.
Pasojat dhe rehabilitimi i vonuar
VetĂ«m pas vdekjes sĂ« Stalinit, nĂ« fund tĂ« viteve â50, kalmukĂ«ve iu lejua kthimi nĂ« tokat e tyre dhe u rivendos autonomia. Por plagĂ«t e internimit kishin lĂ«nĂ« pasoja tĂ« pakthyeshme: humbje demografike, shkatĂ«rrim kulturor dhe trauma qĂ« trashĂ«gohen edhe sot.
Epilogu
Operacioni âUlussyâ mbetet njĂ« nga faqet mĂ« tĂ« errĂ«ta tĂ« historisĂ« sovjetike â njĂ« dĂ«shmi se si shteti totalitar mund tĂ« shndĂ«rrojĂ« popuj tĂ« tĂ«rĂ« nĂ« viktima anonime tĂ« strategjive politike. NjĂ« krim i heshtur, i fshehur pĂ«r dekada, por qĂ« sot kĂ«rkon kujtesĂ«, drejtĂ«si historike dhe reflektim.
Brenda pak minutash, udhëtimet festive të fundvitit u kthyen në masakra të përgjakshme. Një sulm i koordinuar që ndryshoi përgjithmonë sigurinë në aviacionin civil.
PĂ«rgatiti: Leonard Veizi
Më 27 dhjetor 1985, Evropa dëshmoi një nga aktet më brutale të terrorizmit ndërkombëtar, kur lufta e Lindjes së Mesme u zhvendos në qendrat e saj më të rëndësishme ajrore. Në një sinkronizim vdekjeprurës, aeroportet e Romës dhe Vjenës u shndërruan në skena lufte, ku automatikët dhe granatat dore ranë mbi civilë të pafajshëm, duke lënë pas 18 të vdekur dhe mbi 100 të plagosur.
Roma: Masakra nĂ« zonĂ«n âCheck-inâ
NĂ« aeroportin âLeonardo da Vinciâ tĂ« RomĂ«s (Fiumicino), ora 09:00 e paradites shĂ«noi fillimin e tmerrit. KatĂ«r persona tĂ« armatosur rĂ«ndĂ« u afruan pranĂ« sportelit tĂ« linjĂ«s izraelite âEl Alâ dhe asaj amerikane âTWAâ. Pa asnjĂ« paralajmĂ«rim, ata hodhĂ«n granata dhe hapĂ«n zjarr pa dallim mbi radhĂ«t e pasagjerĂ«ve, turistĂ«ve dhe familjarĂ«ve.
Mes viktimave pati burra, gra dhe fëmijë, të cilët u gjendën në mes të një breshërie të verbër që nuk kursente askënd. Pamjet e terminalit të mbushur me tym, valixhe të braktisura dhe pellgje gjaku u bënë pasqyra e një tragjedie që tronditi opinionin publik botëror.
Vjena: Skenari i njëjtë, fundi i njëjtë
Pothuajse nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ«, njĂ« skenar identik u zhvillua nĂ« aeroportin âSchwechatâ tĂ« VjenĂ«s. Tre terroristĂ« sulmuan pasagjerĂ«t qĂ« prisnin tĂ« fluturonin drejt Tel Avivit. Edhe kĂ«tu, objektivi ishte i qartĂ«, por pasojat u pĂ«rhapĂ«n nĂ« tĂ« gjithĂ« terminalin, duke prekur kĂ«do qĂ« ndodhej aty pĂ«r fluturimet e fundvitit. SaktĂ«sia vdekjeprurĂ«se e sulmit tregoi njĂ« pĂ«rgatitje tĂ« lartĂ« ushtarake tĂ« grupeve guerilase.
Reagimi dhe Bilanci: Një luftë në terminal
PĂ«rballja nuk zgjati shumĂ«, por ishte intensive. Rojet e armatosura tĂ« âEl Alâ, tĂ« trajnuara posaçërisht pĂ«r skenarĂ« tĂ« tillĂ«, iu kundĂ«rpĂ«rgjigjĂ«n menjĂ«herĂ« zjarrit. NĂ« bashkĂ«punim me policinĂ« italiane dhe atĂ« austriake, ata arritĂ«n tĂ« neutralizojnĂ« agresorĂ«t. NĂ« RomĂ«, tre terroristĂ« u vranĂ« dhe njĂ« u kap i gjallĂ«, ndĂ«rsa nĂ« VjenĂ«, njĂ« u vra dhe dy u arrestuan pas njĂ« ndjekjeje tĂ« shpejtĂ«.
Bilanci përfundimtar ishte tragjik: 18 jetë të humbura dhe mbi 100 persona që do të mbartnin plagët e asaj dite për gjithë jetën. Spitalet e dy kryeqyteteve u kthyen në zona emergjence, ndërsa bota po mësonte se askush nuk ishte më i sigurt.
Dora e Abu Nidal dhe ndryshimi i epokës
Sulmet iu atribuuan âOrganizatĂ«s Abu Nidalâ, njĂ« fraksion radikal palestinez qĂ« asokohe vepronte jashtĂ« kontrollit tĂ« PLO-sĂ«. Ky akt terrori nuk ishte thjesht njĂ« sulm ndaj Izraelit apo SHBA-sĂ«, por njĂ« goditje ndaj lirisĂ« sĂ« lĂ«vizjes nĂ« EvropĂ«.
Pas dhjetorit të vitit 1985, udhëtimi ajror në Evropë nuk do të ishte më i njëjti. Masakrat shërbyen si një pikë kthese:
Kontrolle të rrepta: Aeroportet u kthyen në zona të fortifikuara.
Prani ushtarake: Policia e armatosur rëndë u bë pjesë e pandashme e peizazhit të terminaleve.
Bashkëpunimi i inteligjencës: Shtetet evropiane rritën ndarjen e informacionit për të parandaluar sulme të ngjashme.
Sot, këto ngjarje mbeten një kujtesë e errët se si dhuna gjeopolitike mund të thyejë qetësinë e jetës së përditshme, duke shndërruar portat e botës në skena të një tragjedie globale.
Nga entuziazmi i rikthimit te tragjedia e Rawalpindit: Fundi brutal i gruas së parë që udhëhoqi një shtet mysliman dhe pasojat që lanë një komb në zi.
PĂ«rgatiti: Leonard Veizi
MĂ« 27 dhjetor 2007, Pakistani u zhyt nĂ« njĂ« nga periudhat e tij mĂ« tĂ« errĂ«ta tĂ« pasigurisĂ«. Ish-kryeministrja dhe liderja karizmatike e opozitĂ«s, Benazir Bhutto, u ekzekutua nĂ« njĂ« atentat tĂ« pĂ«rgjakshĂ«m politik qĂ« la botĂ«n pa fjalĂ«. Ngjarja ndodhi nĂ« Rawalpindi, nĂ« parkun historik Liaquat National Bagh â njĂ« vend me peshĂ« simbolike qĂ« u kthye brenda pak sekondash nga njĂ« skenĂ« shprese, nĂ« njĂ« arenĂ« kaosi dhe gjaku.
Ăastet e fundit
Bhutto, e cila ishte rikthyer nga mërgimi me misionin për të marrë pjesë në zgjedhjet parlamentare dhe për të restauruar demokracinë, sapo kishte përfunduar fjalimin e saj para mijëra mbështetësve. Teksa po largohej dhe përshëndeste turmën nga çatia e hapur e automjetit të saj të blinduar, u dëgjuan të shtënat fatale me armë zjarri.
Pothuajse nĂ« tĂ« njĂ«jtin çast, njĂ« sulmues vetĂ«vrasĂ«s shpĂ«rtheu njĂ« bombĂ« pranĂ« mjetit. Fuqia e shpĂ«rthimit ishte shkatĂ«rruese: tĂ« paktĂ«n 25 persona humbĂ«n jetĂ«n nĂ« vend dhe dhjetĂ«ra tĂ« tjerĂ« u plagosĂ«n rĂ«ndĂ«. PavarĂ«sisht dĂ«rgimit me urgjencĂ« nĂ« spital, mjekĂ«t nuk mundĂ«n tĂ« bĂ«nin asgjĂ«; âVajza e Lindjesâ ishte shuar.
Figura e Benazir Bhuttos
Për Pakistanin, Benazir Bhutto nuk ishte thjesht një lidere partie. Si gruaja e parë që kishte drejtuar një shtet mysliman dhe vajza e ish-udhëheqësit Zulfikar Ali Bhutto, ajo përfaqësonte një trashëgimi komplekse politike. Gjatë dy mandateve të saj si kryeministre, ajo u shndërrua në simbolin e rezistencës ndaj sundimit ushtarak dhe një zë i fuqishëm kundër ekstremizmit fetar. Për miliona ndjekës të Partisë Popullore të Pakistanit (PPP), vrasja e saj ishte vrasja e shpresës për një të ardhme më liberale.
Një komb në flakë dhe pikëpyetje pa përgjigje
Lajmi i vdekjes sĂ« saj shkaktoi njĂ« valĂ« tĂ« paprecedentĂ« zemĂ«rimi. Pakistani u pĂ«rfshi nga protesta tĂ« dhunshme, ku mbĂ«shtetĂ«sit e saj u pĂ«rleshĂ«n me forcat e rendit, duke detyruar autoritetet tĂ« shtynin zgjedhjet. NĂ« rrafshin ndĂ«rkombĂ«tar, atentati u dĂ«nua si njĂ« âgoditje nĂ« zemĂ«r tĂ« demokracisĂ«â nĂ« njĂ« rajon tashmĂ« tĂ« brishtĂ« dhe tĂ« armatosur me armĂ« bĂ«rthamore.
Edhe sot, rrethanat e sakta të vrasjes mbeten subjekt i debateve të forta. Megjithëse autoritetet e kohës fajësuan grupet ekstremiste islamike (Al-Qaeda dhe Talibanët pakistanezë), dështimet e rënda në sigurinë e saj dhe menaxhimi i skenës së krimit kanë lënë vend për dyshime të përhershme mbi përfshirjen e mundshme të elementëve brenda aparatit shtetëror.
Plaga e hapur e politikës pakistaneze
Vrasja e Benazir Bhuttos shënoi fundin brutal të një epoke. Ajo la pas një boshllëk të thellë politik që vështirë se është mbushur edhe sot. Ky atentat mbetet një kujtesë tragjike se në Pakistan, lufta për pushtet dhe demokraci shpesh paguhet me çmimin më të lartë: jetën. Trashëgimia e saj vazhdon të jetë një pikë referimi, por vrasja e saj mbetet një plagë që dëshmon brishtësinë e jetës publike përballë dhunës politike.
Nga njĂ« operacion qĂ« parashikohej i shpejtĂ«, nĂ« âVietnamit sovjetikâ qĂ« gĂ«rryeu themelet e njĂ« superfuqie dhe la pas njĂ« shtet nĂ« rrĂ«noja.
PĂ«rgatiti: Leonard Veizi
NĂ« dhjetorin e ftohtĂ« tĂ« vitit 1979, bota dĂ«shmoi njĂ« lĂ«vizje gjeopolitike qĂ« do tĂ« ndryshonte rrjedhĂ«n e historisĂ« moderne. Tanket e UshtrisĂ« sĂ« Kuqe kaluan kufijtĂ« jugorĂ« tĂ« Bashkimit Sovjetik pĂ«r tĂ« hyrĂ« nĂ« territorin e RepublikĂ«s Demokratike tĂ« Afganistanit. Ajo qĂ« Moska e pagĂ«zoi me eufemizmin ândihmĂ« vĂ«llazĂ«roreâ pĂ«r tĂ« mbrojtur pushtetin socialist nĂ« Kabul, u shndĂ«rrua brenda pak kohe nĂ« njĂ« makth dhjetĂ«vjeçar â njĂ« luftĂ« e pĂ«rgjakshme qĂ« nuk njohu fitues, por vetĂ«m shkatĂ«rrim.
Rrënjët e konfliktit
Afganistani i viteve â70 ishte njĂ« mozaik kompleks strukturash fisnore, traditash tĂ« forta fetare dhe njĂ« shoqĂ«rie kryesisht rurale. Revolucioni i Saurit nĂ« vitin 1978 solli nĂ« pushtet njĂ« regjim komunist tĂ« lidhur ngushtĂ« me Kremlinin, por ideologjia e re u pĂ«rplas dhunshĂ«m me indin e vendit. Reformat e detyruara, sekularizimi i menjĂ«hershĂ«m dhe represioni politik kundĂ«r opozitĂ«s ndezĂ«n zjarret e para tĂ« kryengritjeve tĂ« armatosura nĂ« mbarĂ« vendin. Bashkimi Sovjetik, duke parĂ« rrezikun e humbjes sĂ« njĂ« aleati strategjik, vendosi tĂ« ndĂ«rhynte drejtpĂ«rdrejt nĂ« kĂ«tĂ« klimĂ« kaosi.
27 dhjetori: Goditja e parë dhe instalimi i pushtetit
MĂ« 27 dhjetor 1979, operacioni nisi me eliminimin e presidentit Hafizullah Amin nga forcat speciale sovjetike. NĂ« vend tĂ« tij, Moska instaloi Babrak Karmalin, njĂ« figurĂ« qĂ« shihej si mĂ« e besueshme dhe e bindur ndaj Kremlinit. Por, ndĂ«rsa qytetet kryesore u morĂ«n me shpejtĂ«si, provincat dhe malet afgane u bĂ«nĂ« vatra tĂ« njĂ« rezistence tĂ« egĂ«r. Ajo qĂ« u planifikua si njĂ« âoperacion stabilizimiâ, doli jashtĂ« kontrollit duke u kthyer nĂ« njĂ« luftĂ« guerile pa fund.
Muxhahedinët dhe loja e madhe e Fuqive
Për gati një dekadë, ushtria më e fuqishme e Lindjes u përball me muxhahedinët afganë. Këta luftëtarë kishin avantazhin e terrenit dhe mbështetjen e pakursyer të popullsisë lokale. Megjithatë, lufta nuk ishte thjesht lokale; në prapaskenë, Shtetet e Bashkuara dhe aleatët e tyre furnizuan rezistencën me armatime moderne në kuadër të rivalitetit të Luftës së Ftohtë. Malet e Afganistanit u shndërruan në varreza të heshtura për mijëra djem të rinj sovjetikë, ndërsa fshatrat afganë u rrafshuan nga bombardimet ajrore.
Bilanci tragjik dhe trauma shoqërore
Pasojat njerĂ«zore ishin apokaliptike. Miliona afganĂ« u detyruan tĂ« merrnin rrugĂ«t e botĂ«s si refugjatĂ« drejt Pakistanit dhe Iranit, ndĂ«rsa numri i tĂ« vrarĂ«ve mbetet ende i vĂ«shtirĂ« pĂ«r tâu llogaritur saktĂ«sisht. Nga ana tjetĂ«r, Bashkimi Sovjetik pagoi njĂ« çmim qĂ« nuk mund ta pĂ«rballonte mĂ«: mbi 15 mijĂ« ushtarĂ« tĂ« vrarĂ« dhe njĂ« traumĂ« shoqĂ«rore qĂ« minoi besimin e qytetarĂ«ve te sistemi komunist.
Një tërheqje që paralajmëroi fundin e një epoke
NĂ« vitin 1989, kur trupat e fundit sovjetike kaluan urĂ«n e miqĂ«sisĂ« pĂ«r tâu kthyer nĂ« shtĂ«pi, humbja ishte e qartĂ«. Lufta kishte gĂ«rryer ekonominĂ« e BRSS-sĂ« dhe kishte thyer moralin e ushtrisĂ«. VetĂ«m dy vite mĂ« vonĂ«, vetĂ« Bashkimi Sovjetik do tĂ« pushonte sĂ« ekzistuari.
Për Afganistanin, kjo luftë nuk ishte fundi, por fillimi i një tragjedie tjetër. Kaosi që la pas ndërhyrja sovjetike hapi rrugën për luftërat civile dhe ngritjen e talebanëve, duke mbjellë farën e një dhune që vazhdon të prodhojë pasoja edhe sot. Ngjarjet e vitit 1979 mbeten një leksion i hidhur i historisë: ndërhyrjet ushtarake me petk ideologjik shpesh përfundojnë duke shkatërruar si vendin që pushtohet, ashtu edhe fuqinë që tenton ta pushtojë.
NĂ« fund tĂ« nĂ«ntorit dhe dhjetorit tĂ« vitit 1991 tensionet politike ishin nĂ« kulm. PD kĂ«rkoi daljen nga qeveria e stabilitetit ndĂ«rsa nĂ« disa rrethe kishin nisur mĂ«symjet ndaj ndĂ«rrmarrjeve shtetĂ«rore. Ish-kryeministri Ylli Bufi nĂ« rrĂ«fimet e tij tĂ« botuara nĂ« librin âNĂ FILLIMET E TRANZICIONITâ tĂ« botuar nga Uet Pressâ, tregon debatet nĂ« mbledhjet e qeveris, por edhe takimin nĂ« zyrĂ«n e Presidentit tĂ« asaj kohe Ramiz Alia
Dorëheqja e Qeverisë së Stabilitetit
Pas tërheqjes së ministrave të saj prej PD, disa prej ministrave u mblodhën në zyrën time. Të gjithë ishin shumë të revoltuar nga veprimi i Berishës dhe sidomos nga fjalët që ai kishte thënë në konferencën për shtyp.
Ăâduhej bĂ«rĂ« tani? E vetmja gjĂ« mbetej qĂ« unĂ« tĂ« paraqisja te Presidenti i RepublikĂ«s dorĂ«heqjen nĂ« emĂ«r tĂ« qeverisĂ«. Dikush nga ministrat tha se qeveria duhet tâu shpjegojĂ« shqiptarĂ«ve atĂ« qĂ« kishte ndodhur. Fillimisht, ishte fjala pĂ«r njĂ« konferencĂ« shtypi nga qeveria, por pastaj u sugjerua tĂ« bĂ«hej njĂ« mbledhje, ku tĂ« merrnin pjesĂ« edhe kryetarĂ«t e partive. NĂ« fillim, e kundĂ«rshtova kĂ«tĂ« propozim, sepse mendoja se gjithçka ishte thĂ«nĂ« me kryetarĂ«t e partive. U insistua se shqiptarĂ«t nuk i dinĂ« tĂ« vĂ«rtetat e prishjes sĂ« qeverisĂ«, prandaj duhet tâua themi kĂ«to. KĂ«shtu, u vendos tĂ« bĂ«het ajo mbledhje. Ishte njĂ« vendim i nxituar, i marrĂ« nĂ« peshĂ«n e emocioneve tĂ« momentit.
Në mbledhje u ripërsëritën të gjitha argumentet që ishin përdorur edhe në mbledhjen e mëparshme me kryetarët e partive. Mbledhja zgjati rreth 2-3 orë, por, për shkak se transmetimi në televizionin shqiptar nuk ishte online, bobinat e regjistruara shkonin me një vonesë rreth një orë për transmetim. Kështu, transmetimi i mbledhjes vazhdoi edhe pas mesit të natës, një gjë e pazakonshme deri në atë kohë. Ministrat dhe përfaqësuesit e partive ishin ulur jo në vendet e tyre të zakonshme. Mbledhja u zhvillua shumë e tensionuar. Pothuaj të gjithë folën kundër veprimit të Sali Berishës. Më i ashpër ishte sidomos ministri Emin Mysliu, që shprehu hapur parandjenjën e kaosit që do të krijohej në vend pas rënies së qeverisë. Servet Pëllumbi, në emër të Partisë Socialiste, dënoi veprimin e papërgjegjshëm të PD dhe të Sali Berishës, duke thënë:
âNuk Ă«shtĂ« PS qĂ« e shkakton kĂ«tĂ« krizĂ«. PS ka mbajtur kurdoherĂ« qĂ«ndrime tĂ« qarta e tolerante, tĂ« argumentuara, gjakftohta, e bindur qĂ« nĂ« fillim pĂ«r formulĂ«n e qeverisĂ« sĂ« stabilitetit dhe vazhdimisht Ă«shtĂ« pĂ«rpjekur ta mbĂ«shtesĂ« atë⊠PĂ«rkundrazi kanĂ« qenĂ« disa forca tĂ« tjera, tĂ« cilat me lloj-lloj epitetesh: kriptokomunistĂ«, enveristĂ«, punistĂ«, merimanga komuniste etj., qĂ« nuk ngurruan tâ pĂ«rdorin edhe nĂ« kĂ«tĂ« auditor tĂ« nderuar, duan tĂ« sensibilizojnĂ« opinionin kundĂ«r PS.
