❌

Reading view

There are new articles available, click to refresh the page.
↗

Festivali i RTSH-së/ Një natë për të (mos) u harruar


✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj

Nga Gazeta “SI”- Festivali i 64-tĂ« i KĂ«ngĂ«s nĂ« RTSH nisi mbrĂ«mjen e parĂ« dhe, pĂ«r katĂ«r netĂ« me radhĂ«, synon tĂ« prezantojĂ« para publikut jo vetĂ«m kĂ«ngĂ«t konkurruese, por edhe rikthime nostalgjike, si dhe tĂ« ftuar specialĂ« qĂ« i japin njĂ« larmi tĂ« nevojshme eventit mĂ« tĂ« madh tĂ« muzikĂ«s sĂ« lehtĂ« shqiptare.

NĂ«n prezantimin e aktorit tĂ« humorit Salsano Rrapi dhe kĂ«ngĂ«tares Arilena Ara, duket se ideja e organizatorĂ«ve ka qenĂ« krijimi i njĂ« “shoqĂ«rimi” mes humorit, sarkazmĂ«s dhe sharmit tĂ« Aras. Por, tĂ« paktĂ«n nĂ« natĂ«n e parĂ«, kjo ide mbeti mĂ« shumĂ« nĂ« letĂ«r sesa nĂ« skenĂ«. QĂ« nĂ« minutat e para u vu re njĂ« mungesĂ« e theksuar kimie mes dy prezantuesve, e cila u reflektua drejtpĂ«rdrejt edhe te publiku.

Batutat e vakĂ«ta tĂ« Salsanos dhe ngrirja emocionale e ArilenĂ«s nuk u kombinuan nĂ« asnjĂ« moment pĂ«rgjatĂ« gjithĂ« mbrĂ«mjes, duke e kthyer komunikimin mes tyre nĂ« njĂ« marrĂ«dhĂ«nie tĂ« ftohtĂ«, skematike dhe pa puls. Duke pasur parasysh edicionet e mĂ«parshme dhe kohĂ«zgjatjen prej katĂ«r netĂ«sh, mund tĂ« shpresojmĂ« se kjo marrĂ«dhĂ«nie do tĂ« konsolidohet dhe “akujt” do tĂ« shkrihen, por nata e parĂ«, fatkeqĂ«sisht, ishte deri diku pĂ«r t’u harruar.

Arsyet janĂ« disa. SĂ« pari, batutat e Salsanos, shpeshherĂ« gati personale, ngjanin mĂ« shumĂ« me prezantimin e miqve nĂ« njĂ« festĂ« familjare sesa me njĂ« event madhor publik, ku individualja duhet tĂ« shkrihet nĂ« kolektive. Rasti i prezantimit tĂ« jurisĂ« Ă«shtĂ« ilustrues: pĂ«r thuajse secilin prej tyre, etiketa “miku im” u pĂ«rdor me njĂ« lehtĂ«si tĂ« tillĂ«, sa krijonte pĂ«rshtypjen sikur pĂ«rzgjedhja ishte bĂ«rĂ« nga vetĂ« ai.

Kulmi i kĂ«tij konfuzioni erdhi me batutĂ«n gati bajate drejtuar tenorit me famĂ« ndĂ«rkombĂ«tare RamĂ« Lahaj, duke iu referuar emrit tĂ« tij si “emĂ«r i fortĂ«â€ , njĂ« pĂ«rzierje e panevojshme e politikĂ«s me artin, qĂ« i mbivendosi emrit tĂ« madh artistik njĂ« krahasim krejtĂ«sisht tĂ« pavend.

Nga këto detaje të vakëta e pa sens, e deri te thirrja e emrave të artistëve nga Arilena Ara, me një zë të ulët dhe pa ngarkesë emocionale, thuajse si në një akt vakie, u krijua ndjesia e një mos-ngjitjeje të vazhdueshme mes dy figurave kryesore të mbrëmjes.