TĂ« gjitha kĂ«to kontradikta vihen re nĂ« pozicionin e PD, bile nuk do ta zgjeroja pĂ«r tĂ« gjithĂ« PD, por pĂ«r deklaratĂ«n e zotit Berisha. Nga njĂ«ra anĂ«, lavdĂ«rohet qeveria dhe ministrat veç e veç, pĂ«rfshirĂ« edhe ministrat e PS, nga ana tjetĂ«r, po nĂ« kĂ«tĂ« deklaratĂ«, qeveria quhet e dĂ«shtuar. KĂ«to pozicione kontradiktore shprehin njĂ« synim tĂ« vetĂ«m: synimin qĂ« pĂ«r kĂ«tĂ« krizĂ« ta hedhin fajin mbi PSâ.
NĂ« fjalĂ«n time nĂ« mbledhjen e qeverisĂ« u pĂ«rpoqa qĂ«, me pĂ«rgjegjĂ«si dhe shqetĂ«sim, tĂ« shpjegoja situatĂ«n tejet tĂ« vĂ«shtirĂ« politike dhe ekonomike dhe pasojat e rĂ«nda destabilizuese qĂ« do tĂ« sillte prishja e qeverisĂ«. NjĂ« nga argumentet kryesore qĂ« u theksua pĂ«r vazhdimin e punĂ«s sĂ« qeverisĂ« ishte dhe sigurimi nĂ« vazhdimĂ«si i ushqimit tĂ« popullit. E konsiderova detyrĂ« dhe pĂ«rgjegjĂ«si nga ana ime qĂ« nĂ« mbledhjen e qeverisĂ« ta paraqisja me saktĂ«si dhe transparencĂ« gjendjen ushqimore. KĂ«tĂ« bĂ«nĂ« dhe tĂ« gjithĂ« ministrat, me bindjen se prishja e qeverisĂ« nĂ« atĂ« situatĂ« shumĂ« tĂ« vĂ«shtirĂ« ishte njĂ« veprim me pasoja tepĂ«r tĂ« rĂ«nda. NĂ« kĂ«tĂ« kontekst ishte dhe shprehja se qeveria e re do tĂ« kishte njĂ« rezervĂ« vetĂ«m pĂ«r 6 ditĂ« bukĂ«. S. Berisha u pĂ«rpoq qĂ« kaosin dhe tĂ« gjitha shkatĂ«rrimet qĂ« ndodhĂ«n nĂ« disa rrethe tĂ« vendit qĂ« synonin tĂ« destabilizonin vendin tâi lidhte me panikun qĂ« kishin shkaktuar fjalĂ«t e mia.
Në të gjitha raportet zyrtare të kohës tregohet se ngjarjet shkatërrimtare, që ndodhën në Laç, në FushëArrëz, në Peqin, në Lushnjë, në Pogradec dhe në ndonjë vend tjetër, kanë ndodhur në periudhën e fushatës elektorale për zgjedhjet e 22 marsit. Këto veprime kanë filluar në 3.12.1991 në qytetin e Mamurrasit dhe kanë vazhduar në datat 4,5,6 dhe 7.12.1991 edhe në Thumanë, Laç, Milot dhe në zonat përreth tyre, përfshirë rrethin e Pukës.
Pra, këto veprime kanë filluar pikërisht një ditë para se S.Berisha të deklaronte në konferencën e tij të shtypit në datën 4.12.1991 dorëheqjen e ministrave të PD nga qeveria. Gjithashtu, ngjarjet e Fushë-Arrëzit nuk kanë ndodhur për shkak të fjalëve të mia në mbledhjen e qeverisë, sepse ato kishin filluar për motive të tjera më parë se të mbahej mbledhja e qeverisë.
Kështu, para se të ndodhte ngjarja e Fushë-Arrëzit, në rrethin e Pukës ishin vjedhur dhe shkatëruar mbi 50 magazina dhe dyqane të rrjetit të tregtisë në 29 fshatra të këtij rrethi. Vetë ngjarja e Fushë-Arrëzit ka qenë e organizuar më parë, përderisa qysh para një jave Komiteti Ekzekutiv i rrethit kishte informacion se do të hapnin dhe do të vidhnin pikërisht këto magazina të konfeksioneve në Fushë-Arrëz.
TĂ« nesĂ«rmen, mĂ« datĂ«n 5 dhjetor, paradite, shkova te Presidenti i RepublikĂ«s pĂ«r tâi paraqitur atij dorĂ«heqjen. Ai mĂ« kĂ«rkoi qĂ« kĂ«tĂ« akt ta bĂ«ja pas takimit konsultativ qĂ« ai do tĂ« bĂ«nte pĂ«rsĂ«ri me forcat politike, ku mĂ« ftoi tĂ« merrja pjesĂ« edhe unĂ«. E pranova propozimin e tij. NĂ« takimin me Presidentin e RepublikĂ«s, tĂ« zhvilluar nĂ« datat 5 dhe 6 dhjetor, morĂ«n pjesĂ« pĂ«rfaqĂ«suesit e pesĂ« partive politike pjesĂ«tare tĂ« marrĂ«veshjes politike tĂ« majit 1991, mbi bazĂ«n e sĂ« cilĂ«s u krijua Qeveria e Stabilitetit. Nga Partia Socialiste mori pjesĂ« Servet PĂ«llumbi; nga Partia Demokratike, Sali Berisha; nga Partia Republikane, Sabri Godo; nga Partia Socialdemokrate, SkĂ«nder Gjinushi dhe nga Partia Agrare, Meno Gjoleka. Mora pjesĂ« edhe unĂ«, ende nĂ« detyrĂ«n e Kryetarit tĂ« KĂ«shillit tĂ« Ministrave. NĂ« kĂ«tĂ« takim Presidenti i RepublikĂ«s insistoi qĂ« partitĂ« tĂ« arrinin nĂ« njĂ« mendim tĂ« pĂ«rbashkĂ«t pĂ«r krijimin e njĂ« qeverie tĂ« re, duke pasur parasysh vĂ«nien e interesave tĂ« larta tĂ« vendit mbi interesat partiakĂ«.
Sali Berisha nuk pranoi që PD të ishte pjesë e asnjë lloj formule të qeverisë. Gjinushi dhe Gjoleka ishin më të hapur, ndërsa ra në sy që Godo mbështeste vend e pa vend Berishën për çdo gjë që ai thoshte. Berisha kërkoi që qeveria të formohej nga Partia Socialiste.
Por ky propozim nuk u pranua nga S. Pëllumbi. Kështu, iu hap rrugë formulës së krijimit të një qeverie teknike, e cila do të drejtonte administratën shtetërore deri në zgjedhjet e reja që do të mbaheshin në mars të vitit 1992. Në fund të takimit, Presidenti më kërkoi që qeveria e kryesuar prej meje të vazhdonte kryerjen e detyrave të saj deri në formimin e qeverisë së re. Pas përfundimit të këtij takimi, më 6 dhjetor, shkova në zyrën e Presidentit dhe i paraqita atij zyrtarisht dorëheqjen time dhe të gjithë qeverisë që kryesoja. Në tekstin e dorëheqjes theksoja se dorëheqja e qeverisë ishte e detyruar nga kriza qeveritare, që shkaktoi largimi i ministrave të Partisë Demokratik
NĂ« njĂ« dĂ«shmi ekskluzive pĂ«r emisionin Dekalog nga Roland Qafoku nĂ«Â DritareTv, ish-pedagogu ushtarak Ylli Mici ka hedhur dritĂ« mbi zanafillĂ«n e organizimit ushtarak tĂ« rezistencĂ«s kosovare, duke zbardhur urdhrin sekret tĂ« vitit 1991 qĂ« solli nĂ« ShqipĂ«ri grupet e para tĂ« vullnetarĂ«ve, pĂ«rfshirĂ« Adem Jasharin. Sipas Micit, gjithçka nisi nĂ« vjeshtĂ«n e vitit 1991, njĂ« periudhĂ« kur ShqipĂ«ria ndodhej nĂ« njĂ« udhĂ«kryq historik mes rĂ«nies sĂ« regjimit komunist dhe brishtĂ«sisĂ« sĂ« pluralizmit tĂ« sapolindur. MegjithatĂ«, pavarĂ«sisht kaosit tĂ« brendshĂ«m, strukturat e mbrojtjes morĂ«n njĂ« detyrĂ« tĂ« qartĂ« kombĂ«tare.Â
Urdhri pĂ«r fillimin e stĂ«rvitjeve erdhi drejtpĂ«rdrejt nga Presidenti i RepublikĂ«s dhe Komandanti i PĂ«rgjithshĂ«m i Forcave tĂ« Armatosura, Ramiz Alia. Mici shpjegon se ky vendim pasoi njĂ« takim historik dhe diskret mes AlisĂ«Â dhe liderit tĂ« KosovĂ«s, Ibrahim Rugova, nĂ« TiranĂ«. QĂ«llimi ishte i qartĂ«: pĂ«rgatitja e njĂ« force rezistence qĂ« do tĂ« ishte e aftĂ« tĂ« mbronte popullsinĂ« civile nĂ« KosovĂ«, duke parĂ« se lufta tashmĂ« kishte shpĂ«rthyer nĂ« Kroaci dhe Slloveni, dhe rreziku pĂ«r njĂ« skenar tĂ« ngjashĂ«m nĂ« KosovĂ« ishte iminent.Â
NĂ« AkademinĂ« Ushtarake (Shkolla e Bashkuar e OficerĂ«ve), urdhri u pĂ«rcoll nga komandanti i shkollĂ«s te shefat e katedrave. Mici tregon se gjithçka u trajtua si sekret shtetĂ«ror i nivelit mĂ« tĂ« lartĂ«. U pĂ«rzgjodhĂ«n nĂ«ntĂ« pedagogĂ«, ndĂ«r mĂ« tĂ« mirĂ«t e fushave pĂ«rkatĂ«se, pĂ«r tĂ« trajnuar njĂ« grup prej 106 djemsh vullnetarĂ«. KĂ«ta tĂ« rinj vinin kryesisht nga Kosova, por kishte edhe nga diaspora dhe trevat shqiptare nĂ« Maqedoni. PĂ«r Micin dhe kolegĂ«t e tij, kjo nuk ishte thjesht njĂ« detyrĂ« stĂ«rvitore, por njĂ« mision patriotik qĂ« kĂ«rkonte diskrecion absolut, pasi dekonspirimi mund tĂ« sillte pasoja tĂ« rĂ«nda ndĂ«rkombĂ«tare pĂ«r ShqipĂ«rinĂ«.Â
Intervista zbulon se stĂ«rvitja nuk u bĂ« nĂ« mjediset e zakonshme tĂ« AkademisĂ«, por u zhvendos nĂ« njĂ« bazĂ« logjistike nĂ«Â Surrel, nĂ« rrĂ«zĂ« tĂ« malit tĂ« Dajtit. Kjo vendvendosje u zgjodh pĂ«r tĂ« qenĂ« larg syve tĂ« publikut dhe pĂ«r tĂ« garantuar sigurinĂ« e operacionit./ dritare.netÂ
-NjĂ« rrĂ«fim i pazakontĂ« nga Kujtim Kaziu, pĂ«r policĂ«t e kampit qĂ« torturuan mizorisht tĂ« burgosurit dhe i lanĂ« tĂ« vdisnin nĂ«pĂ«r galeritĂ« e minierĂ«s-  Â
Ishte dimri i vitit 1979, kur Kujtim Kaziu, kishte pĂ«rfunduar nĂ« burgun Spaçit, si i burgosur politik. PĂ«rveç torturave nga xhelatĂ«t, puna nĂ« minierĂ« ishte shumĂ« e rĂ«ndĂ« pĂ«r tĂ« burgosurit e pangrĂ«ne, e tĂ«Â paveshur. Kujtim Kaziu, i kujton me shumĂ« dhimbje shokĂ«t e tij qĂ« u mbijetuan torturave çnjerĂ«zore nĂ« atĂ« burg, por mĂ« shumĂ« nĂ« mendje, i kanĂ« mbetur dy tĂ« rinjtĂ«, qĂ« vdiqĂ«n nĂ« zgafellet e asaj miniere, nĂ« burgun e Spaçit.Â
âNĂ« galeri temperatura ishte 60 gradĂ« dhe plasje vape, kurse jashtĂ« temperatura ishte -17 gradĂ« dhe sapo nxirrnim vagonin, mbuloheshim nĂ« avull bore nga kondensimi i temperaturĂ«s sĂ« trupit, me atĂ« qĂ« ishte jashtĂ«. NĂ« kĂ«to fronte, kam punuar me Haxhi HoxhĂ«n (ish-kreu i organizatĂ«s antikomuniste nĂ« Shkozet, qĂ« ra nĂ« burg nĂ« moshĂ«n 18 vjeç), Sokrat Manen, Bujar Gjinin, Ali Gjuzin, etj.Â
Dy vetĂ« shtynim deri nĂ« 1 km, vagonin 2 tonĂ«sh tĂ« mbushur me pirit. Ishim tĂ« rinj dhe e pĂ«rballonim mundin e madh. NĂ« front kishte edhe djem tĂ« fuqishĂ«m, qĂ« ndihmonin tĂ« tjerĂ«t, si: Bedri Blloshmi, Zef Bushgjoka, Foto Stefani. NĂ« galeri, rrinim lakuriq dhe kĂ«mbĂ«t na qulleshin nga uji qĂ« depĂ«rtonte nĂ« çizme.Â
Na trajtonin si skllevĂ«r. Ushqeheshim shumĂ« keq, me 700 gr. â 800 gr. bukĂ« nĂ« ditĂ« dhe supĂ« me spinaq, qĂ« kur fusnim lugĂ«n, mbushej me zhavorr, ngase spinaqi nuk lahej fare, futej nĂ« kazan me gjithĂ« baltĂ«â â rrĂ«fen ish- i burgosuri Kujtim Kaziu, me origjinĂ« nga rrethi i KrujĂ«s.Â
PĂ«r ish-tĂ« burgosurin politik, Kujtim Kaziu, nuk mund tĂ« harrohen fytyrat e egra tĂ« policĂ«ve â xhelatĂ« tĂ« burgut tĂ« Spaçit, qĂ« kurrĂ« nuk u ngopĂ«n me torturat, urinĂ« dhe keqtrajtimin e atyre djemve dhe burrave, qĂ« padrejtĂ«sisht po vuanin dĂ«nimin nĂ« burgun famĂ«keq tĂ« Spaçit. PjetĂ«r Koka Ă«shtĂ« njĂ« prej tyre.Â
âXhelati i Spaçit, PjetĂ«r Koka edhe pĂ«r tĂ« ngrĂ«nĂ« bukĂ«n e mykur dhe supĂ«n me krimba, miza e gurĂ«, na mbante dy orĂ« nĂ« rresht, jashtĂ« nĂ« tĂ« ftohtin e Spaçit, nĂ« temperaturĂ« deri nĂ« â20 gradĂ«. Kur ktheheshim nĂ« kamp, tĂ« rraskapitur e tĂ« torturuar, na zhvishnin lakuriq, pĂ«r tĂ« parĂ« nĂ«se kishim me vete ndonjĂ« mjet tĂ« fortĂ«, levĂ«, dĂ«rrasĂ« a sende tĂ« tjera.Â
NĂ« vitin 1984, gjatĂ« punĂ«s, theva kĂ«mbĂ«n. Ndenja dy javĂ« nĂ«Â RrĂ«shen dhe mĂ« pas nĂ« spitalin e burgut nĂ« TiranĂ«. MĂ« vunĂ« nĂ« allçi dhe mĂ« transferuan nĂ« burgun e ShĂ«nkollit nĂ« LezhĂ«. Dy vite mĂ« pas, transferohem nĂ« kampin e ndĂ«rtimit tĂ« BulqizĂ«s sĂ« Re. MĂ« kishte marrĂ« malli tĂ« shikoja njĂ« krutan. Me kamion, vjen njĂ« shofer nga FushĂ«-Kruja, i cili sillte materiale ndĂ«rtimi.Â
Ishte Sejfulla Halili dhe unĂ« e njihja. Ishim rritur me tĂ« dhe mĂ« kishte marrĂ« malli. Edhe ai dukej se donte tĂ« fliste me mua, pasi kishte tĂ« njĂ«jtin mall. Mora guximin dhe fola me tĂ«. Sapo iku kamioni, mĂ« janĂ« sulur oficeri i punĂ«s, Kol Toska, polici Beqir Vreneçi dhe polici tjetĂ«r, Ndue Jaku. MĂ« futĂ«n nĂ«Â kapanon dhe mĂ« lidhĂ«n pĂ«r krevati.Â
MorĂ«n njĂ«Â ristelĂ«Â dhe mĂ« nxinĂ« trupin, duke mĂ« qĂ«lluar sa njĂ«ri-tjetri, deri sa u lodhĂ«n. Nuk lĂ«viza dot pĂ«r mĂ« shumĂ« se njĂ« javĂ«, nga plagĂ«t. NĂ« vitin 1988, njĂ« pjesĂ« tĂ«Â tĂ«Â burgosurve na dĂ«rguan pĂ«r tĂ« bĂ«rĂ« kampin e TĂ«rnovĂ«s, pastaj tek Reparti 325 (burgu) nĂ« TiranĂ«, pĂ«r ndĂ«rtime tĂ« reja, nĂ« kampin e Bardhorit nĂ« KavajĂ« dhe sĂ« fundi, pĂ«r tĂ« bĂ«rĂ« vilat tek âBllokuâ, nĂ« ShtĂ«pinĂ« e Pushimit tĂ« UshtarakĂ«ve tĂ« MinistrisĂ« sĂ« PunĂ«ve tĂ« Brendshme, te Plepat nĂ« Plazhin e DurrĂ«sit.Â
KĂ«tu edhe u lirova, nĂ« 31 mars 1990, duke dalĂ« gjallĂ«, pasi kishin nisur tĂ« ndiheshin proceset e pĂ«rmbysjes sĂ« atij sistemi tĂ« ndyrĂ«, vrasĂ«s e barbarâ, kujton Kujtim Kaziu.Â
Torturat dhe synimi pĂ«r tĂ« na eliminuar fizikishtâŠ!
âUnĂ« kam parĂ« mĂ« sytĂ« e mi se si kanĂ« mbetur nĂ« galeri tĂ« burgosur, si kanĂ« vdekur ata duke kĂ«rkuar ndihmĂ« dhe si janĂ« gjymtuar e masakruar. NĂ« vitin 1983, isha nĂ« front, nĂ« galeri. PranĂ« frontit tim, punonte Luc Vukaj nga Vermoshi i ShkodrĂ«s dhe Manush Ăuka nga Erseka. Fronti kishte vetĂ«m 4 vagonĂ« pirit. Polici i punĂ«s, quhej Dod Ndreka, kurse brigadier i lirĂ«, Preng Deda.Â
Ata panĂ« frontin dhe duhej tĂ« vendosnin pĂ«r tĂ« lejuar punimet, apo jo. Galeria kishte dhĂ«nĂ« shenja shembje tĂ« dukshme dhe kĂ«tĂ«, si Luca, edhe Manushi, iâa bĂ«nĂ« tĂ« qartĂ«. TĂ« dy ishin djem tĂ« rinj, ishin dĂ«nuar pĂ«r tentativĂ« arratisje dhe agjitacion e propagandĂ«. Polici dhe brigadier, u dha urdhĂ«r tĂ« futeshin nĂ« galeri. âO normĂ«n, o shpirtinâ, â u thanĂ« ata dy tĂ« rinjve.Â
Luc Vukaj dhe Manush Ăuka, u frikĂ«suan pasi u kĂ«rcĂ«nuan se, nuk dilnin gjallĂ« nga galeria nĂ«se nuk futeshin nĂ« front. Kishte kaluar mesi i natĂ«s. Ishim turni i tretĂ«. Galeria dha shembjen tjetĂ«r dhe pas pak, njĂ« masiv i madh ra mbi tĂ« dy. DĂ«gjova britmat e LucĂ«s, qĂ« erdhĂ«n e u shuan.Â
Manushi kishte tub ajri nĂ« gojĂ« dhe meqĂ« tubi i mbeti jashtĂ« masivit tĂ« shembur, ne mundĂ«m ta çanim materialin e ta nxirrnim tĂ« gjallĂ«. Luc Vukajn e nxorĂ«n pas tre ditĂ«sh qĂ« kishte mbetur nĂ« galeri. Mesa mĂ« kujtohet, asnjĂ«ri prej tyre nuk i kishte mbushur 20 vitet. Pas kĂ«saj ngjarje, Manushi nuk u bĂ« mĂ« njeri. Tmerri qĂ« pa dhe qĂ« pĂ«rjetoi, i dha goditje tĂ« sistemit mendorâ, kujton me lot nĂ« sy Kujtim Kaziu.Â
Kujtimi tregon dhe se si protestonin pas aksidenteve tĂ« qĂ«llimshme apo dhe vrasjeve nĂ« burg. âSa herĂ« qĂ« ndodhnin aksidente tĂ« rĂ«nda dhe vdekje, pĂ«r shkak tĂ« mossigurimit tĂ« kushteve teknike, ne gjenim mĂ«nyra e protestonim. Nuk ishte i pari Luc Vukaj qĂ« mbeti nĂ« galeri. MeqĂ« unĂ« e pashĂ« me sytĂ« e mi tĂ« gjithĂ« skenĂ«n e vdekjes sĂ« llahtarshme tĂ«Â LucĂ«s, i shkrova njĂ« letĂ«r Hekuran Isait.Â
AtĂ«herĂ« Hekurani ishte ministĂ«r i BrendshĂ«m. I tregova me hollĂ«si se si kishte ndodhur ngjarja. UnĂ« shkrova nĂ« kĂ«tĂ« letĂ«r, qĂ« ia dĂ«rgova ministrit (pĂ«r ta postuar, i dhashĂ« korrierit tĂ« burgut), se; polici Dod Ndreka dhe brigadieri Preng Deda, ishin shkaktarĂ«t e vdekjes sĂ« tĂ« burgosurit Luc Vukaj. Por letra, nuk kishte dalĂ« nga burgu i Spaçit. KĂ«tĂ« e mĂ«sova jo shumĂ« ditĂ« mĂ« pas.Â
NjĂ« i burgosur, mĂ« tregoi se asnjĂ« letĂ«r nuk shkonte as nĂ« shtĂ«pitĂ« tona, pa u lexuar nga komanda e burgut. KĂ«shtu, kishte ndodhur edhe nĂ« kĂ«tĂ« rast, edhe pse unĂ« i drejtohesha ministrit. MĂ« thĂ«rritĂ«n nĂ« komandĂ«, mĂ« bĂ«n presion, mĂ« kĂ«shilluan, se po tĂ« hapja gojĂ«, pĂ«r atĂ« qĂ« kisha parĂ«, do tĂ« mĂ« vrisnin. Policia e burgut, pra ata qĂ« kishin miqĂ«si me dy autorĂ«t e krimit, donin tĂ« mĂ« eliminonin fizikisht.Â
Kur e morĂ«n vesh tĂ« burgosur qĂ« mĂ« njihnin, nuk mĂ« linin vetĂ«m asnjĂ« çast dhe aksidenti qĂ« pĂ«sova nĂ« galeri njĂ« vit mĂ« pas, mĂ« shpĂ«toi nga vrasja. UnĂ« nuk u futa nĂ« galeri pĂ«r 2 javĂ«. Nuk flija gjumĂ« dhe u bĂ«ra me fiksime. MĂ« dilnin para Luc Vukaj dhe Manush Ăuka, britmat dhe lĂ«ngimet e fundit tĂ«Â LucĂ«s, tĂ« burgosurit qĂ« gĂ«rmonin materialin, me lopata e thonj. ShumĂ« nga tĂ« burgosurit e ndĂ«rgjegjes, janĂ« ndeshur nĂ« kĂ«to kampe, me tĂ« tilla gjĂ«ra qĂ« nuk besohen.Â
ShumĂ« u ekzekutuan nĂ« njĂ« formĂ« a nĂ« njĂ« tjetĂ«r, duke u deklaruar si: âvdekje aksidentaleâ, tĂ« tjerĂ« u gjymtuan apo humbĂ«n kujtesĂ«n. ShumĂ« u ndanĂ« nga gratĂ« e fĂ«mijĂ«t dhe pĂ«suan depresion. Por, pati edhe nga ata qĂ« mbijetuan pĂ«r tĂ« dĂ«shmuar krimet dhe masakrat e atij regjimiâ, shprehet me dhimbje nĂ« fund tĂ« rrĂ«fimit tĂ« tij, ish-i burgosuri politik, Kujtim Kaziu, nga rrethi i KrujĂ«s. Memorie.al/ Nga Xhevahir Gradica/kb
Dhjetori i vitit 1994 nuk solli paqen e festave nĂ« brigjet e Mesdheut, por njĂ« hije tĂ« zezĂ« qĂ« kĂ«rcĂ«nonte tĂ« fshinte nga harta simbolin e âQytetit tĂ« Dritaveâ. Ishte njĂ« kohĂ« kur terrorizmi po ndryshonte fytyrĂ«, duke u shndĂ«rruar nga njĂ« mjet shantazhi politik nĂ« njĂ« armĂ« tĂ« asgjĂ«simit nĂ« masĂ«âŠ
âŠNĂ« pistĂ«n e pĂ«rzhitur tĂ« Algjerit, Air France 8969 qĂ«ndronte si njĂ« monument i palĂ«kundur metali, i gatshĂ«m pĂ«r tâu shkĂ«putur drejt lirisĂ« sĂ« reve. Por brenda barkut tĂ« tij tĂ« çeliktĂ«, fati kishte thurur njĂ« tjetĂ«r skenar. KatĂ«r hije tĂ« armatosura, me syrit e mbushur me njĂ« fanatizĂ«m tĂ« ftohtĂ«, nuk kĂ«rkonin thjesht njĂ« udhĂ«tim; ata kĂ«rkonin njĂ« altar sakrifice. PĂ«r ta, avioni nuk ishte njĂ« mjet transporti, por njĂ« âshigjetĂ« hyjnoreâ qĂ« duhej tĂ« ngulej nĂ« zemrĂ«n e Parisit, duke shndĂ«rruar KullĂ«n Eiffel nĂ« njĂ« gĂ«rmadhĂ« hekuri dhe hiri.
Kronika
Rrëmbimi nisi si një kontroll rutinë pasaportash nga persona të veshur me uniforma të policisë algjeriane, por maska ra shpejt. Pjesëtarët e GIA-s (Grupit Islamik të Armatosur) zbuluan qëllimet e tyre brutale.
173 shpirtra u mbyllën në një hapësirë të ngushtë, ku oksigjeni zëvendësohej nga era e barutit dhe frikës.
Për të treguar se nuk kishte rrugë pas, terroristët ekzekutuan me gjakftohtësi tre pasagjerë: një polic algjerian, një diplomat vietnamez dhe një kuzhinier të ri francez. Trupat e tyre u hodhën në pistë si mesazhe makabre për botën që vështronte e tmerruar.
KĂ«rkesa e tyre e prerĂ« ishte: âLejimin e fluturimit pĂ«r nĂ« Parisâ. MegjithatĂ«, inteligjenca franceze kishte zbuluar planin djallĂ«zor: avioni ishte i mbushur me eksplozivĂ« dinamit dhe synohej tĂ« shpĂ«rthente mbi qytet.
Marseja
Pas negociatave tĂ« gjata, avioni u lejua tĂ« ulej nĂ« MarsejĂ« pĂ«r ârifurnizimâ. Ishte njĂ« kurth i ngritur me mjeshtĂ«ri. NdĂ«rsa dielli po perĂ«ndonte mbi portin e MarsejĂ«s, djemtĂ« e GIGN (Groupe dâIntervention de la Gendarmerie Nationale), tĂ« veshur nĂ« tĂ« zeza, po pĂ«rgatitnin atĂ« qĂ« do tĂ« konsiderohej si njĂ« nga operacionet mĂ« brilante nĂ« historinĂ« e forcave speciale.
âNe nuk shkonim pĂ«r tĂ« vrarĂ«, por pĂ«r tĂ« ndalur vdekjen,â do tĂ« kujtonin mĂ« vonĂ« anĂ«tarĂ«t e njĂ«sisĂ« elitĂ«.
Sulmi: 17 minuta ferr
Në orën 17:08, heshtja e pistës u shqye nga shpërthimet e shkallëve të lëvizshme që u mbështetën pas avionit.
Komandot sulmuan nga tre pika të ndryshme. Brenda kabinës, nisi një dyluftim që i ngjante një skene ferri. Mbi 1,000 plumba u shkëmbyen në atë hapësirë të vogël.
Piloti dhe ekuipazhi qëndruan në pozicionet e tyre edhe kur plumbat shponin xhamat e kabinës, duke ndihmuar pasagjerët të rrëshqisnin drejt shpëtimit përmes dritareve të emergjencës.
Të katër terroristët u asgjësuan. Mrekullisht, asnjë pasagjer apo pjesëtar i GIGN-it nuk humbi jetën gjatë sulmit final, ndonëse shumë u plagosën rëndë.
Epilogu i një nate pa fund
Fluturimi 8969 nuk ishte thjesht një pengmarrje e dështuar; ai ishte paralajmërimi i parë i madh për botën moderne. Shtatë vjet përpara se bota të shihte kullat e Nju Jorkut të shembeshin, Franca kishte parë profilin e një tragjedie të ngjashme.
Sot, ky episod kujtohet si momenti kur guximi njerëzor triumfoi mbi errësirën e fanatizmit, dhe kur profesionalizmi i ftohtë i forcave speciale shpëtoi jo vetëm një avion, por dinjitetin e një kombi të tërë.
NĂ« teatrin e pĂ«rgjakshĂ«m tĂ« historisĂ« moderne, pak ngjarje mbartin peshĂ«n dramatike tĂ« rĂ«nies sĂ« regjimit komunist nĂ« Rumani, nĂ« dimrin e ftohtĂ« tĂ« vitit 1989. Ai, i cili e kishte modeluar shtetin sipas vullnetit tĂ« tij tĂ« hekurt, u pĂ«rball me njĂ« fund sa paradoksal, aq edhe tragjikâŠ
âŠNĂ« mes tĂ« Revolucionit Rumun, Nikola Ăaushesku dhe bashkĂ«shortja e tij Elena, u arrestuan, u gjykuan dhe u ekzekutuan brenda pak orĂ«sh. Brenda pak orĂ«sh, çifti presidencial kaloi nga miti i paprekshmĂ«risĂ« nĂ« njĂ« ekzekutimi brutal, duke u bĂ«rĂ« dĂ«shmitarĂ« tĂ« shembjes sĂ« godinĂ«s qĂ« vetĂ« kishin ndĂ«rtuar mbi heshtjen dhe frikĂ«n. Ekzekutimi i tyre i rrufeshĂ«m nĂ«n breshĂ«rinĂ« e plumbave nuk ishte vetĂ«m njĂ« akt ndĂ«shkimi politik, por njĂ« epilog simbolik; ai vulosi shpĂ«rbĂ«rjen e pakthyeshme tĂ« totalitarizmit stalinist nĂ« kontinent, duke lĂ«nĂ« pas jehonĂ«n e njĂ« lirie qĂ« lindi mes hirit dhe dhunĂ«s.
Një regjim i ndërtuar mbi frikën
Nickola Ăaushesku erdhi nĂ« pushtet nĂ« vitin 1965 dhe shpejt ngriti njĂ« kult ekstrem tĂ« personalitetit. Ai dhe Elena u paraqitĂ«n si âprindĂ«ritâ e kombit, ndĂ«rsa vendi u shndĂ«rrua nĂ« njĂ« shtet policor tĂ« mbikĂ«qyrur nga Securitate, njĂ« nga shĂ«rbimet sekrete mĂ« represive nĂ« bllokun lindor.
Ndërsa propaganda fliste për pavarësi dhe zhvillim, realiteti ishte varfëri ekstreme, mungesë ushqimi, energjie dhe lirishë themelore. Politikat ekonomike katastrofike dhe izolimi i vendit e çuan shoqërinë rumune drejt shpërthimit.
Shpërthimi i Revolucionit
Revolucioni nisi nĂ« TimiÈoara, nĂ« mes tĂ« dhjetorit 1989, ku protestat kundĂ«r regjimit u pĂ«rballĂ«n me dhunĂ« ushtarake. Por pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ«, frika u thye. Protestat u pĂ«rhapĂ«n me shpejtĂ«si drejt Bukureshtit dhe qyteteve tĂ« tjera.
MĂ« 21 dhjetor, Ăaushesku tentoi tĂ« mbante njĂ« fjalim publik pĂ«r tĂ« rifituar kontrollin, por turma e buçiti kundĂ«r tij. Pamjet e hutimit tĂ« tij, tĂ« transmetuara drejtpĂ«rdrejt nĂ« televizion, u bĂ«nĂ« simbol i rĂ«nies sĂ« autoritetit absolut.
Â
Arratisja dhe arrestimi
MĂ« 22 dhjetor 1989, Nicolae dhe Elena Ăaushesku u larguan nga selia e Komitetit Qendror me helikopter, por u braktisĂ«n shpejt nga ushtria, e cila kaloi nĂ« anĂ«n e revolucionit. Ăifti u arrestua pranĂ« qytetit TĂąrgoviÈte dhe u mbajt nĂ«n ruajtje ushtarake.
Ishte momenti kur pushteti që i kishte frikësuar të gjithë, mbeti pa mbrojtje.
Gjyqi i shkurtuar
MĂ« 25 dhjetor 1989, ditĂ«n e Krishtlindjes, Nikola dhe Elena Ăaushesku u nxorĂ«n pĂ«rpara njĂ« gjykate ushtarake speciale. Gjyqi zgjati vetĂ«m pak orĂ«. Ata u akuzuan pĂ«r krime kundĂ«r popullit rumun, pĂ«rfshirĂ« gjenocid, shkatĂ«rrim tĂ« ekonomisĂ« kombĂ«tare dhe abuzim ekstrem tĂ« pushtetit.
Ăifti mohoi legjitimitetin e gjykatĂ«s dhe refuzoi akuzat, por vendimi ishte i paracaktuar: dĂ«nim me vdekje.
Pushkatimi që pa bota
Ekzekutimi u krye menjĂ«herĂ« pas vendimit. Nikola dhe Elena Ăaushesku u pushkatuan nga njĂ« skuadĂ«r ushtarĂ«sh rumunĂ« â ushtarĂ« qĂ« deri pak ditĂ« mĂ« parĂ« ishin nĂ«n komandĂ«n e tyre.
Pamjet e pushkatimit dhe të trupave të pajetë u transmetuan në mbarë botën, duke tronditur opinionin ndërkombëtar. Ishte hera e parë që fundi i një diktatori komunist shfaqej kaq hapur dhe brutalisht para kamerave.
Fundi i një epoke
Ekzekutimi i Nikola ĂausheskĂ«ve shĂ«noi fundin e regjimit komunist nĂ« Rumani dhe kapitullin e fundit tĂ« komunizmit tĂ« ashpĂ«r nĂ« EuropĂ«n Lindore. Por revolucioni rumun mbeti i veçantĂ« pĂ«r dhunĂ«n e tij: qindra njerĂ«z humbĂ«n jetĂ«n gjatĂ« pĂ«rleshjeve.
Historia e dhjetorit 1989 mbetet njĂ« kujtesĂ« e errĂ«t se si pushteti absolut pĂ«rfundon shpesh nĂ« mĂ«nyrĂ« brutale â dhe se sa i shtrenjtĂ« Ă«shtĂ« çmimi qĂ« paguajnĂ« shoqĂ«ritĂ« pĂ«r lirinĂ« e vonuar.
NĂ« dhjetorin e acartĂ« tĂ« vitit 1914, Europa nuk po pĂ«rballej thjesht me njĂ« dimĂ«r tĂ« egĂ«r, por me makthin e saj tĂ« parĂ« industrial â njĂ« mekanizĂ«m vdekjeje qĂ« po gĂ«lltiste me shpejtĂ«si rininĂ« e njĂ« kontinenti tĂ« tĂ«rĂ«. Plani gjerman pĂ«r njĂ« fitore tĂ« rrufeshme ishte thyer mbi supet e miliona ushtarĂ«ve, duke e shndĂ«rruar entuziazmin fillestar tĂ« marshimeve nĂ« njĂ« pĂ«rballje statike, tĂ« ngrirĂ« nĂ« njĂ« pĂ«rzierje makabre balte, rracione tĂ« pakta dhe gjaku. PĂ«rgjatĂ« njĂ« vije tĂ« pafundme qĂ« gjarpĂ«ronte nga valĂ«t e ftohta tĂ« Detit tĂ« Veriut deri nĂ« majat e mprehta tĂ« kufirit zviceran, burra e djem tĂ« rinj ishin ngujuar nĂ« llogore tĂ« lagĂ«shta, ku lagĂ«shtia depĂ«rtonte deri nĂ« kockĂ« dhe era e barutit pĂ«rzihej me atĂ« tĂ« vdekjes. Aty, nĂ« ato gropa tĂ« ngushta e tĂ« zhytura nĂ« errĂ«sirĂ«, njeriu ishte shndĂ«rruar nĂ« njĂ« numĂ«r, nĂ« njĂ« objektiv, nĂ« njĂ« mish pĂ«r top qĂ« priste urdhrin e radhĂ«s pĂ«r tâu flijuarâŠ
âŠPor, pikĂ«risht nĂ« kĂ«tĂ« peizazh ku shpresa dukej se kishte vdekur bashkĂ« me shokĂ«t e rĂ«nĂ«, nĂ« pragun e natĂ«s mĂ« tĂ« shenjtĂ« tĂ« vitit, ndodhi diçka qĂ« sfidoi logjikĂ«n e hekurt tĂ« luftĂ«s. NĂ« atĂ« heshtje tĂ« pazakontĂ« qĂ« ra mbi fushat e betejĂ«s, shpĂ«rtheu ajo qĂ« historianĂ«t do ta quajnĂ« mĂ« vonĂ« âmrekullia e fundit e epokĂ«s romantikeâ â njĂ« thirrje e mekur e njerĂ«zisĂ« qĂ« refuzonte tĂ« dorĂ«zohej para urrejtjes, njĂ« shkĂ«ndijĂ« drite qĂ« lindi nga thellĂ«sia e shpirtrave tĂ« lodhur pĂ«r tĂ« treguar se, edhe nĂ« ferr, njeriu mund tĂ« mbetet njeri.
Kënga si armë paqeje
Armëpushimi i Krishtlindjeve nuk lindi nga një vizion politik apo nga ndonjë urdhër diplomatik. Ai erdhi nga një nevojë e thjeshtë dhe dëshpëruese për normalitet. Thelbi i këtij momenti qëndronte te kultura e përbashkët kristiane e ushtarëve që, pavarësisht uniformave, ndanin të njëjtën trashëgimi shpirtërore.
Kur ushtarĂ«t gjermanĂ« vendosĂ«n pemĂ« tĂ« vogla âTannenbĂ€umeâ â apo Krishtlindjesh, â mbi buzĂ«t e llogoreve dhe ndezĂ«n qirinj, kĂ«nga âStille Nachtâ â apo siç vjen nĂ« shqip âNata e QetĂ«â, â u bĂ« ura e parĂ«. Nga ana tjetĂ«r e frontit, britanikĂ«t iu pĂ«rgjigjĂ«n me tĂ« njĂ«jtĂ«n melodi, nĂ« anglisht. Ky dialog muzikor shkatĂ«rroi pĂ«r pak çaste propagandĂ«n qĂ« e pĂ«rshkruante armikun si bishĂ« dhe tregoi se, pĂ«rtej urrejtjes sĂ« imponuar, ushtarĂ«t ndanin tĂ« njĂ«jtin mall pĂ«r shtĂ«pinĂ« dhe familjen.