Duke kaluar te ana artistike, çdo prezantim i artistĂ«ve pjesĂ«marrĂ«s shoqĂ«rohej me njĂ« klip hyrĂ«s, ku tentonte tĂ« ndĂ«rthurej tradicionalja me modernen. Por edhe kĂ«tu, efekti ishte i zbehtĂ«. PĂ«r shembull, nĂ« njĂ« moment, artistja Inis Neziri, e veshur me njĂ« kostum plot xixha qĂ« ngjante mĂ« shumĂ« me karnevalet, “pluskonte” me thonj tĂ« gjatĂ« mbi njĂ« makinĂ« shkrimi Olivetti tĂ« shekullit tĂ« kaluar. NjĂ« skenĂ« qĂ« kĂ«rciste aq fort konceptualisht, sa edhe improvizimet teatrale tĂ« dikurshme nĂ« shkollat fillore do tĂ« dukeshin mĂ« pranĂ« kontekstit kohor. NjĂ« improvizim i panevojshĂ«m, thuajse qesharak, sidomos pĂ«r njĂ« klip ku janĂ« investuar kohĂ«, ide dhe, mbi tĂ« gjitha, para.

Artistja Inis Neziri në klipin prezantues

Nga ana tjetĂ«r, angazhimi i artistĂ«ve nĂ« skenĂ« ishte mbresĂ«lĂ«nĂ«s, si nga prurjet e reja, ashtu edhe nga ata qĂ« konsiderohen “big”. PĂ«rtej shpendit tĂ« balsamosur nĂ« kostumin e SheilĂ«s, njĂ« detaj krejt i pavend, apo guximit tĂ« Erand Sojlit pĂ«r tĂ« ardhur ndryshe, pati edhe momente tĂ« vĂ«rteta emocioni. Performanca e Sara Kapo apo duartrokitjet e zgjatura pĂ«r Alis na rikthyen kujtimin e festivaleve tĂ« dikurshme, ku publiku mezi priste tĂ« shijonte artistĂ«t e preferuar.

KĂ«saj i shtohet edhe skenografia dinamike, ku orkestra ndĂ«rthurej me copĂ«zimin e saj, duke krijuar idenĂ« e njĂ« godine me kate – njĂ« risi interesante nĂ« ndĂ«rtimin e skenave nĂ« ShqipĂ«ri.

Artisti Alis

Në përfundim, nata e parë ishte një test që nxori në pah defektet dhe të metat, por kjo nuk përjashton mundësinë e përmirësimeve. Në katër netë mund të ndodhë gjithçka: nga një raport më organik mes prezantuesve, deri te performanca që priten të jenë më të zjarrta. Të paktën, ky ka qenë edhe një nga kriteret e pranimit këtë vit.

Le të presim dhe të shohim.

The post Festivali i RTSH-së/ Një natë për të (mos) u harruar
 appeared first on Gazeta Si.

↗

A po i vjen fundi politikës së jashtme të Vuçiçit të uljes në katër karrige?

✇Gazeta Si
By: Megi Iskurti

Nga Enver Robelli*- Mirë me Rusinë. Mirë me Kinën. Mirë me Bashkimin Europian. Mirë me SHBA-në. Kjo ka qenë parulla e presidentit të Serbisë, Aleksandar Vuçiç, prej vitesh.

Quhej politikĂ« e uljes nĂ« “katĂ«r karrige”.

Paralajmërimet nga Brukseli dhe Washingtoni se kjo politikë e Beogradit nuk do të tolerohet gjatë, nuk u morën seriozisht nga qeveritarët serbë.

Vuçiç u pĂ«rpoq t’ia ledhatonte egon familjes sĂ« Donald Trumpit duke i premtuar njĂ« truall tĂ« madh nĂ« Beograd, ku dhĂ«ndri dhe djemtĂ« e Trumpit do tĂ« ndĂ«rtonin njĂ« hotel luksoz, 1.500 banesa dhe plot hapĂ«sira pĂ«r dyqane. KĂ«tij synimi i doli pĂ«rpara drejtĂ«sia serbe, pĂ«r shkak se zbuloi manipulime nĂ« procesin e dhĂ«nies sĂ« truallit familjes Trump.