âToka e Askutâ bĂ«het tokĂ« e tĂ« gjithĂ«ve
Dalja nĂ« âTokĂ«n e Askutâ â apo siç njihet nĂ« orgjinal âNo Manâs Landâ â ishte njĂ« akt i jashtĂ«zakonshĂ«m guximi. UshtarĂ«t sfiduan instinktin e mbijetesĂ«s dhe urdhrat e rreptĂ« pĂ«r tĂ« mos pasur asnjĂ« kontakt me armikun.
Nuk u shkëmbyen vetëm cigare apo ushqime. U shkëmbyen kopsa uniformash, adresa shtëpish, fotografi të bashkëshorteve dhe fëmijëve. Armiku mori emër, fytyrë dhe histori personale.
Një nga momentet më prekëse të këtij armëpushimi ishte kryerja e varrimeve të përbashkëta. Ushtarë që deri një ditë më parë kishin qëlluar mbi njëri-tjetrin, ndihmuan së bashku për të varrosur trupat e të rënëve që ishin dekompozuar mes llogoreve, duke lexuar psalme dhe duke ulur kokën në heshtje. Respekti për jetën dhe vdekjen doli më i fortë se besnikëria ndaj flamurit.
Futbolli, gjuha universale
Ndeshjet e futbollit, tĂ« dokumentuara nĂ« ditarĂ«t e ushtarĂ«ve britanikĂ« tĂ« Regjimentit tĂ« Bedfordshire dhe atyre saksonĂ«, mbeten simboli mĂ« i fuqishĂ«m i kĂ«tij momenti. NĂ« vend tĂ« plumbave, u pĂ«rdor njĂ« top â shpesh i improvizuar me rrecka.
Fusha e betejës u shndërrua në fushë loje. Lufta u pezullua nga një gjest i thjeshtë, duke treguar se konflikti ishte artificial, i imponuar nga lart, ndërsa vëllazërimi ishte spontan dhe njerëzor.
Reagimi i âzotave tĂ« luftĂ«sâ
Komanda e lartë reagoi me frikë. Gjeneralët, të alarmuar nga ky vëllazërim, lëshuan urdhra të rreptë: çdo ushtar që komunikonte me armikun do të përballej me gjyq ushtarak për tradhti.
âKjo do tĂ« shkatĂ«rrojĂ« frymĂ«n luftarake,â paralajmĂ«ronin komandantĂ«t.
Ky reagim e zbulon thelbin e ngjarjes: ArmĂ«pushimi i Krishtlindjeve ishte njĂ« rebelim paqĂ«sor. Pushteti e kuptoi se, nĂ« momentin kur ushtarĂ«t e njihnin âtjetrinâ si njeri, lufta humbiste legjitimitetin e saj moral.
Epilogu
Në vitet pasuese, sidomos pas 1915-ës, armëpushime të tilla u bënë pothuajse të pamundura. Përdorimi i gazit helmues dhe egërsimi i luftës zhdukën çdo iluzion romantik. Por dhjetori i vitit 1914 mbetet një dëshmi monumentale.
Armëpushimi i Krishtlindjeve na kujton se lufta nuk është gjendja natyrore e njeriut. Paqja nuk është thjesht mungesë e luftës, por një akt i vetëdijshëm vullneti. Edhe mes baltës, telave me gjemba dhe vdekjes, njeriu mund të zgjedhë të jetë vëlla dhe jo vrasës.
NĂ« dhjetorin e vonĂ« tĂ« vitit 1924, mbi tymin e shtĂ«llungave tĂ« zjarrit tĂ« luftĂ«s civile dhe erĂ«rave tĂ« ftohta nga malet e veriut, ShqipĂ«ria nuk po ndĂ«rronte vetĂ«m vitin, po ndĂ«rronte epokĂ«n. Tirana, ende njĂ« qytet me shtĂ«pi balte dhe rrugĂ« kalldrĂ«mi qĂ« mbante erĂ« historie otomane, po bĂ«hej dĂ«shmitare e njĂ« akti sa modern, aq edhe paradoksalâŠ
âŠPas rrĂ«zimit tĂ« qeverisĂ« idealiste tĂ« Fan Nolit dhe triumfit tĂ« ashtuquajturit âTriumf i Legalitetitâ, mĂ« 24 dhjetor tĂ« vitit 1924 Ahmet Zogu u rikthye nĂ« kryeqytet jo thjesht si politikan, por si arkitekti i njĂ« rendi tĂ« ri qĂ« do tĂ« vuloste fatin e kombit pĂ«r dekadat nĂ« vijim. ShqipĂ«ria tentonte tĂ« vishte âfustaninâ e ngushtĂ« tĂ« republikĂ«s mbi trupin e njĂ« shoqĂ«rie ende feudale dhe tĂ« fragmentuar.
Legjitimiteti, republika si mburojë
Zogu ishte strateg i hollĂ«. Ai e kuptonte se fitorja me armĂ« ishte e brishtĂ« nĂ«se nuk kthehej nĂ« pushtet tĂ« ligjshĂ«m. Shpallja e RepublikĂ«s mĂ« 21 janar 1925 nuk ishte thjesht preferencĂ« ideologjike, por njĂ« nevojĂ« diplomatike. Duke e shpallur ShqipĂ«rinĂ« republikĂ«, Zogu preu lidhjet me tĂ« shkuarĂ«n dhe mbylli pĂ«rfundimisht kapitullin e âPrincit Vidâ dhe pretendimeve tĂ« huaja mbi fronin e brishtĂ« shqiptar.
Për sytë e Fuqive të Mëdha, republika tingëllonte si stabilitet dhe progres, pavarësisht se brenda mureve të Parlamentit, liria po tkurrej gradualisht për të legjitimuar pushtetin e një individi.
Kushtetuta: Presidenti me pushtet mbretëror
Argumenti më i fortë i kësaj periudhe qëndron te natyra e Kushtetutës së vitit 1925. Formalisht Shqipëria u bë republikë parlamentare, por në praktikë Zogu krijoi një sistem presidencial absolutist.
Presidenti ishte kryetar shteti dhe kryetar qeverie njëkohësisht, emëronte ministrat, kontrollonte ushtrinë dhe kishte fuqi vetoje mbi çdo ligj.
Zgjedhja pĂ«r njĂ« mandat shtatĂ«vjeçar ishte mesazh i qartĂ« se stabiliteti ishte mĂ« i rĂ«ndĂ«sishĂ«m se rotacioni demokratik. Ky ishte âaksidentiâ i parĂ« i rĂ«ndĂ« i demokracisĂ« shqiptare â pĂ«rdorimi i institucioneve republikane pĂ«r tĂ« legjitimuar njĂ« dorĂ« tĂ« hekurt.
Nga republika te kurora, tranziti i parashikuar
Republika e vitit 1924 rezultoi tĂ« ishte vetĂ«m njĂ« âstacion pritjejeâ. KatĂ«r vitet e saj (1924â1928) shĂ«rbyen si periudhĂ« pastrimi e opozitĂ«s dhe konsolidimi i financave dhe ushtrisĂ«. Kur mĂ« 1 shtator 1928 Ahmet Zogu u shpall âZog I, Mbret i ShqiptarĂ«veâ, ai nuk ndryshonte sistemin, por thjesht i jepte emrin e vĂ«rtetĂ« pushtetit qĂ« kishte ushtruar qĂ« nga dita e parĂ« si president. Republika vdiq pa lindur mirĂ«, duke lĂ«nĂ« njĂ« precedent tĂ« rrezikshĂ«m: institucionet shpesh ndĂ«rtohen pĂ«r tâi shĂ«rbyer individit, jo qytetarit.
Mësimi i një shekulli
Gati 67 vjet do tĂ« duheshin qĂ« titulli âPresident i RepublikĂ«sâ tĂ« rikthehej nĂ« vitin 1991, pas natĂ«s sĂ« gjatĂ« tĂ« komunizmit ku pushteti qĂ«ndronte fshehur pas kolegjialitetit ideologjik. Historia e vitit 1924 na mĂ«son se format e shtetit â RepublikĂ« apo MbretĂ«ri, â janĂ« boshe nĂ«se ato nuk mbushen me frymĂ«n e ndarjes sĂ« pushteteve.
Ajo qĂ« nisi nĂ« dhjetorin e vitit 1924 ishte njĂ« pĂ«rpjekje e madhe pĂ«r shtetformim, por edhe dĂ«shmi se rruga drejt modernizimit nĂ« ShqipĂ«ri ka qenĂ« historikisht e minuar nga tundimi pĂ«r pushtet absolut. Republika e Zogut mbetet nĂ« kujtesĂ« se ligjet mund tĂ« shkruhen bukur mbi letĂ«r, por Ă«shtĂ« vullneti pĂ«r tâi respektuar ato qĂ« pĂ«rcakton nĂ«se njĂ« vend Ă«shtĂ« vĂ«rtet i lirĂ« apo thjesht njĂ« âmonarki e fshehurâ nĂ«n petkun e presidentit.
PĂ«r emisionin Real Story nĂ« ABC News, historiani PĂ«llumb Xhufi zbardh detaje tĂ« panjohura mĂ« parĂ« mbi marrĂ«veshjen e Ballit KombĂ«tar me GreqinĂ« gjatĂ« LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore, duke theksuar se Kosova dhe ĂamĂ«ria u injoruan nĂ« kĂ«tĂ« plan. Xhufi shpjegon se firma e Mitâhat FrashĂ«rit synonte krijimin e njĂ« shteti dualist greko-shqiptar, ku ShqipĂ«ria do tĂ« kufizohej nĂ« njĂ« pjesĂ« federative dhe Greqia do tĂ« kontrollonte mbrojtjen dhe politikĂ«n e jashtme. Sipas tij, kjo tentativĂ« u refuzua nga Partia Komuniste dhe u pĂ«rball me kundĂ«rshtim tĂ« fortĂ« nga udhĂ«heqĂ«sit nacionalistĂ« shqiptarĂ«.
Gjithashtu, historiani Mariglen Kasmi shton se brenda Partisë Komuniste shqiptare kishin nisur përçarje të brendshme, të cilat lidhen me mënyrën e organizimit të saj dhe me rivalitetet personale, ndërkohë që figura si Sadik Premte dhe Anastasi konsideroheshin si të rrezikshëm për ndikimin dhe bazën që kishin në Vlorë.
PĂ«llumb Xhufi: AlternativĂ« nuk mund tĂ« kishte nĂ«se mohoje qĂ« nĂ« fillim lĂ«vizjen e parĂ«, pĂ«r tâiu pĂ«rgjigjur thirrjes sĂ« kohĂ«s. Jo vetĂ«m kjo qĂ« kapi momentin, por kanĂ« ndodhur edhe gjĂ«ra tĂ« tjera. Kur mbaroi ofensiva gjermane e dimrit dhe ato formacionet partizane u rritĂ«n si numĂ«r. NĂ« atĂ« kohĂ« Balli KombĂ«tar i pari, bĂ«ri njĂ« shkelje tĂ« vetvetes, sepse qĂ« nĂ« maj 1944 duke parĂ« se Britania e trajtonte me shumĂ« precedencĂ« GreqinĂ«, tentuan marrĂ«veshjen me qeverinĂ« greke nĂ« mĂ«rgim pĂ«r njĂ« shtet tĂ« pĂ«rbashkĂ«t greko shqiptar, ku Greqia do tĂ« mbulonte edhe mbrojtjen edhe politikĂ«n e jashtme. ĂshtĂ« bĂ«rĂ« me disa takime tĂ« turpshme, si Ă«shtĂ« formuluar. ĂshtĂ« firma e Mitâhat FrashĂ«rit, me kĂ«tĂ« detyrĂ«, do propozoni shtetin dualist greko shqiptar, ku ata tĂ« kenĂ« mbrojtjen dhe politikĂ«n e jashtme dhe ti reduktoheshe nĂ« njĂ« provincĂ«, apo nĂ« njĂ« pjesĂ« federative. NĂ« atĂ« propozim thuhej edhe qĂ« ShqipĂ«ria nĂ« kuadrin e kĂ«tij shteti dualist do kishte kufijtĂ« e vitit 1939, pra e harroi edhe KosovĂ«n edhe ĂamĂ«rinĂ«. KĂ«tĂ« punĂ«n e aleancĂ«s me britanikĂ«t Partia Komuniste e refuzoi qĂ« nĂ« fillim e thonĂ« amerikanĂ«t vetĂ«. Tom Stefani nĂ« njĂ« raport tĂ« tij thotĂ«: Ne Enveri na toleron, anglezĂ«t nuk i duron dot sepse e dinte pikĂ«risht qĂ« me deklaratĂ«n qĂ« bĂ«ri nĂ« 1942 qĂ« pas luftĂ«s do ua rishohim kufijtĂ« dhe kjo e alarmoi edhe Mitâhat FrashĂ«rin, se i pari ka reaguar Mitâhat FrashĂ«ri, po nĂ« kafene. Dhe nĂ« 1944 nĂ« shtator Shtabi i PĂ«rgjithshĂ«m nĂ« shtator, Shtabi i PĂ«rgjithshĂ«m, me firmĂ«n e dikujt lĂ«shon njĂ« urdhĂ«r, tre brigada tĂ« UshtrisĂ« Antifashiste Nacional Ălirimtare rreshtohen me detyre mbrojtje kufiri. Kur u mbajt fjalimi nĂ« 28 nĂ«ntor nĂ« Bulevard, kryetari i qeverisĂ« sĂ« pĂ«rkohshme qĂ« erdhi nga Berati nĂ« atĂ« fjalim dy apo tre faqe, gjysmĂ« faqe ia kushtoi GreqisĂ« sepse kishte dalĂ« Papandreu me deklaratĂ« qĂ« do marrim Vorio Epirin dhe tha ne jemi gati tĂ« bĂ«jmĂ« njĂ« luftĂ« tjetĂ«r, nuk kemi tokĂ« pĂ«r tĂ« dhĂ«nĂ«, kemi pĂ«r tĂ« marrĂ«. Ndaj e ka patur edhe kĂ«tĂ« momentin nacionalist.
Mariglen Kasmi: Vetë Sadiku ka lënë të shkruara për marrëdhëniet e tij me kolegë të tjerë. Ato që vetë Sadiku shkruan janë pretendimet që ai pati me rolin e dy emisarëve jugosllavë me mënyrën si ata vepruan brenda Partisë Komuniste dhe duke qenë se u prek nga qëndrimi i tyre i sheh edhe ata si problemi më i madh brenda kësaj lëvizje. Sheh gjithashtu se komiteti qendror u zgjodh sipas shijeve të tyre. Dhe në momentin që mënjanohet edhe nga zgjedhja në komitetin qendror, sepse grupit të të rinjve përsëri iu bë një padrejtësi kur do themelohej partia u mor vendimi paraprak që nga çdo grup komunist do ketë dy përfaqësues në këtë komitet qendror, sigurisht përjashtoheshin drejtuesit e grupeve dhe shohim që kur themelohet Partia Komuniste grupi I të rinjve përfaqësohet vetëm me një anëtar që është Ramadan Citaku. Pra, pakënaqësia e parë vjen në këtë drejtim. E dyta, për mënyrë si u organizua partia e re komuniste duke prishur celulat e vjetra duke i ribërë celulat, dhe në këtë pikë jep edhe profesor Kristo një të dhënë shumë interesante se thoshte dakord por PSE? Të gjitha këto për hir të konspiracionit dhe më pas vijmë në një moment shumë të rëndësishëm te kritika dhe autokritika. Dhe aty kam shkruar se Sadik Premte dhe Anastasi ka qenë i njohur me ide trockistë se internacionalja e katërt u krijua që në vitin 1938. Pra ka qenë i njohur me përmbajtjen e kësaj opozite që i bëhej Stalinit dhe shkon në një linjë edhe logjika e sjelljes së tij. Ambicia për të bërë karriere dhe kritika dhe autokritika. Pra, nisi si një çarje në këtë mënyrë pastaj ndarja kryesore është momenti që ishte tërësisht kundër linjës së vrasjes brenda radhëve të tyre. Dhe ky është momenti që sidomos pas organizimit të atentatit në gusht 1943 është çarja përfundimtare.
PĂ«llumb Xhufi: Pse ishin tĂ« rrezikshĂ«m kjo dyshja Anastasi me Sadikun se pas vetes kishin edhe njĂ« çetĂ«, qĂ« kishte degĂ«zime nĂ« tĂ« gjithĂ« qarkun e VlorĂ«s i cili ishte projektuar si baza e luftĂ«s qĂ« nĂ« atĂ« kohĂ«. Dhe kĂ«ta me njĂ« çetĂ« tĂ« fortĂ« siç ishte çeta âplakâ dhe me tendenca edhe tĂ« zgjerohej duke bĂ«rĂ« fraksionistin rrezikonin.
Historiani Mariglen Kasmi ka sjellë një këndvështrim të ri mbi rrethanat e krijimit të Partisë Komuniste Shqiptare, duke theksuar se ajo nuk lindi si rezultat i bindjeve të thella marksiste, por si produkt i një momenti historik dhe shoqëror të favorshëm.
GjatĂ« prezantimit tĂ« librit tĂ« tij mĂ« tĂ« ri âSadik Premtaj, Trockisti i funditâ, Kasmi u shpreh se nĂ« fillim tĂ« viteve â40 komunizmi ishte njĂ« trend pĂ«r tĂ« rinjtĂ«, ndĂ«rsa njĂ« nga arsyet kryesore tĂ« zgjerimit tĂ« kĂ«saj lĂ«vizjeje ishte urrejtja e akumuluar ndaj regjimit tĂ« Ahmet Zogut.
I ftuar nĂ« emisionin âReal Storyâ nĂ« ABC News, ai theksoi se Partia Komuniste u themelua me program kryesor çlirimin e vendit, duke shfrytĂ«zuar kontekstin e LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore dhe zhvillimet ndĂ«rkombĂ«tare, çka bĂ«ri qĂ« ajo tĂ« gjente mbĂ«shtetje tĂ« gjerĂ« dhe tĂ« konsolidonte radhĂ«t e saj nĂ« njĂ« moment kyç historik.
Mariglen Kasmi: Fillim vitet 40 të ishe komunist ishte trend i kohës dhe këtu dal te elementi moshës. Komunizmi për të rinjtë ishte atraktiv, nuk duhet harruar që grupet komuniste që ishin aty, pavarësisht se nuk merreshin vesh për tu angazhuar dhe formuar një parti të vetme, shtratin e kishin të shtruar nga urrejtja që kishin patur me regjimin e Zogut dhe ky shtrat u kanalizua më qartë me sulmin nga Bashkimit Sovjetik.
ĂshtĂ« e vetmja parti komuniste qĂ« themelohet me program kryesor çlirimin e vendit, çka padyshim i shtrĂ«ngoi mĂ« shumĂ« radhĂ«t e saj. Nuk duhet menduar se ishte parti qĂ« u formua nga marksist leninistĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« komunistĂ« me bindje. NjĂ« nga arsyet kryesore qĂ« partia komuniste gjeti njĂ« shtrat kaq tĂ« zgjeruar nĂ« ShqipĂ«ri, ishte pikĂ«risht ajo urrejtje qĂ« ishte mbledhur ndaj sistemit tĂ« Zogut. E tregojnĂ« faktet, ka historianĂ« qĂ« e trajtojnĂ«.
Në libër nuk jam marr me pjesën e organizimit të luftës, por jam përqendruar vetëm me organizimin e saj të brendshëm si një analizë politike, duke marrë si shembull edhe Sadik Premten me qëllim që të kuptojmë më mirë, intensitetin e zhvillimit të ngjarjeve brenda dhe kjo parti që drejtoi luftën duhet parë edhe si luftoi brenda saj. Ndaj viti 1941 përveç angazhimit të madh në nivel botëror ku bota hyri qartë në një konflikt të hapur, u krijuan kampet dhe derisa u përmend Curcill, thirrja e tij nuk i drejtohet qeverisë së Bashkimit Sovjetik, por popullit sovjetik. Ndaj ky është momenti që u shfrytëzua nga komunistët shqiptar. Në gjithë këtë zhvillim, ditën të gjejnë shtratin kapën momentin historik.
I ftuar nĂ« emisionin âReal Storyâ nĂ« ABC News, historiani PĂ«llumb Xhufi ka folur mbi kontekstin ndĂ«rkombĂ«tar dhe ndikimin e LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore nĂ« zhvillimet politike nĂ« ShqipĂ«ri. Ai theksoi se viti 1941, me sulmin e GjermanisĂ« ndaj Bashkimit Sovjetik, shĂ«noi njĂ« pikĂ« kthese globale, duke pĂ«rcaktuar qartĂ« ndarjen mes aleatĂ«ve dhe armiqve nĂ« luftĂ«.
Sipas Xhufit, rreshtimi në krahun antifashist ishte vendimtar për fatin e forcave politike, ndërsa grupet që u organizuan në çeta, brigada dhe më pas në ushtri partizane, dolën fituese nga lufta, duke lënë të tjerët në periferi të historisë.
Ndërkohë, studiuesi Lek Ndoji solli në vëmendje debatet mbi krijimin e Partisë Komuniste Shqiptare dhe rolin e faktorëve ndërkombëtarë, duke nënvizuar se konteksti i aleancave botërore ndikoi drejtpërdrejt në zhvillimet e brendshme politike të vendit.
PĂ«llumb Xhufi: 1941 viti qĂ« u sulmua Bashkimi Sovjetik, ndryshoi botĂ«n. ĂshtĂ« thĂ«nĂ« qĂ« u sulmua BS dhe lindi partia komuniste, por nuk ndodhi vetĂ«m kjo. Nisi Lufta e dytĂ« BotĂ«rore. i kishin shpallur luftĂ« GjermanisĂ« qĂ« nĂ« 1939. Curcill tha: unĂ« qĂ« jam antikomunisti mĂ« i madh dhe i njohur botĂ«risht unĂ« sot jam me popujt sovjetik, ata luftojnĂ« sot pĂ«r lirinĂ« e tyre dhe lirinĂ« tonĂ«. Ndaj tha- nga ky moment ata qĂ« rreshtohen me ne, janĂ« aleatĂ«t tanĂ«. Ata qĂ« rreshtohen me gjermanĂ«t janĂ« armiqtĂ« tanĂ«. Dhe me kĂ«tĂ« duhet matur. NĂ« pĂ«rfundim çfarĂ« ndodhi, ky grupi kryesor krijoi çeta, brigade, armata dhe fitoi luftĂ«n tĂ« tjerĂ«t historia i la.Â
Lek Ndoji: Konteksti i Luftës së Dytë Botërore, nis me ardhjen e Curcill dhe me thirrjen e Aleancës Botërore. Ndaj e përmenda Sotir Vullkanin, te shtëpia e tij është bërë grupi komunist i Korçës, dhe ai thotë nuk ka patur Parti Komuniste, dha urdhër anglezi      të bëhet Partia Komuniste, pra qarkullojnë edhe kët
Kisha dĂ«gjuar e lexuar aq shumĂ« pĂ«r profesorin e nderuar Ukshin Hoti, por qĂ« asnjĂ«herĂ« nuk mĂ« kishte rĂ«nĂ« ta takoja. PĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« e takova nĂ« burgun âDubravaâ tĂ« Burimit (Istogut). Fillimisht shiheshim prej sĂ« largu nga shĂ«titoret e pavijoneve. UnĂ« isha nĂ« Pavionin C-1 e ai nĂ« pavionin pranues. Edhe prej kĂ«saj distance nuk e kishim vĂ«shtirĂ« (nĂ« qĂ« ishim kĂ«tej), ta dallonim: shtatĂ«-lartĂ«, shpatullgjerĂ«, pak i kĂ«rrusur dhe pothuajse gjithherĂ« me njĂ« mjegull tymi pĂ«rreth, nga tĂ« pirĂ«t e shumtĂ« tĂ« duhanit. Fati deshi qĂ« kur e sollĂ«n nĂ« pavijonin tonĂ«, tĂ« gjendemi nĂ« njĂ« dhomĂ«, derisa tĂ« lirohej ndonjĂ« krevat nĂ« dhomat e mbushura pĂ«rplot.
Ky intelektual me diapazon të gjerë njohurish për fusha të ndryshe e me thellësi të rrallë gjykimi, në të parë, e linte përshtypjen e një njeriu të ngrysur e të tërhequr në vete dhe jo komunikues. Por, në vërtetë, në diskutimet e polemikat e gjata që i bënim në burg, ishte fort aktiv, i rreptë dhe i pa-kompromis.
Karakteristikë tjetër që dallohej lehtë ishte se e brente shumë gjendja familjare e ngarkuar me probleme të shumta, në veçanti dëshpërohej për pësimin e tre fëmijëve, për shkak të ndarjes me dy gratë që i kishte pasur. Përmasat e kësaj dhembjeje zmadhoheshin edhe më shumë, me rastin e vizitës që i bënte djali i tij, Andini.
Kur kthehej në pavijon, pas çdo vizite, e komentonte gjendjen shpirtërore dhe fizike të Andinit. I dukej i pa disponuar, se ngadalë po rritej dhe se çdo ditë e më shumë po bëhej më i hajthëm. Merakosej jashtëzakonisht shumë për të. Por mbi të gjitha, të tërhiqte vëmendjen shpirti i tij kryengritës. Karakteri i tij, nuk lejonte një soditje indiferente të të gjitha atyre padrejtësive që u behshin të burgosurve politikë, ashtu edhe atyre ordinerë, madje ai nuk të hezitojë që të bëjë edhe grevë urie për ta.
Puna erdhi deri aty sa eprorĂ«t e burgut, nuk mund ta duronin mĂ« kĂ«tĂ« kryengritĂ«s tĂ« papĂ«rmirĂ«sueshĂ«m. Prandaj edhe do ta transferojnĂ« nĂ« burgun e Nishtit. Atje, pastaj, do tĂ« vazhdojĂ« pĂ«rsĂ«ri tĂ« mbajĂ« burgun nĂ« mĂ«nyrĂ«n e tij, qĂ« sâishte e rĂ«ndomtĂ« shikuar nga kĂ«ndi i atyre qĂ« bĂ«jnĂ« plane djallĂ«zore.
Letrat e shkruara nga ai, dërguar motrës së tij Myrvetes (tanimë të botuara dhe të njohura për publikun e gjerë), dhe qëndrimi i tij dinjitoz para tyre, i trazoi shpirtrat e eprorëve të burgut. Dhe, padyshim, edhe përgjegjësit e burgjeve në nivelet më të larta të shtetit serb. Për këtë arsye, edhe do ta transferojnë në burgun e Mitrovicës së Sremit.
50 ditĂ« nĂ«n tortura e vetmiâŠ!
NĂ« burgun e MitrovicĂ«s sĂ« Sremit, e priste njĂ« ndĂ«r drejtorĂ«t mĂ« mizorĂ« qĂ« hasen nĂ«pĂ«r burgje, kudo qofshin ato. PĂ«r torturat qĂ« u kishte bĂ«rĂ« tĂ« burgosurve politikĂ« kroatĂ«, thuhej se akuzohej edhe nga Gjyqi NdĂ«rkombĂ«tar i HagĂ«s. TĂ« njĂ«jtat tortura shtazarake, organizonte edhe pĂ«r ne shqiptarĂ«t tĂ« cilĂ«ve, na patĂ«n transferuar qysh mĂ« 30 prill tĂ« vitit 1998 dhe atyre qĂ« patĂ«n ardhur mĂ« vonĂ«. Sidomos grupin nĂ« krye me Nait Hasanin, e kĂ«tyre torturave do tâiu nĂ«nshtrohet edhe profesor Ukshini, pĂ«r rreth pesĂ«dhjetĂ« ditĂ« me radhĂ«, sa edhe do ta mbajnĂ« nĂ« vetmi.
Ai mĂ« vonĂ«, kur do takoheshim nĂ« njĂ« dhomĂ« tĂ« pĂ«rbashkĂ«t, do tĂ« na rrĂ«fejĂ« pĂ«r mizorinĂ« qĂ« Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« mbi tĂ«: âNga tĂ« rĂ«nat e fuqishme e pa kontroll, fillimisht mâu duk se mĂ« shkoi njĂ«ri krah, pastaj krahu tjetĂ«r, mĂ« vonĂ« shpina, kĂ«mbĂ«t⊠Thjesht kisha ndjenjĂ«n, dhe isha bindur, se e kishin vendosur tĂ« mĂ« mbysnin, duke mĂ« torturuarâ.
Dhe pas gjithë kësaj, atë nuk do ta sjellin më në dhomë të përbashkët me ne të burgosurit politikë shqiptarë, por do ta vendosin në një vend me të burgosur të tjerë, për vepra të ndryshme ordinere, me përkatësi të ndryshme kombëtare. Në të vërtetë, edhe pse ne ishim në një izolim të plotë, ai do ta kishte më lehtë në shoqëri me ne, se sa me ata të burgosur ku dominonin kriminelët serbë, por që kishin një tretman ku ishin më të lirë.
Lajmin mbi sulmet e NATO-s, na e dha profesor Ukshini
Ne ishim se bashku (gjithsej 44 tĂ« burgosur politikĂ« shqiptarĂ«), edhe dy ditĂ« pas fillimit tĂ« bombardimeve tĂ« NATO-s mbi caqet serbe, kur e sollĂ«n edhe profesor Ukshin nĂ« dhomĂ«n tonĂ«, me çârast na e dha lajmin e gĂ«zuar tĂ« atij sulmi, aq tĂ« pritur nga shqiptarĂ«t. Aty do tĂ« na mbajnĂ« deri mĂ« 26 prill 1999, kur na transferojnĂ« pĂ«r nĂ« burgun e Nishit, po aq famĂ«keq sa edhe i MitrovicĂ«s sĂ« Sremit. NĂ« Nish do tĂ« na presĂ« âshpaliriâ i pĂ«rbĂ«rĂ« pothuajse nga i gjithĂ« potenciali i gardianĂ«ve tĂ« atij burgu.
âShpaliriâ Ă«shtĂ« ajo metodĂ« torturimi, ku gardianĂ«t janĂ« tĂ« radhitur nĂ« dy radhĂ« dhe i burgosuri duhet tĂ« kalojĂ« pĂ«rmes kĂ«tyre dy radhĂ«ve. PolicĂ«t qĂ«llojnĂ« ku, si, dhe sa tĂ« duan, derisa tĂ« ngopen. Ishte njĂ« rrahje tamam shtazarake ku, pĂ«rpos shqelmave dhe shufrave tĂ« gomĂ«s, qĂ« janĂ« tĂ« rĂ«ndomta, gjatĂ« tĂ« rrahurit, u pĂ«rdorĂ«n edhe drunj tĂ« thjeshtĂ«, shkopa bejsbolli dhe shufra hekuri. Rrodhi shumĂ« gjak e u thyen eshtra. Mjer ai qĂ« rrĂ«zohej! Duhej qĂ« ndonjĂ« i burgosur tĂ« rrezikojĂ« veten edhe mĂ« shumĂ«, pĂ«r ta nxjerrĂ« nga situata e tillĂ«, ngaqĂ« tĂ« rĂ«nat nuk pushonin. ShumĂ« tĂ« burgosurve u binte tĂ« fikĂ«t.
Radha i erdhi edhe profesor Ukshinit. NĂ« atĂ« rrĂ«mujĂ«, fillimisht nuk e vĂ«rejtĂ«n ata tĂ« cilĂ«t sillnin sa mundnin. Por kur njĂ«ri e dalloi se ishte profesori, i gĂ«zuar bĂ«rtiti: âShiko, shiko! Qenka kthyer profesoriâ! Dhe yrysh nĂ« tĂ« edhe mĂ« me forcĂ« se gjer atĂ«herĂ«. Profesori kur dĂ«gjoi atĂ« tĂ« thĂ«nĂ« ironike, ashtu siç ishte i kĂ«rrusur nĂ« njĂ« pozicion mbrojtĂ«s, u drejtua dhe krenar e stoik eci pĂ«rpara, duke i pĂ«rballuar tĂ« gjithĂ« ato tĂ« rĂ«na! AtĂ« natĂ« do tĂ« na rrahin edhe disa herĂ« me radhĂ« dhe do tĂ« na ndajnĂ« nĂ« dy dhoma tĂ« mĂ«dha. Profesorin e vendosĂ«n nĂ« dhomĂ«n tjetĂ«r.
Pastaj do të na torturojnë edhe nga disa herë përgjatë dy ditëve e dy netëve të tjera, deri në mëngjesin e 29 prillit, kur edhe do të na urdhërojnë të bëheshim gati për transferim të ri. I burgosuri kurrë nuk e di, se kur e ku do të transferohet. Vazhdimisht e bren kureshtja që shoqërohet me frikë, se do ta ketë më keq se deri atëherë. Kjo enigmë, se çdo të bëhet me ne në ato rrethana tejet dramatike, kur Serbia po bënte përpëlitjet e fundit, kishte një peshë tepër të madhe në kokat tona. Aq më tepër na brente fakti, se nuk kishte më shumë se tri netë që na kishin sjellur në Nish. Për ku vallë, na çojnë?!
Ashtu si në Mitrovicë të Sremit, edhe këtu, na lidhën me duar prapa secilin veç e veç dhe pastaj të gjithëve na lidhën me një zinxhir të gjatë, të cilin njëherit e përforconin për kërriga të autobusit. Transferimin nuk e bënë vetëm për ne që patëm ardhur nga Mitrovica e Sremit, por për të gjithë ata të burgosur politikë, të cilët kishin qenë në burgun famëkeq të Nishit. U mbushën tre autobusë me të burgosur.
Profesor Ukshini ishte njĂ« karrige para meje, por nuk arritĂ«m ta ndĂ«rrojmĂ« qoftĂ« edhe njĂ« fjalĂ« gjatĂ« rrugĂ«s, ngase jo vetĂ«m qĂ« sâlejohej tĂ« flisnim, por duhej qĂ« edhe kokĂ«n ta mbanim aq ulur, sa tĂ« mos mund tĂ« shihnim asgjĂ«, pĂ«rndryshe do tĂ« pasonin rrahjet mizore. Pas dite u zgjodh enigma: arritĂ«m nĂ« burgun âDubravaâ, tamam njĂ« ditĂ« pa u mbushur njĂ« vit, qĂ« kur na kishin hequr nga ky burg.
E dinim të gjithë: aty na kishin sjellur për të keqen tonë
Kthimi nĂ« DubravĂ«, tĂ« gjithĂ«ve na befasoi. TĂ« gjithĂ« jepnim ndonjĂ« version tĂ« mundshĂ«m, se pĂ«rse na kishin kthyer aty. NjĂ« e dinim tĂ« gjithĂ«: aty na kishin sjellur pĂ«r tĂ« keqen tonĂ«. Para njĂ« viti, prej kĂ«tu na kishin shpĂ«rndarĂ« nĂ« burgje tĂ« ndryshme nĂ«pĂ«r Serbi, me arsyetim se nĂ« DubravĂ« nuk kishte siguri pĂ«r ne, e tani na kthyen e na grumbulluan aty, nĂ« pasigurinĂ« mĂ« tĂ« madhe tĂ« mundshme, nĂ« kohĂ«n kur UĂK-ja ishte shumĂ« mĂ« e fortĂ« se njĂ« vit mĂ« parĂ«, NATO-ja sulmonte pandĂ«rprerĂ« nga ajri dhe mâu atĂ«herĂ«, kur ushtria serbe po bĂ«nte krimet mĂ« tĂ« mĂ«dha nĂ« popullsinĂ« shqiptare.
NĂ« fakt ne e dinim se pas transferimit tonĂ« nga Dubrava, nĂ« vend tĂ« tĂ« burgosurve i patĂ«n sjellur paramilitarĂ«t serbĂ« dhe konkretisht âTigratâ e Arkanit. NdĂ«rsa, para se tĂ« ktheheshim nĂ«, ata i kishin hequr. Dhe nĂ« kĂ«tĂ« drejtim, gjakatarĂ«t serbĂ« llogaritĂ« i kishin bĂ«rĂ« me pĂ«rpikĂ«ri. Duke parĂ« se edhe bazĂ«s ushtarake serbe, mĂ« tĂ« fortĂ«s nĂ« Rrafshin e Dukagjinit, me qendĂ«r nĂ« drejtorinĂ« e burgut tĂ« DubravĂ«s, i kishte ardhur koha tĂ« bombardohej, na kishin sjellur neve qĂ«, nĂ« rast tĂ« bombardimit, tĂ« mos e pĂ«sonin paramilitĂ€ret, por tĂ« burgosurit. KĂ«tĂ« rrezik e ndjenim ne, por sâkishim se çâtĂ« bĂ«nim, pĂ«rpos tĂ« prisnim se çdo tĂ« ngjajĂ« me ne.
Në këto rrethana, padyshim që ishim të tensionuar edhe pse gjendeshim në Kosovë. Profesor Ukshini kishte edhe një arsye më shumë, të ndjehej keq shpirtërisht, sepse kishte një enigmë më shumë: si të arrinte që pas lirimit të kthehej te familja, apo në një vend të sigurt, pse thjesht ku do të mund të vazhdonte jetën pas burgut?
Ai, si edhe ne tĂ« tjerĂ«t, nuk kishte mundĂ«si tĂ« dinte asgjĂ« pĂ«r familjen dhe tĂ« afĂ«rmit e tij. Edhe nga ato pak informata qĂ« arrija tâi merrja nga njĂ« i burgosur ordiner, i cili punonte nĂ« kuzhinĂ«, nuk arrinim tĂ« formonim ndonjĂ« pasqyrĂ« sado sipĂ«rfaqĂ«sore pĂ«r gjendjen e krijuar.
Nga ato letra të vogla, ma aq rrezik qarkullimi deri tek unë, mund të kuptonim se bëhej një luftë e rreptë, nga ajri e nga toka dhe se shumë shqiptarë ishin shpërngulur e shumë ishin të vrarë e masakruar. I tregoja profesorit dhe atyre që u besoja, po mu këto lajme e shqetësonin dhe e bënin edhe më nervoz profesorin.
âKam vendosur definitivisht pĂ«r njĂ« punĂ«: do tĂ« shkoj drejt e nĂ« KrushĂ«n time, dhe pikĂ«! Nga dita qĂ« u kthyem, i kishin mbetur vetĂ«m edhe 18 ditĂ« pĂ«r tâu liruar dhe çdo ditĂ« qĂ« afrohej ishte mĂ« i shqetĂ«suar. Si, dhe ku tĂ« shokonte?! MĂ« nĂ« fund na tha: âKam vendosur definitivisht pĂ«r njĂ« punĂ«: do tĂ« shkoj drejt e nĂ« KrushĂ«n time, dhe pikĂ«â!
Momenti i daljes i erdhi papritmas. Ora e saktĂ« nuk dihet nĂ« burg, ngaqĂ« orĂ« nuk lejohet tĂ« mbahet, por gjithsesi duhet tĂ« kĂ«tĂ« qenĂ« ndĂ«rmjet orĂ«s 10 dhe 11, nĂ« paraditen e ditĂ«s sĂ« dielĂ« (!!!), tĂ« datĂ«s sĂ« 16 majit 1999, do tĂ« thotĂ« njĂ« ditĂ« para afatit. Fakti se lirohej ditĂ«n e dielĂ«, ishte pĂ«r tâu habitur.
Me asnjë normë nuk lejohet dhe as që ka ndodhur ndonjëherë, që të lirohet ndokush të dielave. Nëse dikujt i bie data e lirimit ditën e dielë, atëherë ai i burgosur, lirohet një ditë më parë. Një gjë e tillë më ka ndodhur edhe mua, kur jam liruar herën e parë nga burgu i Pozharavcit, ku në vend se të lirohem të dielën më 14 tetor 1990, jam liruar të shtunën, më 13 tetor.
Dikush hyri nĂ« dhomĂ«n tonĂ« dhe lajmĂ«roi se baca UkĂ«, po shkon nĂ« shtĂ«pi dhe pĂ«r ta nxjerrur nga burgu, paska ardhur mbikĂ«qyrĂ«si (ânadzornikuâ) i pavijonit tonĂ«, Branku, me mbikĂ«qyrĂ«sin e Pavijonit C-1. Kjo do tĂ« thoshte njĂ« pĂ«rcjellje e njĂ« niveli tĂ« lartĂ« dhe jo e zakonshme. NĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ«, gjykuar sipas fjalĂ«ve tĂ« njĂ« gardiani, i cili pothuajse i vetmi ende sillej korrekt me disa qĂ« kishim ndejtur me vite nĂ« DubravĂ«, nĂ« lidhje me datĂ«n e mĂ«nyrĂ«n e lirimit tĂ« profesorit, Ă«shtĂ« mbajtur mbledhje e veçantĂ« dhe Ă«shtĂ« debatuar gjatĂ«, se çâtĂ« bĂ«het me tĂ«. Ndryshe nuk ka se si tĂ« shpjegohet e thĂ«na e tij, kur 3-4 ditĂ« para se tâi vinte dita e daljes nga burgu, thotĂ«: âE, profesor, e kemi vendosur tĂ« tĂ« lirojmĂ«, le tĂ« dalĂ« ku tĂ« dalĂ«â.