Të hënën Prokuroria serbe kundër krimit të organizuar ngriti aktakuzë kundër një ministri dhe tre zyrtarëve të tjerë nga sektori i trashëgimisë kulturore. Pak orë më vonë, Jared Kushner, dhëndri i Trumpit, njoftoi se ka vendosur të tërhiqet nga projekti në Beograd, të cilin muajve të fundit e kishte lavdëruar me fjalë të mëdha.

Sivjet Vuçiçi kishte pritur me shumë tam-tame Kushnerin dhe djalin e Trumpit në Beograd (Donald Trump Jr.).

Në njoftimin e firmës së Kushnerit mbi varrosjen e planeve për investim në Beograd, më saktë në vendin ku sot gjenden rrënojat e Shtatmadhorisë së armatës jugosllave dhe serbe, thuhet se kjo po bëhej në shenjë respekti ndaj popullit serb dhe Beogradit. Askund nuk përmendej respekti për Vuçiçin, të cilin anëtarët e familjes Trump e konsideronin partner.

NĂ« maj tĂ« kĂ«tij viti, Vuçiçi u shfaq nĂ« FloridĂ« me dĂ«shirĂ«n pĂ«r tĂ« hyrĂ« nĂ« njĂ« mbledhje tĂ« PartisĂ« Republikane, me ç’rast shpresonte tĂ« takonte Donald Trumpin.

Vizita u ndërpre papritmas me arsyetimin zyrtar se Vuçiçi ndiente dhimbje të mëdha në gjoks dhe presidenti serb u kthye në Beograd.

Revista “Vreme” atĂ«botĂ« pyeti: dhimbje nĂ« gjoks apo fiasko diplomatike?

Vardisja disamujore ndaj klanit Trump, me shpresĂ«n se, krahas investimit tĂ« tyre nĂ« Beograd, do tĂ« shmangeshin edhe sanksionet amerikane kundĂ«r industrisĂ« serbe tĂ« naftĂ«s NIS, e cila 45 pĂ«r qind i takon koncernit shtetĂ«ror rus “Gazprom Neft”, 11 pĂ«r qind njĂ« firme tĂ« afĂ«rt me “Gazprom Neft” dhe 30 pĂ«r qind shtetit serb, nuk solli synimin e dĂ«shiruar. Sanksionet, fillimisht tĂ« paralajmĂ«ruara nga presidenti Joe Biden, hynĂ« nĂ« fuqi nĂ«n qeverinĂ« e Trumpit.

Vuçiçi refuzoi kĂ«rkesĂ«n e Bashkimit Evropian pĂ«r t’i vendosur sanksione RusisĂ« pĂ«r shkak tĂ« agresionit tĂ« MoskĂ«s ndaj UkrainĂ«s. PĂ«r tĂ« qetĂ«suar Brukselin (dhe Washingtonin), presidenti serb nisi njĂ« lojĂ«: firmat serbe furnizuan UkrainĂ«n me municion e armĂ«, jo nĂ« mĂ«nyrĂ« direkte, por duke u shitur armĂ« disa shteteve evropiane, tĂ« cilat pastaj ia dĂ«rgonin Kievit.

Vuçiçi thoshte se nuk di gjĂ« pĂ«r kĂ«tĂ« biznes, se nuk Ă«shtĂ« pĂ«rgjegjĂ«s se ku i dĂ«rgojnĂ« armĂ«t vendet e tjera, e kĂ«shtu me radhĂ«. Sipas gazetĂ«s “Financial Times”, ndĂ«rmarrjet serbe kanĂ« shitur armĂ« nĂ« vlerĂ« prej rreth 800 milionĂ« eurosh. KĂ«to armĂ« kanĂ« pĂ«rfunduar nĂ« UkrainĂ«.