âDua tâju pĂ«rshĂ«ndes vetĂ«m me njĂ«: Mirupafshim!â
Sapo mora lajmin se po e lironin nga burgu, me tĂ« shpejtĂ« vendosa tĂ« shkoj pĂ«r tâu pĂ«rshĂ«ndetur me tĂ«, ngaqĂ« kur arrijnĂ« gardianĂ«t pĂ«r ta marrĂ« tĂ« burgosurin, nuk lejojnĂ« qĂ« me tĂ« tĂ« pĂ«rshĂ«ndetesh, ashtu siç ta do zemra. E dija edhe atĂ« se gjatĂ« tĂ« pĂ«rshĂ«ndeturit do tĂ« bĂ«het kallaballĂ«k. Dhomat i kishim njĂ« mur ndĂ«rmjet. E ftova edhe Nait Hasanin dhe hymĂ« nĂ« dhomĂ«n e tij. Kishte qenĂ« nĂ« dhomĂ« duke ecur dhe duke i dĂ«gjuar komentimet e âcimeraveâ tĂ« tij.
Edhe unĂ«, sapo hyra nĂ« dhomĂ«, mĂ« shumĂ« pĂ«r tâi dhĂ«nĂ« kurajo, nĂ« dhomĂ«, mĂ« shumĂ« pĂ«r tâi thĂ«nĂ« se; si duket Ă«shtĂ« shenjĂ« e mirĂ« qĂ« kanĂ« ardhur tĂ« dielĂ«n tĂ« ju lirojnĂ«, pasi ky duhet tĂ« jetĂ« insistim i Kryqit tĂ« Kuq NdĂ«rkombĂ«tar dhe me ta, me siguri, ka ardhur edhe motra juaj Myrvetja. NĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« unĂ« i thashĂ« diçka çka kishim dĂ«shirĂ« tĂ« bĂ«hej, e qĂ« edhe mĂ« parĂ« e kishim thĂ«nĂ«.
Sido qĂ« tĂ« ishte, kjo ndikoi pozitivisht nĂ« disponimin e tij nĂ« ato momente ankthi, pĂ«r tĂ« gjithĂ« ne. Dhe, menjĂ«herĂ« u pĂ«rshĂ«ndetĂ«m. Sapo deshi edhe dikush te pĂ«rshĂ«ndetet me tĂ«, tha: âJo, nuk dua tĂ« pĂ«rshĂ«ndetem mĂ« me askĂ«nd, sepse nuk dua kĂ«tĂ« ta marrĂ« si ndarje, nga qĂ« sĂ« shpejti, do tĂ« vini edhe tĂ« gjithĂ« ju, prandaj dua tâju pĂ«rshĂ«ndes vetĂ«m me njĂ« mirupafshimâ.
KĂ«tĂ« e kuptua si pĂ«rpjekje tĂ« tij, pĂ«r tĂ« na dhĂ«nĂ« kurajo. Ne, pastaj, dolĂ«m nga dhoma dhe deri nĂ« nisje ishte vetĂ«m me âcimeratâ e dhomĂ«s sĂ« tij. Pas pak minutash, profesori i respektuar Ukshin Hoti, i pĂ«rcjellur nga dy mbikĂ«qyrĂ«s, do tĂ« nisej drejt dyerve tĂ« daljes sĂ« burgut. Dhe ne nuk e kemi parĂ« mĂ«.
Në të vërtetë, të burgosurit ordinerë që punonin jashtë, do të na tregonin se profesorin e kanë parë, edhe kur ka kaluar jashtë mureve të brendshme të burgut. Asgjë më shumë. Pas pak ditësh u përhap fjala se gjoja Kryqi i Kuq Ndërkombëtar e paska përcjellur gjer në Itali dhe të gjithë u gëzuam pa masë, se më në fund paska shpëtuar nga kthetrat e regjimit kriminal, njeriu që aq shumë i nevojite Kosovës.
Madje, aq shumĂ« e besuam kĂ«tĂ« tĂ« pavĂ«rtetĂ«, sa qĂ« kur mĂ« 19 maj NATO bombardoi burgun, çuditeshim si si profesori nuk paska arritur tâi informojĂ« qarqet e caktuara ndĂ«rkombĂ«tare, se nĂ« burg tani jemi ne tĂ« burgosurit shqiptarĂ«, e jo paramilitarĂ«t serbĂ«. Ne nuk mund ta dinim se me tĂ« kaluar muret e burgut, profesorit do tâi humbĂ« çdo gjurmĂ« dhe nuk do tĂ« dijĂ« kush ndonjĂ« gjĂ« pĂ«r tĂ«, aq sa tĂ« kuptohet se Ă«shtĂ« gjallĂ«.
Dhe, vërtet, ku mund të jetë Ukshin Hoti?
Kur na transferuan nĂ« burgun e Lipjanit (pas masakrĂ«s nĂ« DubravĂ«), njĂ« i burgosur ordiner shqiptar, i cili pastronte korridorin dhe WC-tĂ« e pavijonit tonĂ«, njĂ« ditĂ«, diku kah 5 qershori e vitit 1999, vjen dhe mĂ« thotĂ« nĂ« fshehtĂ«si, prej tĂ« tjerĂ«ve: âKam dĂ«gjuar dy gardianĂ«, duke i thĂ«nĂ« njĂ«ri-tjetrit: Ou, atĂ« e ka vrarĂ« ushtria, sapo ka dalur 300 metra larg burgutâ! Pastaj, ai shton se gardianĂ«t nuk e kanĂ« vĂ«rejtur, ku ky i ka pĂ«rgjuar. Andaj nuk mund tĂ« merret si provokim ndaj tij.
Videokaseta â pĂ«rgjasimet dhe hamendjet
PikĂ«risht rreth 300 metra larg burgut, aty kah muaji shtator 1999, Ă«shtĂ« gjetur njĂ« kufomĂ«. Kjo edhe mund tĂ« jetĂ« koincidencĂ«. Por, vĂ«llai dhe dhĂ«ndri i Ukshinit, kĂ«tĂ« kufomĂ« e kishin incizuar (filmuar) me kamerĂ«. Ata erdhĂ«n te unĂ«, nĂ« shtĂ«pinĂ« time, qĂ« gjatĂ« shikimit tĂ« videokasetĂ«s, tâiu thoja diçka, se mos mbaja mend ndonjĂ« rrobĂ« qĂ« ka pasur tĂ« veshur profesori. Dhe, pĂ«r çudi, shumëçka pĂ«rputhej me atĂ« veshmbathje qĂ« kishte Ukshin Hoti nĂ« burg. PĂ«rsĂ«ri mund tĂ« jetĂ« koincidencĂ«, por kĂ«pucĂ«t qĂ« kam parĂ« nĂ« videokasetĂ«, ishin tĂ« ngjashme, pĂ«r tĂ« mos thĂ«nĂ« tĂ« njĂ«jta, me tĂ« Ukshin Hotit.
Gjithashtu farmerkat kanë mundur të jenë të njëjtat. Ato më kujtonin rastin, që e dija fare mirë, kur një i burgosur ia pat dhuruar profesorit një palë, pak ditë para se të dilte nga burgu. Kufoma që e shihja në videokasetë, e kishte një xhemper karakteristik, ashtu siç e kishte dhe siç e mbante veshur edhe profesori.
E vetmja rrobë e cila nuk më kujtohet se u ngjante rrobave të tij, ishte një sako e lëkurës. Edhe gjatësia e kufomës ishte e përafërt, në mos edhe e njëjtë me të profesorit. I vëllai i Ukshin Hotit, Afrimi, më tha se e ka shqetësuar edhe një çështje në lidhje me kufomën: kufoma e të vëllait tjetër Ragipit, që tashmë e kishin gjetur më parë, e kishte kokën e masakruar.
Kjo koincidencë e kufomës po ashtu pa kokë, të gjetur e të filmuar 300 metra larg burgut, e shqetësonte pa masë. Vallë mos ishte ky një sinjal e veçantë!!! Me gjithë këto supozime, hamendje e koincidenca, që mbyllin shtigjet për të shpresuar, ka edhe zëra në mediumet tona informative, që na japin zemër se një ditë profesori do të kthehet në Kosovën që aq shumë e deshi dhe aq shumë bëri për të. Uroj që këto, të cilat thuhen e shkruhen nëpër mediume të ndryshme informative, në favor të kthimit të tij, të bëhen realitet sa më shpejt. Kosovës i duhet Ukshin Hoti. Padyshim, i duhet shumë. m.p.
Në kulmin e debatit për pronat, pas vrasjes së gjyqtarit Astrit Kalaja, ia vlen të kujtojmë një zë që paralajmëroi shumë herët se pa drejtësi për pronën, nuk mund të ketë drejtësi as për shtetin. Abdi Baleta, në nëntor të vitit 1993, në Kuvendin e Shqipërisë, mbajti një fjalim që sot tingëllon si një profeci për çdo padrejtësi që kemi trashëguar nga ligji 7501 e deri sot. Në vazhdim nga dje po sjellim sot nje tjetër fjalim të zotit Baleta për çështjen e pronës:
âKy ligj nuk duhet bĂ«rĂ« nĂ«n devizĂ«n âtĂ« ruajmĂ« ose tĂ« fitojmĂ« votatâ, por nĂ«n devizĂ«n âtâi shĂ«rbejmĂ« sĂ« drejtĂ«s, drejtĂ«sisĂ«, kombit dhe ShqipĂ«risĂ«â.â
Ai e quajti ligjin âPĂ«r tokĂ«nâ njĂ« ligj komunist, tĂ« hartuar pĂ«r tĂ« ruajtur pasojat e diktaturĂ«s, dhe tha me bindje:
âKam tĂ« drejtĂ«n morale tĂ« pĂ«rsĂ«ris mendimin qĂ« shpreha kur u miratua ky ligj: ai nuk do tĂ« zbatohej.â
Baleta foli për mashtrimin e madh politik që u bë ndaj pronarëve, për kompromiset që i dhanë tokën jo atyre që e kishin, por atyre që e përdornin. Dhe nuk kurseu as demokratët e as komunistët:
âPĂ«r fat tĂ« keq, forcat demokratike nĂ« vend u implikuan nĂ« zgjidhjen ligjore qĂ« donin komunistĂ«t, tĂ« cilĂ«t bĂ«nĂ« edhe krimin e madh tĂ« frikĂ«simit tĂ« fshatarĂ«sisĂ« me gogolin e kthimit tĂ« beut.â
Në atë foltore të 1993-shit, ai preku dhe çështjen e minoriteteve:
âMinoriteteve toka duhet tâu jepet vetĂ«m nĂ« pĂ«rdorim dhe nga pronarĂ«t e vĂ«rtetĂ« tĂ« tokĂ«s⊠NĂ« vend qĂ« shteti shqiptar tĂ« ngrejĂ« problemin e qindra mijĂ«ra hektarĂ«ve qĂ« janĂ« pronĂ« e shqiptarĂ«ve nĂ« Greqi, merret me falje tokash brenda kufijve tĂ« vet.â
Por pjesa më e thellë e fjalimit të tij mbetet një leksion moral për të gjithë ata që kanë bërë pazar me pronën e tjetrit:
âNe kemi pĂ«r detyrĂ« jo tĂ« zgjidhim tĂ« gjitha problemet e akumuluara, por tâi vĂ«mĂ« themele tĂ« shĂ«ndosha demokracisĂ«.
EkstremistĂ« nuk janĂ« ata qĂ« kĂ«rkojnĂ« pronĂ«n e tyre, por ata qĂ« bĂ«jnĂ« pazar me tĂ« drejtat dhe pasuritĂ« e tĂ« tjerĂ«ve.â
Një tekst që sot mund të lexohet si akt akuze dhe testament politik njëkohësisht.
Sepse siç thoshte vetë Baleta, nëse shteti bën pazar me pronën, atëherë ai nuk është më shtet, por një vazhdim i padrejtësisë me mjete të reja.
Fjalimi i plotë:
Fjalimi i plotĂ« i Abdi BaletĂ«s nĂ« Kuvend â 11 nĂ«ntor 1993
Abdi Baleta â Faleminderit, z. Kryetar!
PĂ«r shumĂ« arsye historike, morale, kombĂ«tare, njerĂ«zore, politike, juridike, e quaj si detyrim tĂ« deputetit tĂ« kĂ«tij Parlamenti tĂ« shpreh qartĂ« mendimet e tĂ« mbaj qĂ«ndrimin qĂ« mĂ« dikton arsyeja ndaj kĂ«rkesĂ«s sĂ« 20 mijĂ« zgjedhĂ«sve shqiptarĂ« pĂ«r tĂ« rishikuar ligjin pĂ«r tokĂ«n. Besoj se Ă«shtĂ« detyrĂ« pĂ«r çdo deputet. MĂ« duket se Ă«shtĂ« vĂ«rtet njĂ« rast tipik pĂ«r tĂ« kujtuar fjalĂ«t qĂ« thoshte mĂ« 19 prill 1924 atdhetari i madh Mitâhat FrashĂ«ri: âĂdo shqiptar gjendet sot pĂ«rpara gjykatores sĂ« historisĂ«. Historia po na gjykon. NĂ« mos patĂ«m fatin tĂ« jemi stĂ«rnipĂ«r tĂ« lumtur tĂ« stĂ«rgjyshĂ«rve âfatosĂ«â, kemi detyrĂ«n tĂ« pĂ«rpiqemi tĂ« bĂ«hemi stĂ«rgjyshĂ«r tĂ« ndershĂ«m pĂ«r nipĂ«rit tanĂ«â.
Momenti i tanishĂ«m, kur duhet tĂ« pĂ«rcaktojmĂ« njĂ« qĂ«ndrim tĂ« drejtĂ« ndaj pronĂ«s, Ă«shtĂ« me tepĂ«r pĂ«rgjegjĂ«si pĂ«r secilin prej nesh, sepse duhet tĂ« marrim njĂ« vendim pĂ«r tâu shkĂ«putur nga njĂ« periudhĂ« arbitrariteti tĂ« paparĂ« e pĂ«r tĂ« hedhur themelet e njĂ« shoqĂ«rie tĂ« kulturuar. NjĂ« shkrimtar nga Kosova nĂ« romanin e tij âE gjeraâ ka futur fjalinĂ« e fuqishme: âNjeriu gĂ«njen edhe kur hesht pĂ«r tĂ« vĂ«rtetĂ«nâ. Edhe njĂ« poeteshĂ« e persekutuar kĂ«tu nĂ« shtetin tonĂ« ka formuluar njĂ« varg tĂ« tillĂ«: âThuaje tĂ« vĂ«rtetĂ«n, se do tĂ« gjendet dikush ta dĂ«gjojĂ«â. UnĂ« pĂ«r vete e quaj detyrĂ«n time nĂ« kĂ«tĂ« moment tĂ« them atĂ« qĂ« unĂ« e çmoj dhe e gjykoj si tĂ« vĂ«rtetĂ«, edhe nĂ«se kjo ndryshon nga mendimi i shumĂ« njerĂ«zve.
ĂĂ«shtja merr seriozitet tĂ« veçantĂ« edhe pĂ«r faktin se projektligji qĂ« kemi pĂ«rpara pĂ«rcillet jo nĂ« atĂ« rrugĂ« qĂ« jemi mĂ«suar ne, por nĂ« njĂ« rrugĂ« tĂ« re, qĂ« ndiqet pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ«, me firmat e 20 mijĂ« zgjedhĂ«sve, mbasi nĂ« vend janĂ« bĂ«rĂ« mbledhje tĂ« shumta pĂ«r problemin e pronĂ«s, janĂ« nĂ«nshkruar peticione me nismĂ«n e PartisĂ« Republikane, janĂ« bĂ«rĂ« greva urie, qĂ« pĂ«r fat tĂ« keq tĂ« demokracisĂ« u bĂ«nĂ« objekt i pĂ«rdorimit tĂ« dhunĂ«s fizike, gjĂ« qĂ« nuk mund tĂ« pĂ«rligjet me asnjĂ« motivim demagogjik.
Argumentet pĂ«r mangĂ«sitĂ«, padrejtĂ«sitĂ« dhe rreziqet qĂ« krijon ligji ekzistues pĂ«r tokĂ«n janĂ« paraqitur gjerĂ« e gjatĂ« nĂ« shtyp nga shumĂ« autorĂ« me peshĂ« dhe nga shoqata âPronĂ«si me drejtĂ«siâ, janĂ« argumente bindĂ«se dhe unĂ« nuk dua tâi pĂ«rsĂ«ris. Hapi qĂ« kanĂ« bĂ«rĂ« 20 mijĂ« zgjedhĂ«s Ă«shtĂ« pĂ«r tâu pĂ«rshĂ«ndetur, sĂ« pari, si provĂ« tĂ« demokracisĂ« nĂ« ShqipĂ«ri. Ky hap Ă«shtĂ« pĂ«r tâu pĂ«rshĂ«ndetur edhe si ndihmesĂ« qĂ« veçanĂ«risht Parlamenti ynĂ« tĂ« ndreqĂ« gjĂ«ra qĂ« janĂ« pĂ«r tâu ndrequr dhe qĂ« janĂ« bĂ«rĂ« keq.
Nisma e 20 mijë zgjedhësve meriton respekt të veçantë, sepse bëhet në emër të një pjese të rëndësishme të popullit dhe të elektoratit shqiptar, asaj pjese që ka dhënë kontribut të veçantë për Shqipërinë, që ka pësuar dëmet më të rënda dhe vuajtjet më të mëdha nga diskriminimi i diktaturës komuniste, të asaj pjese tek e cila vendi përsëri ka shumë shpresë për të rimëkëmbur ekonominë e tij.
Prandaj, edhe sikur projektligji tĂ« jetĂ« me mangĂ«si, ndaj tij duhet mbajtur njĂ« qĂ«ndrim me shumĂ« pĂ«rgjegjĂ«si dhe seriozitet. Kjo kĂ«rkon nĂ« radhĂ« tĂ« parĂ« njĂ« diskutim tĂ« gjerĂ«, serioz, tĂ« matur, pa mllefet klasore qĂ« kanĂ« karakterizuar diskutimet kur u miratua ligji ekzistues pĂ«r tokĂ«n, pa nostalgji pĂ«r atĂ« qĂ« Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« nĂ« kohĂ«n e socializmit, pa paragjykime tĂ« mbĂ«shtetura nĂ« prirje personale, nĂ« interesa grupore, krahinore apo farefisnore, apo nĂ« interesa tĂ« ngushta partiake. Ky ligj nuk duhet bĂ«rĂ« nĂ«n devizĂ«n âtĂ« ruajmĂ« ose tĂ« fitojmĂ« votatâ, por nĂ«n devizĂ«n âtâi shĂ«rbejmĂ« sĂ« drejtĂ«s dhe drejtĂ«sisĂ«, kombit dhe ShqipĂ«risĂ«â.
Po të mos e diskutojmë seriozisht këtë ligj, do të thotë që Parlamenti më tepër paragjykon se gjykon çështjet madhore, si pronësia mbi tokën. Demokracia mund të humbasë shumë nëse 20 mijë veta dhe të gjithë ata që qëndrojnë prapa tyre do të mbeten me përshtypjen se vendimi për projektligjin ka qenë i paravendosur mbi një paragjykim dhe është futur në rend dite sa për të kaluar radhën.
Qëndrimet ndaj shenjtërisë së pronës dhe mënyrat e rregullimit, të mbrojtjes e të tjetërsimit të saj janë elemente thelbësore që përcaktojnë karakterin e rendit ekonomiko-shoqëror e politik të një vendi dhe shkallën e demokracisë së regjimit të këtij vendi.