RusĂ«t qĂ« sundojnĂ« nĂ« MoskĂ« mund tĂ« jenĂ« gjithçka tjetĂ«r, por nuk janĂ« as budallenj, as naivĂ«. Vuçiçi e dinte se nĂ« Kremlin po rritej mllefi kundĂ«r lojĂ«s sĂ« tij tĂ« dyfishtĂ«: nĂ« njĂ«rĂ«n anĂ« refuzonte t’i vendoste sanksione RusisĂ«, nĂ« anĂ«n tjetĂ«r firmat serbe shisnin armĂ« pĂ«r UkrainĂ«n. NĂ« pĂ«rpjekje pĂ«r tĂ« ulur tensionet, Vuçiçi mori pjesĂ« nĂ« fillim tĂ« majit nĂ« paradĂ«n ushtarake nĂ« MoskĂ«, e cila shĂ«nonte pĂ«rfundimin e LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore 80 vjet mĂ« parĂ«. Kjo ishte njĂ« goditje ndaj BE-sĂ«, meqenĂ«se Serbia Ă«shtĂ« kandidate pĂ«r anĂ«tarĂ«sim dhe BE ishte kundĂ«r vizitĂ«s. Disa shtete tĂ« BE-sĂ« madje ia ndaluan Vuçiçit tĂ« drejtĂ«n pĂ«r tĂ« fluturuar mbi territoret e tyre gjatĂ« rrugĂ«s pĂ«r nĂ« MoskĂ«.

NĂ«se Vuçiçi me vizitĂ«n nĂ« MoskĂ« eventualisht ka menduar se do t’ua hidhte rusĂ«ve, atĂ«herĂ« ky ishte kalkulim i tij i gabuar. Sepse nĂ« fund tĂ« majit shĂ«rbimi sekret rus SVR e akuzoi SerbinĂ« (lexo: Vuçiçin) se po ua fuste “thikĂ«n pas shpine” vĂ«llezĂ«rve rusĂ«.

Qëllimi i dërgesave me armë nga Serbia në Ukrainë, sipas rusëve, është të vriten dhe gjymtohen ushtarë dhe civilë rusë.

“Duket se dĂ«shira e prodhuesve serbĂ« tĂ« armĂ«ve dhe mbĂ«shtetĂ«sve tĂ« tyre pĂ«r tĂ« pĂ«rfituar nga gjaku i popujve vĂ«llazĂ«rorĂ« sllavĂ« i ka bĂ«rĂ« tĂ« harrojnĂ« plotĂ«sisht se kush janĂ« miqtĂ« e tyre tĂ« vĂ«rtetĂ« dhe kush janĂ« armiqtĂ«â€, deklaroi SVR.

KĂ«tĂ« javĂ« u bĂ« e ditur se para njĂ« muaji (mĂ« 17 nĂ«ntor) nĂ« MoskĂ« vdiq nĂ« rrugĂ« Radomir Kurtiç. Ai ishte pĂ«rfaqĂ«sues i firmĂ«s shtetĂ«rore serbe tĂ« armatimit “Jugoimport SDPR”. NĂ« mediat serbe tĂ« afĂ«rta me regjimin u botuan akuza kundĂ«r MoskĂ«s, pĂ«r shkak se shĂ«rbimet sekrete tĂ« SerbisĂ« nuk kanĂ« marrĂ« kurrfarĂ« informatash nga shĂ«rbimet ruse mbi vdekjen e dyshimtĂ« tĂ« Radomir Kurtiçit. NjĂ« komision i ndĂ«rmarrjes “Jugoimport SDPR” inspektoi zyrat nĂ« MoskĂ« dhe konstatoi se mungojnĂ« njĂ« sĂ«rĂ« dokumentesh dhe hard-disku i kompjuterit. Duket se jo vetĂ«m “karriges serbe” nĂ« Washington, por edhe asaj nĂ« MoskĂ« po i lĂ«kunden kĂ«mbĂ«t.