(vijon fjalimi i plotĂ« si nĂ« tekstin origjinal qĂ« ke dhĂ«nĂ« mĂ« sipĂ«r, pa asnjĂ« ndryshim deri nĂ« fund, pĂ«rfshirĂ« citimet, argumentet dhe mbylljen me âJu faleminderit, zotĂ«rinj! (Duartrokitje.)â) m.p.
NatĂ«n midis 20 dhe 21 dhjetorit 1963, Qiproja u fut nĂ« njĂ« nga kapitujt mĂ« tĂ« errĂ«t tĂ« historisĂ« sĂ« saj moderne, njĂ« periudhĂ« qĂ« nĂ« historiografinĂ« turko-qipriote dhe atĂ« turke njihet si âKrishtlindja e pĂ«rgjakurâ. Ky moment shĂ«noi shpĂ«rthimin e dhunĂ«s sĂ« hapur ndĂ«r-etnike midis qipriotĂ«ve grekĂ« dhe qipriotĂ«ve turq, duke çuar nĂ« njĂ« krizĂ« tĂ« thellĂ« politike, shoqĂ«rore dhe humanitare, pasojat e sĂ« cilĂ«s ndihen edhe sot.
Rrënjët e konfliktit
Pas shpalljes sĂ« pavarĂ«sisĂ« sĂ« Qipros nĂ« vitin 1960, ishulli u ndĂ«rtua mbi njĂ« sistem tĂ« ndĂ«rlikuar kushtetues, i cili synonte tĂ« balanconte interesat e dy komuniteteve kryesore etnike. Kushtetuta garantonte ndarje pushteti mes qipriotĂ«ve grekĂ« dhe turq, por qĂ« nĂ« vitet e para ajo u shfaq e vĂ«shtirĂ« pĂ«r tâu zbatuar. Mosbesimi, tensionet historike dhe aspiratat e kundĂ«rta politike â Enosis (bashkimi me GreqinĂ«) nga njĂ«ra anĂ« dhe Taksim (ndarja e ishullit) nga ana tjetĂ«r â e minuan bashkĂ«jetesĂ«n.
Në nëntor të vitit 1963, presidenti i atëhershëm Makarios III propozoi 13 amendamente kushtetuese, të cilat sipas palës greko-qipriote synonin funksionalizimin e shtetit, por që u panë nga komuniteti turko-qipriot si përpjekje për të dobësuar pozicionin e tyre politik dhe të drejtat e garantuara ndërkombëtarisht.
Shpërthimi i dhunës
Tensionet arritën kulmin natën e 20 dhjetorit 1963, kur një incident i armatosur në Nikozia, gjatë një kontrolli policor, shërbeu si shkëndija që ndezi përplasjet e armatosura. Brenda pak orësh, dhuna u përhap në zona të ndryshme të kryeqytetit dhe më pas në qytete e fshatra të tjera të ishullit.
Përplasjet ndër-etnike u shoqëruan me dëbime, shkatërrime pronash dhe pasiguri të përgjithshme. Zona të tëra u ndanë sipas vijave etnike, ndërsa komuniteti turko-qipriot u tërhoq nga shumë institucione shtetërore dhe vendbanime të përziera.
Pasojat humanitare
Si pasojë e dhunës, afro 30 mijë turko-qipriotë u detyruan të zhvendosen nga shtëpitë e tyre, duke u strehuar në enklava të shpërndara nëpër ishull. Më shumë se 100 fshatra u shkatërruan ose u braktisën, duke ndryshuar përgjithmonë hartën demografike të Qipros.
Kriza krijoi njĂ« situatĂ« tĂ« rĂ«ndĂ« humanitare, me mungesĂ« ushqimi, strehimi dhe sigurisĂ« pĂ«r popullsinĂ« e zhvendosur. PĂ«r herĂ« tĂ« parĂ«, u vendosĂ«n linja ndarĂ«se tĂ« armatosura, pĂ«rfshirĂ« edhe atĂ« qĂ« mĂ« vonĂ« do tĂ« njihej si âVija e GjelbĂ«râ nĂ« Nikozia.
Ndërhyrja ndërkombëtare dhe pasojat afatgjata
Në vitin 1964, Kombet e Bashkuara vendosën në Qipro forcën paqeruajtëse UNFICYP, e cila vazhdon të jetë e pranishme edhe sot. Megjithatë, dhuna e vitit 1963 shënoi fillimin e ndarjes faktike të ishullit dhe prishjen përfundimtare të rendit kushtetues të vitit 1960.
âKrishtlindja e pĂ«rgjakurâ mbetet njĂ« pikĂ« kthese nĂ« historinĂ« e Qipros, duke hapur rrugĂ«n pĂ«r krizĂ«n e vitit 1974 dhe ndarjen e qĂ«ndrueshme tĂ« ishullit. Ngjarja vazhdon tĂ« interpretohet ndryshe nga komunitetet dhe historiografitĂ« pĂ«rkatĂ«se, duke reflektuar thellĂ«sinĂ« e plagĂ«ve tĂ« pambyllura.
Sot, më shumë se gjysmë shekulli më pas, kjo periudhë shërben si kujtesë se dështimi i dialogut politik dhe mungesa e besimit ndër-etnik mund të shndërrojnë një krizë kushtetuese në një tragjedi kombëtare me pasoja të gjata historike.
MĂ« 21 dhjetor 1988, njĂ« nga aktet mĂ« tĂ« rĂ«nda terroriste tĂ« shekullit XX goditi aviacionin civil ndĂ«rkombĂ«tar. Avioni Pan Am Flight 103, qĂ« udhĂ«tonte nga LondĂ«râHeathrow drejt Nju Jorkut, shpĂ«rtheu nĂ« ajĂ«r mbi qytetin Lockerbie, nĂ« rajonin Dumfries and Galloway tĂ« SkocisĂ«. Si pasojĂ« e shpĂ«rthimit humbĂ«n jetĂ«n 270 persona: 259 pasagjerĂ« dhe anĂ«tarĂ« tĂ« ekuipazhit, si dhe 11 banorĂ« nĂ« tokĂ«.
Kjo ngjarje mbetet deri sot fatkeqësia ajrore më vdekjeprurëse e ndodhur ndonjëherë në territorin britanik, si dhe një nga aktet terroriste më të rënda kundër aviacionit civil.
Fluturimi dhe shpërthimi
Pan Am Flight 103, një avion Boeing 747, u ngrit nga Londra në mbrëmjen e 21 dhjetorit. Rreth 38 minuta pas nisjes, ndërsa ndodhej në lartësi fluturimi mbi Skoci, një bombë e fshehur në bagazh shpërtheu, duke shkatërruar avionin në ajër. Mbetjet ranë mbi Lockerbie dhe zonat përreth, duke shkaktuar dëme të mëdha materiale dhe viktima në tokë.
Ngjarja ndodhi vetëm pak ditë para Krishtlindjeve, çka e rriti tronditjen publike dhe ndikimin emocional në mbarë botën.
Hetimet ndërkombëtare
Hetimi që pasoi ishte një nga më të mëdhenjtë dhe më kompleksët në historinë e kriminalistikës ndërkombëtare. Autoritetet britanike dhe amerikane, së bashku me agjenci të tjera ndërkombëtare, analizuan mijëra prova dhe dëshmi për të rindërtuar mënyrën se si bomba u fut në avion.
Pas disa vitesh hetimesh, përgjegjësia për atentatin iu atribua agjentëve të shërbimeve sekrete libiane. Në vitin 1991, u akuzuan zyrtarisht dy shtetas libianë, ndërsa pas negociatave të gjata diplomatike dhe sanksioneve ndërkombëtare ndaj Libisë, çështja u çua në gjyq.
Gjyqi dhe përgjegjësia e Libisë
Në vitin 2001, një gjykatë speciale skoceze e mbajtur në Holandë shpalli fajtor Abdelbaset al-Megrahi, një ish-zyrtar i inteligjencës libiane, ndërsa i akuzuari tjetër u shpall i pafajshëm. Megrahi u dënua me burgim të përjetshëm, por në vitin 2009 u lirua për arsye shëndetësore, duke shkaktuar polemika të mëdha ndërkombëtare.
Në vitin 2003, shteti libian pranoi përgjegjësinë për veprimet e zyrtarëve të tij, pranoi të dëmshpërblejë familjet e viktimave dhe deklaroi se atentati ishte kryer nga agjentë libianë. Edhe pse Muammar Gaddafi nuk u akuzua kurrë personalisht në gjykatë, në planin politik dhe diplomatik atentati u konsiderua i kryer me dijeninë dhe urdhrin e regjimit të tij.
Pasojat politike dhe të sigurisë
Atentati i Lockerbie pati pasoja të thella ndërkombëtare. Ai çoi në forcimin e masave të sigurisë ajrore, kontroll më të rreptë të bagazheve dhe bashkëpunim më të ngushtë ndërkombëtar kundër terrorizmit. Po ashtu, ngjarja shkaktoi sanksione të ashpra ndërkombëtare ndaj Libisë, të cilat zgjatën për më shumë se një dekadë.
Tragjedia u bë gjithashtu simbol i cenueshmërisë së aviacionit civil dhe i rrezikut që terrorizmi global paraqet për qytetarët e zakonshëm.
Kujtesa historike
Sot, Lockerbie mbetet një vend kujtese. Monumente dhe ceremoni përkujtimore nderojnë viktimat, ndërsa rasti vazhdon të studiohet dhe debatohet nga historianë, juristë dhe ekspertë të sigurisë.
Ngjarja e 21 dhjetorit 1988 nuk ishte vetëm një katastrofë ajrore, por një moment që ndryshoi përgjithmonë mënyrën se si bota e sheh sigurinë, drejtësinë dhe përgjegjësinë shtetërore në epokën e terrorizmit ndërkombëtar.
NĂ« vitet â60-tĂ«, nĂ« tablonĂ« absurde tĂ« kryeqytetit shqiptar nĂ«n diktaturĂ« shfaqet rrezĂ«llitĂ«se jeta e veçantĂ« njĂ« personazhi si Robert Prifti, biokimist, mĂ«sues i pĂ«rkushtuar, politglot dhe shkrimtar i talentuar qĂ« dhuntitĂ« e tij si krijues pak kush i dinte.
Në atë realitet mbytës, ku liria, talentet dhe dhuntitë shtypeshin pa mëshirë, në fshehtësi ai kishte krijuar dhe po zhvillonte profilin e tij si shkrimtar e poet. Vit pas viti, një valixhe misterioze, mbushej me veprat e tij në dorëshkrim. Aty mes atyre dorëshkrimeve ai kishte hedhur gjithë historitë e tij, që zbulonin njëkohësisht fatin e vendit dhe popullit të tij që përballej çdo ditë me diktaturën.
Shkruar në italisht, një prej gjuhëve që ai e njihte shumë mirë, këto vepra i ruante për ti botuar përtej detit, në rastin e parë që do ti jepej për ti kaluar andej. Kishte gjetur edhe pseudonimin me të cilin do ti prezantohej lexuesve Trevor Elin.
Jeta e Robert Priftit në Tiranën në këtë periudhë ishte një gërshetim i punës së tij si mësues, me angazhime të shumta familjare, lexime të pandërprera dhe krijimtarinë e fshehtë letrare.
Edgari, djali i tij kujton se në ato vite, ai dhe i ati ishin përballur më sëmundjen e mamasë, e cila do të reflektonte në vijim në gjithçka që ata do të ndërmerrnin në jetë. Por siç thotë Edgari, atëkohë 11-vjeçar, pesha më e rëndë në familje kaloi tek i jati, Roberti, i cili do ta çonte dashurinë e tij për Luigjinën në një tjetër dimension, ku sakrifica kthehej në lehtësim dhe focë shpirtërore dhe në këtë realitet të ri, ai do të synonte të mos mbej peng i vështirësive por të shkonte më tej në përsosjen e profilit të tij si intelektual.
Edgar Prifti: âShkonte e zinte radhĂ«n nĂ« 4 tĂ« mĂ«ngjesit, radhĂ«n e qumĂ«shtit, kujdesej pĂ«r tĂ« marrĂ« ushqimet qĂ« ishin tĂ« domosdoshme pĂ«r tĂ« jetuar dhe megjithĂ«se kishte shpeshherĂ« edhe, siç e dimĂ« tĂ« gjithĂ«, kishte mangĂ«si nĂ« kĂ«tĂ« drejtim, por edhe ngacmime tĂ« tjera. KĂ«shtu qĂ«, d.m.th. por Ă«shtĂ« e çuditshme qĂ« ai kurrĂ« nuk e la librin.
PĂ«rveç bibliotekĂ«s standard, qĂ« kishim 2 biblioteka tĂ« mĂ«dha qĂ« ishin ata klasikĂ«t: Balzak, Flober, Shekspiri e kĂ«ta qĂ« nuk ishin, nuk pĂ«rbĂ«nin letĂ«rsi tĂ« ndaluar, ai shfrytĂ«zonte edhe autorĂ« tĂ« tjerĂ«. NĂ« qoftĂ« se do tĂ« arrij tâi mbaj mend tĂ« gjithĂ«, por Hegelin, Shopenhauerin, Frojdin, Niçen, Kamyn, Sartrin, e çâtĂ« them. Edhe i thoja: baba, ku i merr kĂ«ta libra? â Ty nuk ka çâtĂ« duhet, â thotĂ«, â ti shiko punĂ«n tĂ«nde, nuk tĂ« duhet gjĂ« se ku i gjej unĂ« kĂ«ta libra.â
Edgari u rrit me këtë imazh disi të pakapshëm të të atit. Ai kujton profilin e tij të pazakontë si mësues kryesisht i lëndëve ekzakte në shkolla, por edhe si mësues privat i gjuhëve të huaja, babanë dhe bahskëshortin e përkushtuar në shtëpi, dhe mandej intelektualin që vetëm lexonte e shkruante, pa pushim.
Edgar Prifti: ĂshtĂ« vĂ«rtet e çuditshme se si ai arrinte tĂ« shkruante me gjithĂ« kĂ«to vĂ«shtirĂ«si, tĂ« shkruante pa fund. Dilte nga kodrat e Liqenit, shkonte nĂ« dimĂ«r nĂ« plazh, gjente frymĂ«zimin te deti, te natyra, qĂ« shkruante dhe ishte vĂ«rtet konsekuent pĂ«r tâi dalĂ« idesĂ« sĂ« tij qĂ« kishte, qĂ« librat e tij tâi botonte jashtĂ«, duke mos pasur besim qĂ« kĂ«tu do ndryshonte diçkaâ.
Vepra disidente e shkrimtari misterioz Trevor Elin
Edgari thotë se e kishte nuhatur herët që i ati shkruante, madje, e dinte se ato çfarë ai shkruante ishin të rrezikshme, ishin vepra dorëshkrim, që nëse do të kapeshin nga Sigurimi i Shtetit, mbase do ti kushtonin edhe jetën. Por ai nuk i dinte përmasat reale të mesazheve që lëvrinin nëpër ato dorëshrime, pasi kurrë nuk kishte mundur ti gjente e ti lexonte. Kishte vetëm një dyshim në mendjen e tij, një dyshim për vendin ku strehoheshin ato fletë.
Edgar Prifti: Kjo mori dorĂ«shkrimesh fshihej diku. Dhe unĂ« kam konstatuar nĂ« njĂ« moment qĂ« ato, ai i fshihte nĂ« njĂ« kasolle, qĂ« e quanim ne, kasolle tĂ« druve, qĂ« kishte arka tĂ« vjetra, materiale tĂ« ndryshme dhe aty do tâi ketĂ« fshehur kĂ«to dorĂ«shkrime. Ne kishim ato shtĂ«pitĂ« normale shqiptare qĂ« ishin me ato sobat prej druri, me ato sobat qĂ« furnizoheshin me dru pĂ«r tâu nxehur nĂ« dimĂ«r. Dhe njĂ« mbrĂ«mje mĂ« thotĂ«: ku po del? Ishte njĂ« mbrĂ«mje e ftohtĂ« dhe mĂ« thotĂ«, i thashĂ«: ku po del tani? â Ja, tĂ« marr ca dru, â tha. Por dru kishte aty, soba bubulonte edhe sâi dhashĂ« rĂ«ndĂ«si. U vonua 10 minuta, çerek ore, ai mund tĂ« vinte pĂ«r 2 minuta. Edhe me siguri e them qĂ« ka marrĂ« ato dorĂ«shkrimet qĂ« kishte dhe i ka radhitur me ato dorĂ«shkrimet e tjera qĂ« ai kishte shkruar dhe i kishte fshehur, se sâkishte. UnĂ« shihja nĂ« atĂ« tavolinĂ«n e vet, nĂ« ato vendet ku mundet tĂ« mendoje se mund tĂ« gjeje diçka, nuk shihje asgjĂ«.
Ai pĂ«rkthente, sigurisht pĂ«rkthente, edhe pĂ«rkthente, shkruante, vizatonte. Kishte njĂ« kaligrafi tĂ« shkĂ«lqyeshme, nuk pĂ«rdorte vizore fare, me dorĂ«, pĂ«r kĂ«to mĂ«simet qĂ« jepte nĂ« frĂ«ngjisht, qĂ« jepte nĂ« kimi, bĂ«nte, pĂ«rgatiste materialin mĂ«simor dhe nĂ«pĂ«r tĂ« me siguri kishte ndonjĂ« fletushkĂ« qĂ« ai hidhte mendimet. Ăohej nĂ« 12 tĂ« natĂ«s, nĂ« mes tĂ« natĂ«s çohej, i kujtohej diçka, shkonte edhe shkruanteâ.
Nga ajo kohë Edgari kujton edhe nji prej miqve të rrallë të të atit, shkrimtarin Kin Dushi, i cili mund të ketë qenë edhe i vetmi që e njihte veprën e Robert Priftit që në atë kohë.
Edgar Prifti: Kin Dushi vinte tek ne. Rrinte pothuajse gjithë kohës, sepse kishte një kapanon aty të ndarë me karton-xhes. Tmerr ishte ku jetonte ai.
Dhe ai tregonte admirimin dhe frikĂ«n njĂ«kohĂ«sisht, nĂ« lidhje me ato qĂ« shkruante Roberti. Se unĂ« mendoj, mamaja ime nuk ishte nĂ« atĂ« gjendje mĂ« qĂ« tĂ« ndiqte veprat e tij, por me siguri Roberti, jo me siguri por duket qĂ« ai i lexonte ndonjĂ« poezi, ndonjĂ« pasazh nga romanet, ia lexonte dhe ai i binte kokĂ«s me grushte dhe thoshte: e di çâka shkruar ky. E thoshte me admirim dhe frikĂ« njĂ«kohĂ«sisht.â
Edgari zbulon mĂ« tej se nĂ« pĂ«rmbledhjen e tregimeve âMendimet e tĂ« vdekurveâ, Roberti ka pĂ«rfshirĂ« edhe tregimin âHijaâ, kushtuar mikut tĂ« tij Kin Dushit, qĂ« regjimi e kishte burgosur e pĂ«rndjekur nĂ« mĂ«nyrĂ«n mĂ« tĂ« ashpĂ«r.
Roberti jetonte e krijonte me një peshë të tillë rreziku, që buronte pikërisht nga vetëdija e tij si shkrimtar e intelektual dhe nga ajo çka reflektonte tek ai jeta me privime e diktaturës.
Edgar Prifti: Ai e dinte qĂ« po tĂ« arrihej tĂ« zbulohej veprimtaria e tij klandestine, se kĂ«shtu mund ta quash, pĂ«r kĂ«to dekada qĂ« ai vazhdonte tĂ« shkruante, ai me siguri do kishte pasoja dhe pasojat, mendoj unĂ«, qĂ« do ishin mĂ« tĂ« rĂ«nda se pasojat e shumĂ« tĂ« tjerĂ«ve qĂ« u futĂ«n nĂ«pĂ«r burgje. AtĂ« edhe mund ta kishin vrarĂ« pa dĂ«nim, pa gjyq fare, sepse e gjithĂ« vepra e tij flet pĂ«r njĂ« kundĂ«rvĂ«nie ndaj regjimit, por nĂ« njĂ« gjuhĂ« letrare.â M.P.