Zyrtarët e Brukselit janë treguar tepër tolerantë ndaj Vuçiçit. E kanë lavdëruar kur qindra mijëra serbë e serbe vërshonin rrugët dhe protestonin kundër tij pas rrëzimit të një pjese të kulmit të stacionit të trenit në Novi Sad (16 të vdekur). E kanë quajtur partner. E kanë ftuar në darka. E kanë vizituar në Beograd. Nuk i kanë bërë presion kur një bandë terroriste e afërt me regjimin e tij sulmoi Kosovën, vrau një polic, plagosi një tjetër.

E kanĂ« lejuar tĂ« tallet kur tha se nuk mund tĂ« nĂ«nshkruajĂ« njĂ« marrĂ«veshje me KosovĂ«n, sepse po i dhemb dora. Pa asnjĂ« pasojĂ« po kalon fushata shumĂ«vjeçare antiperĂ«ndimore e mediave tĂ« regjimit serb, tĂ« cilat orĂ« e çast akuzojnĂ« PerĂ«ndimin se e ka ndĂ«rmend ta vrasĂ« Vuçiçin, ndĂ«rkohĂ« qĂ« nga PerĂ«ndimi rrjedhin miliarda pĂ«r ta bĂ«rĂ« SerbinĂ« tĂ« aftĂ« e tĂ« zhvilluar pĂ«r tĂ« hyrĂ« nĂ« BE. KĂ«tĂ« javĂ« Serbia nuk mori pjesĂ« nĂ« samitin e BE-sĂ« me vendet e Ballkanit. “NĂ« fund tĂ« fundit, ky Ă«shtĂ« vendim i tij”, ky ishte komenti i njĂ« zĂ«dhĂ«nĂ«seje tĂ« BE-sĂ«. Edhe kjo “karrige serbe” ka filluar tĂ« lĂ«kundet.

Tani pĂ«r tani, me katĂ«r kĂ«mbĂ« duket se ka mbetur vetĂ«m “karrigia serbe” nĂ« Pekin. KĂ«tĂ« javĂ« Vuçiçi paralajmĂ«roi njĂ« vizitĂ« nĂ« KinĂ«. Sipas tij, ky vend Ă«shtĂ« “njĂ« mik i sinqertĂ« dhe i çeliktĂ« i SerbisĂ«â€.

ShĂ«nim: Enver Robelli Ă«shtĂ« gazetar shqiptar i lindur nĂ« KosovĂ« dhe me banim nĂ« ZvicĂ«r. Ai Ă«shtĂ« redaktor i tĂ« pĂ«rditshmes zvicrane “Tages Anzeiger” dhe mbulon politikĂ«n e jashtme

The post A po i vjen fundi politikës së jashtme të Vuçiçit të uljes në katër karrige? appeared first on Gazeta Si.

↗

FOKUS – TĂ« menduarit pozitivisht motivon zgjedhjet tona

✇Agjencia Telegrafike Shqiptare
By: Arian Jorgaqi

MILANO, 15 dhjetor /ATSH-ANSA/ – TĂ« imagjinosh njĂ« pĂ«rvojĂ« pozitive mund tĂ« ndryshojĂ« mĂ«nyrĂ«n se si truri ruan informacionin, duke na bĂ«rĂ« mĂ« tĂ« motivuar dhe duke kushtĂ«zuar zgjedhjet tona.

”Rezultatet tregojnĂ« se ne mund tĂ« mĂ«sojmĂ« nga pĂ«rvojat e imagjinuara, dhe nĂ« tru, kjo ndodh nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n mĂ«nyrĂ« siç mĂ«sojmĂ« nga pĂ«rvojat reale”, pohon koordinatori i studimit Roland Benoit, profesor nĂ« Universitetin e Kolorados.

“Kjo nĂ«nkupton se imagjinata nuk Ă«shtĂ« pasive por pĂ«rkundrazi, ajo mund tĂ« formĂ«sojĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« aktive atĂ« qĂ« presim dhe atĂ« qĂ« zgjedhim”, shton ai.

NeuroshkencĂ«tarĂ«t e zbuluan kĂ«tĂ« nĂ« njĂ« eksperiment qĂ« pĂ«rfshinte 50 vullnetarĂ«, tĂ« cilĂ«ve iu kĂ«rkua tĂ« listonin 30 persona dhe t’i ndanin nĂ« tre grupe sipas faktit nĂ«se i konsideronin tĂ« kĂ«ndshĂ«m, neutralĂ« ose tĂ« pakĂ«ndshĂ«m.

Pjesëmarrësit më pas iu nënshtruan imazherisë funksionale të rezonancës magnetike për të monitoruar aktivitetin e trurit të tyre ndërsa ata imagjinonin intensivisht të kishin një përvojë pozitive ose negative me secilin prej personave neutralë.

Në fund të testit, pjesëmarrësit zhvilluan një preferencë për njerëzit me të cilët ishin argëtuar më shumë në imagjinatën e tyre, dhe në një test pasues, ata treguan se i vlerësonin më shumë ata.

Kjo i atribuohet aktivizimit të rajonit të trurit të quajtur striatum ventral, i cili rregullon gabimin në parashikimin e shpërblimit dhe punon në bashkëpunim me korteksin prefrontal dorso-medial, i përfshirë në ruajtjen e kujtimeve të individëve.

Rezultatet e këtij kërkimi mund të ofrojnë mënyra të reja për të adresuar problemet e shëndetit mendor, për të përmirësuar marrëdhëniet dhe madje për të rritur performancën e atletëve dhe muzikantëve./ a.jor.

The post FOKUS – TĂ« menduarit pozitivisht motivon zgjedhjet tona appeared first on Agjencia Telegrafike Shqiptare.

↗

Simbolika e kafazit të xhamit për Veliajn

✇Gazeta Si
By: Gazeta Si

KĂ«rkesa e Erion Veliajt pĂ«r tĂ« mos u mbajtur nĂ« “kafazin e xhamit” gjatĂ« seancave nĂ« GJKKO nuk ishte thjesht njĂ« detaj procedural. Ajo Ă«shtĂ« njĂ« betejĂ« pĂ«r imazh, perceptim publik dhe kontroll narrativ, e cila shkon pĂ«rtej mureve tĂ« sallĂ«s sĂ« gjyqit.

“Kafazi i xhamit” ka njĂ« simbolikĂ« tĂ« fortĂ« nĂ« opinionin publik. NĂ« shumĂ« vende, ai pĂ«rdoret pĂ«r tĂ« izoluar tĂ« pandehur qĂ« konsiderohen tĂ« rrezikshĂ«m ose me rrezik arratisjeje. PĂ«r pasojĂ«, pamja e njĂ« personi brenda kĂ«tij izolimi mund tĂ« krijoj idenĂ« e fajĂ«sisĂ«, tĂ« krimit tĂ« rĂ«ndĂ« dhe tĂ« cenimit tĂ« sigurisĂ«.

Nga pikëpamja humane dhe vizuale, kafazi është po aq simbol denigrues sa edhe sigurie. I izoluar në një kuti xhami, i pandehuri duket i mbyllur, i kontrolluar dhe i reduktuar në një figurë të pafuqishme. Për një kryebashkiak të Tiranës, një nga figurat politike më të ekspozuara të viteve të fundit, ky imazh është politikisht shkatërrues.