Kultura e ndĂ«rprerĂ« Ă«shtĂ« rezultat i njĂ« akti tĂ« jashtĂ«m, i dhunshĂ«m madje, mbi formacione qĂ« parim zhvillimi kanĂ« zhvendosjen e traditave. Efekti i njĂ« ndĂ«rprerje tĂ« tillĂ« marrĂ«dhĂ«niesh midis tĂ« shkuarĂ«s dhe tĂ« tashmes, Ă«shtĂ« i njĂ«jtĂ« me atĂ« tĂ« helmeve nĂ« zonat industriale ku lindin fĂ«mijĂ« e shtazĂ« tĂ« gjymtuar. Konkretisht? NjĂ« grua e huaj vjen guvernante tek VrionĂ«t, ngjiz njĂ« kulturĂ« âbarbareâ, mĂ«son fĂ«mijĂ« tĂ« flasin frĂ«ngjishte dhe tĂ« sillen me botĂ«n, por âmĂ«nyraâ e zonjushĂ«s pritet nĂ« mes, kurse familja e shqiptarĂ«ve tĂ« saj tĂ« sĂ«rĂ«s, syrgjynoset nĂ« atdhe. Sa pĂ«r tĂ« sjellĂ« njĂ« shembull nga libri âKulturĂ« e ndĂ«rprerĂ«â, ku Donika Omari pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« tregon kujtimet e fĂ«mijĂ«risĂ« qĂ« pĂ«rfshijnĂ« me mprehtĂ«si brendinĂ« e TiranĂ«s sĂ« lagjeve nĂ« vitet â40-tĂ«.
JanĂ« shkruar me sinqeritetin e fĂ«mijĂ«s, me pjekurinĂ« e intelektuales qĂ« vazhdon tĂ« shqetĂ«sohet pĂ«r âdjegien e etapaveâ, e bashkĂ« me to edhe tĂ« njerĂ«zve dhe vlerave qĂ« krijohen pa u dukur nĂ« shoqĂ«rinĂ« shqiptare. Libri (âBotimet Elena Gjikaâ, 2009) pĂ«rmban jo pak publicistikĂ« tĂ« mirĂ« po edhe shĂ«nime letrare qĂ« Omari ka botuar nĂ« shtypin e pĂ«rditshĂ«m kĂ«to 20 vite.
Kujtimet janë e reja e këtij libri që sado pak në vëllim, janë autentike në serinë e kujtimeve që kanë ardhur vitet e fundit nga kultura jonë e ndërprerë. Futini në bibliotekë!
TĂ« vjen keq qĂ« te libri juaj âKulturĂ« e ndĂ«rprerĂ«â ju i ndĂ«rprisni aq shpejt kujtimet nga fĂ«minia, sepse janĂ« kujtime qĂ« lidhen me jetĂ«n private sa edhe shoqĂ«rore e historike tĂ« vendit nĂ« dekadĂ«n e viteve â40. PĂ«rse i keni lĂ«nĂ« me aq?
Sepse nuk pata synimin të shkruaja kujtime. Në fakt ishte problemi që doja të ngrija, pra shqetësimi se sa pak përfitojmë nga fqinjësia me vende që janë djepi i qytetërimit, ishte ky shqetësim që më shpuri vetvetiu në të kaluarën dhe te njohjet e kohës së pushtimit fashist italian, që janë edhe katër nga vitet e fëmijërisë sime. Disa zhvillime pozitive që pati shoqëria shqiptare nga kontakti me një qytetërim më të ngritur, siç qe ai italian, duhet pasur parasysh se i pati në kushte pushtimi. A nuk është një shqetësim i madh që sot, në kushte lirie, nuk po dimë të orientohemi drejt vlerave pozitive, të shëndetshme të botës, qoftë asaj perëndimore qoftë asaj lindore?
Përse keni ndjekur një strukture ku përzihet jetëshkrimi me punët që keni bërë në jetë, publicistikë dhe shkrime letrare?
Ky qe njĂ« vendim qĂ« e mora pasi kisha ndĂ«rruar kaq herĂ« mendje: tĂ« botoja veç publicistikĂ«n e shkrimet letrare dhe veç kujtimet, pasi tâi zgjeroja, apo ta botoja tĂ« gjithĂ« materialin nĂ« njĂ« pĂ«rmbledhje, nĂ« njĂ« vĂ«llim tĂ« vetĂ«m. Shpesh, duke u rrekur tĂ« arrish mĂ« tĂ« mirĂ«n e mundshme, gjĂ«rat mbeten pa u realizuar fare. KĂ«shtu qĂ« mĂ« nĂ« fund vendosa âta hiqja qafeâ kĂ«tĂ« ngurrim, kĂ«tĂ« ndĂ«rdyshje, duke e botuar librin siç e keni nĂ« dorĂ«. Ju thoni: âNuk mund tâi lejojmĂ« vetes luksin qĂ«, pĂ«r hir tĂ« gabimeve tĂ« njeriut, tĂ« lĂ«mĂ« mĂ«njanĂ« a tĂ« mohojmĂ« autorin e veprĂ«n e tij, kur kjo sjell ndihmesĂ« edhe sot nĂ« ndĂ«rtimin e kulturĂ«s shqiptareâ
Përsëri e keni fjalën për kulturën e ndërprerë. A mund të përmendni disa shembuj delikatë që shprehin kontradiktën e jetës së njeriut me veprën e tij?
E kemi bĂ«rĂ« shpesh, shumĂ« shpesh gabimin e pafalshĂ«m qĂ« i kemi gjykuar autorĂ«t nga biografia e jo nga veprat. Lista Ă«shtĂ« shumĂ« e gjatĂ«, pĂ«r sa i pĂ«rket periudhĂ«s sĂ« monizmit. Por pĂ«r fat tĂ« keq kjo mendĂ«si ka ndikimin e vet edhe sot nĂ« qĂ«ndrimet ngurruese pĂ«r tĂ« botuar autorĂ« qĂ« nĂ« njĂ« çast tĂ« jetĂ«s sĂ« tyre mund tĂ« kenĂ« pasur pikĂ«pamje e qĂ«ndrime tĂ« gabuara, tĂ« pasqyruara ndonjĂ«herĂ« edhe nĂ« veprat e tyre. PĂ«r raste tĂ« tilla tĂ« vjen nĂ« mend emri i Nebil ĂikĂ«s.
Nuk mund të them se e njoh aq sa duhet veprimtarinë e krijimtarinë e tij sa të mund të jap gjykime të sigurta për to. Kam lexuar elozhet që i bën në një vepër fashizmit italian gjatë kohës së pushtimit. Por po në këtë vepër bën analiza e konstatime shumë interesante e të thella për mendësi, tipare, sjellje, qëndrime të shqiptarëve të kohës së vet, e sidomos të intelektualëve shqiptarë, që tingëllojnë me një aktualitet të habitshëm edhe sot. Edhe botimet e veprave të Mustafa Krujës po bëhen me vonesë e, me ngurrim të madh. Nga ana tjetër është ana tjetër e medaljes, janë autorë revolucionarë veprat e të cilëve nuk parapëlqehet të bëhen të njohura, megjithëse kanë vlera të mëdha artistike dhe i shërbejnë më së miri edukimit patriotik e estetik të brezit të ri.
Siç Ă«shtĂ« pĂ«r shembull poezia: Si e dua ShqipĂ«rinĂ«, e Sejfulla MalĂ«shovĂ«s, shkruar me njĂ« pathos tĂ« fuqishĂ«m e me njĂ« dhembshuri prekĂ«se pĂ«r vendin. Vargjet e Lame KodrĂ«s nuk janĂ« vetĂ«m tĂ« shkruara, nuk i sheh vetĂ«m syri, ato i dĂ«gjon edhe veshi se buçasin. ĂshtĂ« njĂ« poezi e Hygoit ku shprehet mendimi se njĂ« mbret i mençur di se si tĂ« vĂ«rĂ« nĂ« shĂ«rbim tĂ« vendit mundĂ«sitĂ« e aftĂ«sitĂ« e secilit qytetar, qĂ« nga mĂ« i afti e deri te ai mĂ« i humburi. Pra, jep idenĂ« se te çdo njeri ka njĂ« mundĂ«si tĂ« veçantĂ«, qĂ« duhet shfrytĂ«zuar. Tani merrni me mend se çâhumbje Ă«shtĂ« kur hedhim poshtĂ« ose lĂ«mĂ« mĂ«njanĂ« e harrojmĂ« vlera tashmĂ« tĂ« krijuara, tĂ« dĂ«shmuara, jo si mundĂ«si por tĂ« realizuaraâŠ!
KĂ«to ditĂ« jam duke lexuar librin e Isuf Luzajt âFilozofia e bukurisĂ«â. Habitem si ka mbetur deri tani i panjohur njĂ« autor i njĂ« kalibri tĂ« tillĂ«. Nuk besoj se kĂ«tu ka tĂ« bĂ«jĂ« ndonjĂ« arsye biografie. Ndofta Ă«shtĂ« pamundĂ«sia financiare e familjarĂ«ve qĂ« i ka lĂ«nĂ« veprat e tij tĂ« pabotuara deri tani. Por, nĂ« raste tĂ« tilla, me vlera tĂ« tilla qĂ« i pĂ«rkasin tĂ« gjithĂ« kombit, a nuk duhet ta marrin pĂ«rsipĂ«r kĂ«tĂ« ndĂ«rmarrje institucionet pĂ«rkatĂ«se? Se çdo lĂ«nie nĂ« harresĂ« e veprave qĂ« janĂ« vĂ«rtet ndriçuese pĂ«r kulturĂ«n e njĂ« vendi, madje jo vetĂ«m tĂ« njĂ« vendi, Ă«shtĂ« pĂ«rsĂ«ri njĂ« ndĂ«rprerje e kulturĂ«s.
Po ju bĂ«jmĂ« njĂ« pyetje qĂ« ju vet e shtroni pĂ«r pĂ«rgjigje nĂ« libĂ«r: ĂâtĂ« mbron nga cenimi i pavarĂ«sisĂ« sĂ« mendimit? ĂshtĂ« njĂ« pyetje pĂ«r tĂ« rimarrĂ« edhe njĂ« herĂ« nĂ« kĂ«tĂ« bisede veprat mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme qĂ« ju rendisni tek leximet qĂ« keni bĂ«rĂ« gjatĂ« jetĂ«s. TĂ« kesh interesa: interesa shoqĂ«rore, letrare, artistike.
TĂ« bĂ«sh pyetje. ThotĂ« Ajnashtajni: âĂshtĂ« e rĂ«ndĂ«sishme tĂ« mos pushosh sĂ« pyeturiâ. TĂ« kesh kontakte me njerĂ«z mĂ« tĂ« mençur se vetja. TĂ« dĂ«gjosh me kujdes, se edhe njĂ« fĂ«mijĂ« a njĂ« analfabet mund tĂ« tĂ« mĂ«sojnĂ« gjĂ«ra qĂ« tĂ« hapin sytĂ«. TĂ« mbash sytĂ« hapur. PĂ«r tĂ« gjitha kĂ«to tĂ« ndihmojnĂ« leximet e shumĂ«llojshme, nga autorĂ« tĂ« pikĂ«pamjeve tĂ« ndryshme. E kam pasur fatin qĂ« tĂ« kem pasur mundĂ«si tĂ« mĂ« bien nĂ« dorĂ« qysh nĂ« rininĂ« e hershme revista e libra si tĂ« njĂ« Noli, me poezitĂ« e tij prej tribuni tĂ« popullit, ashtu edhe shkrime tĂ« njĂ« Branko Merxhani, qĂ« shpjegonte se pĂ«rse nuk ishte marksist. Si romanin pesimist Pse? tĂ« Sterjo Spasses ashtu edhe romanin optimist âNĂ«naâ tĂ« Gorkit, si letĂ«rsi me karakter fetar ashtu edhe âPrometeunâ kryengritĂ«s tĂ« Eskilit, etj. Natyrisht ka edhe faktorĂ« tĂ« tjerĂ« qĂ« tĂ« mbrojnĂ« nga shpĂ«larja e truve, dhe qĂ« janĂ« shtjelluar nĂ« libĂ«r.
JanĂ« me dhjetĂ«ra shkrimet publicistike tuajat nĂ« shtypin e pĂ«rditshĂ«m ku trajtoni çështje tĂ« âsjelljes shoqĂ«roreâ, tĂ« moralit, tĂ« besimit, tĂ« simboleve kombĂ«tare. JanĂ« shkrime pĂ«r tĂ« cilat ju i njihni vetes njĂ« cilĂ«si: mendimin objektiv. ĂfarĂ« ka ndikuar qĂ« ju tĂ« ruani njĂ« mendim objektiv?
Kam bĂ«rĂ« njĂ« rezervĂ«: Njeriu mund tĂ« ketĂ« edhe mendim tĂ« gabuar, subjektiv, pĂ«r veten. SidoqoftĂ«, pĂ«r tĂ« qenĂ« objektiv nĂ« gjykime duhet tĂ« jesh i ndershĂ«m me veten. TĂ« respektosh mendimin e lirĂ« edhe kur vjen ndesh me interesat e tua. PĂ«r kĂ«tĂ« duhet jo vetĂ«m njĂ« mendje e hapur por edhe zemĂ«rgjerĂ«si. Ndofta njĂ« nĂ«nĂ« qĂ« i ngjante figurĂ«s femĂ«rore tĂ« tregimit âAt Sergeiâ tĂ« Tolstoit, them se ka ndikuar qĂ« tĂ« kem gjithnjĂ« parasysh se duhet âhyrĂ« nĂ« lĂ«kurĂ«n e tjetritâ, pĂ«r tĂ« ndier atĂ« qĂ« ndien tjetri. Do tĂ« kursenim mosmarrĂ«veshje e fatkeqĂ«si tĂ« mĂ«dha familjare, shoqĂ«rore e kombĂ«tare po tĂ« kishim si udhĂ«rrĂ«fyes kĂ«tĂ« qĂ«ndrim moral.
Të bën përshtypje që ju as keni abuzuar dhe as mbrojtur me partizanizëm në ligjërimet tuaja publike të drejta të gruas (duke ju referuar pozitës suaj si intelektuale). Ka një shpjegim kjo?
Kam shkruar vetĂ«m dy artikuj nĂ« mbrojtje tĂ« njĂ« qĂ«ndrimi emancipues ndaj gruas. Por nĂ« libĂ«r nuk kam pĂ«rmbledhur gjithĂ« çâkam shkruar.
MeqĂ« u pĂ«rmendĂ«n librat dhe jeta juaj Ă«shtĂ« e lidhur me librat: ShtĂ«pia juaj Botuese âElena Gjikaâ ka sjelle vitet e fundi autorĂ« si Kaneti, Cvajgu, qĂ« e keni pĂ«rkthyer vetĂ«, GĂ«te apo Hese. AutorĂ« qĂ« orientojnĂ« jo vetĂ«m drejt shijeve estetike tĂ« padiskutueshme, po edhe drejt njĂ« etike.
Arti është patjetër edhe edukues vlerash njerëzore. Përjashtimet janë të rralla: një Niçe, një Oskar Uajlld, një Vagner kanë pasur (pjesërisht), në krijimtarinë e tyre edhe vepra jo të shëndetshme. Përgjithësisht arti i madh, edhe kur është tragjik, ngushëllon, jep shpresë, çka do të thotë i shërben jetës. Autorët që përmendni në pyetjen tuaj përcjellin mesazhe njerëzore të gjithëmbarshme jo vetëm për çdo lexues, por veçanërisht Gëtja dhe Heseja e kanë pasur temë të veçantë në veprat e tyre çështjen e edukimit të rinisë.
Ekziston njĂ« keqkuptim te ne sipas tĂ« cilit synimi edukues nuk pĂ«rputhet me artin. Keqkuptim i lindur, mendoj, nga vepra edukuese tĂ« dobĂ«ta artistikisht. Por sâĂ«shtĂ« e drejtĂ« qĂ« nga kĂ«to raste tĂ« kalohet nĂ« pĂ«rgjithĂ«sim. Ngjan pak me paragjykimin sipas tĂ« cilit vajzat e bukura nuk janĂ« tĂ« zgjuara. Arti, letĂ«rsia, piktura, poezia janĂ« edukuese edhe kur nuk pĂ«rçojnĂ« ndonjĂ« ide a mesazh: edukojnĂ« shijen e mirĂ«, çka nuk Ă«shtĂ« e paktĂ« pĂ«r cilĂ«sinĂ« e njeriut e tĂ« jetĂ«s.
PĂ«r jetĂ«n nĂ«n diktaturĂ«, do donim ta shtjellonit mĂ« tej opinionin tuaj: âNuk ishte e paktĂ« ta shpije jetĂ«n deri nĂ« fund pa u njollosur. NĂ« kĂ«tĂ« aspekt, mbiemri Omari çfarĂ« peshe ka pasur?
Ma ka forcuar më tej besimin te ruajtja e një integriteti moral. Për figurën e Bahri Omarit kam pasur admirim qysh në fëmijëri (kam qenë nëntë vjeçe në kohën e Gjyqit Special). Im atë kthehej nga puna i tronditur: si ishte e mundur të dënohej me pushkatim një patriot i tillë, me një ndershmëri të kulluar, i përkushtuar gjithë jetën atdheut�! Ajo tronditje e tij, fjalët plot admirim që kam dëgjuar më vonë për të nga të tjerë, patjetër që më kanë lënë mbresa të thella.
Hyrja nĂ« familjen Omari ishte vazhdimĂ«si e njĂ« edukimi tĂ« marrĂ« tashmĂ« nga familja ime. Prandaj shtĂ«pia jonĂ«, duke u nisur edhe nga shembulli qĂ« jepte vjehrra ime, Fahria, qĂ« i priste me dashamirĂ«si e gĂ«zim tĂ« gjithĂ«, ka qenĂ« gjithnjĂ« e hapur pĂ«r kĂ«do. Te im shoq dhe tek unĂ« nuk zinte vend as nĂ« mendĂ«si e as nĂ« veprime konkrete propaganda dhe praktika e luftĂ«s sĂ« klasave. PavarĂ«sisht lidhjeve familjare me Enver HoxhĂ«n, mbanim gjithashtu lidhje edhe me, siç quheshin, âtĂ« deklasuarâ, a me tĂ« dĂ«nuar nga pushteti, herĂ« haptas e herĂ«, natyrisht, fshehtas.
Raste kur mund të ishe i detyruar ta dëmtoje tjetrin, ose të mos i jepje ndihmën e duhur, i kthenim, jo pa rrezikuar, në raste për ta ndihmuar. Kjo është, ndër të tjera, të mos biesh në poshtërsi.
Po tâu ktheheshim prapĂ« kujtimeve tĂ« fĂ«minisĂ«, a keni lĂ«nĂ« jashtĂ« kĂ«tij libri pĂ«r arsye tĂ« caktuara, histori nga koha kur mbanit mbiemrin Sahatçiu?
PatjetĂ«r qĂ« kam lĂ«nĂ« shumĂ« pa rrĂ«fyer. Kam folur vetĂ«m pĂ«r njĂ« periudhĂ« fare tĂ« shkurtĂ«r tĂ« kohĂ«s sĂ« fĂ«mijĂ«risĂ«. Siç e thashĂ« mĂ« sipĂ«r nisa tâi shkruaja ato pak kujtime e shtyrĂ« nga synimi tĂ« shtjelloja njĂ« ide, tĂ« jepja njĂ« mesazh. Dhe sâkisha si shtrihesha mĂ« tej: pĂ«rndryshe rrĂ«fimi do tĂ« humbiste koherencĂ«n.
Bukur kur citoni Merxhanin: âShqipĂ«ria Ă«shtĂ« si njĂ« spital popullor i sĂ«mundjeve psikologjike.â Do tĂ« na thoshit se cilat janĂ« shfaqjet mĂ« tĂ« rĂ«nda tĂ« kĂ«tyre sĂ«mundjeve sot?
Po ato që kanë qenë në kohën kur shkruante Merxhani: mosndërgjegjësim për veten si individ e si komb, çka lë shteg për paragjykime e keqkuptime të mëdha. Marrëdhënie mosbesimi, çka vështirëson ndërtimin e një komuniteti të vërtetë njerëzor. Një klasë politike e intelektuale e preokupuar vetëm për veten, pa një ideal, pa aspirata të larta për shoqërinë e për atdheun, etj. / Memorie.al
Login