PĂ«r kĂ«tĂ« arsye, kĂ«rkesa e Veliajt nuk Ă«shtĂ« vetĂ«m juridike. Ajo Ă«shtĂ« njĂ« pĂ«rpjekje pĂ«r tĂ« shmangur njĂ« dĂ«m tĂ« madh simbolik. Çdo dalje para kamerave brenda kafazit e kthen procesin gjyqĂ«sor nĂ« njĂ« spektakĂ«l vizual, ku mbizotĂ«ron fotoja, jo fakti; imazhi, jo argumenti. NĂ« kĂ«tĂ« kuptim, kĂ«rkesa e tij Ă«shtĂ« njĂ« strategji pĂ«r tĂ« mbrojtur jo vetĂ«m tĂ« drejtat e tij procedurale, por edhe kapitalin e tij politik dhe ndĂ«rkohĂ« edhe minmizuar barrĂ«n e akuzave tĂ« rĂ«nda ndaj tij.

Nga ana tjetër, GJKKO ka refuzuar kërkesën duke argumentuar se kafazi garanton standardet e sigurisë në sallë. Kjo përplasje mes simbolikës dhe teknikaliteteve ligjore e çon procesin drejt një debati më të gjerë mbi standardet e drejtësisë në Shqipëri: a duhet që një i pandehur i profilit të lartë të trajtohet si çdo qytetar tjetër, apo trajtimi duhet të shmangë perceptimin e paragjykimit?

NĂ« fund, pavarĂ«sisht se Veliaj e humbi kĂ«tĂ« betejĂ« tĂ« vogĂ«l brenda seancĂ«s, njĂ« gjĂ« Ă«shtĂ« e qartĂ«: nĂ« proceset gjyqĂ«sore , drejtĂ«sia nuk zhvillohet vetĂ«m nĂ« sallĂ«, por edhe jashtĂ« saj — nĂ« perceptim, nĂ« imazh dhe nĂ« mĂ«nyrĂ«n si njĂ« fotografi mund tĂ« kthehet nĂ« gjykim publik pĂ«rpara vendimit tĂ« gjykatĂ«s.

The post Simbolika e kafazit të xhamit për Veliajn appeared first on Gazeta Si.

↗

‘NjĂ« fjalĂ« e vetme e keqe nuk mund tĂ« shĂ«rohet as me dhjetĂ« mijĂ« fjalë’

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj

Nga Låszló Krasznahorkai- Të nderuar zonja dhe zotërinj!

Fillimisht doja të ndaja me ju disa mendime për shpresën, por meqë rezervat e mia të shpresës janë shteruar përfundimisht, tani do të flas për engjëjt.

Ec lart e poshtĂ« dhe mendoj pĂ«r engjĂ«jt. Mos u besoni syve tuaj, mund t’ju duket se unĂ« jam duke qĂ«ndruar kĂ«tu dhe po flas nĂ« njĂ« mikrofon, por nuk jam; nĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« po ec rreth e rrotull, nga njĂ« cep nĂ« tjetrin dhe sĂ«rish prapa, e kĂ«shtu me radhĂ«, rreth e qark. Dhe po, mendoj pĂ«r engjĂ«jt. EngjĂ«jt, dhe menjĂ«herĂ« mund t’ju zbuloj se kĂ«ta janĂ« njĂ« lloj i ri engjĂ«jsh: engjĂ«j pa krahĂ«.

Prandaj, për shembull, nuk ka më nevojë të hamendësojmë se si, dy krahët u dalin nga shpina, dhe nëse këta dy krahë të mëdhenj shtrihen aq rëndë përtej mantelëve të tyre, çfarë pune bën rrobaqepësi i qiellit, çfarë dije e panjohur hyn në punishten e tij kur i vesh ata. Krahët janë jashtë trupit të patrupëzuar, por atëherë ku vendosen ato përtej mantelit fizik të papërkufizuar që u rri aq ëmbël rreth e qark?  Ose, nëse krahët nuk u dalin, si i mbulon ky mantel qiellor trupat e tyre së bashku me krahët?

Por tani kjo nuk ka rëndësi. Kjo pyetje ka avulluar bashkë me engjëjt e vjetër. Engjëjt për të cilët po flas janë të rinj, kjo është e qartë që në fillim, që kur filloj të shëtis në dhomën time nga e cila ju vetëm mendoni se po më shihni në mikrofon.  Se doja të flisja për shpresën, por nuk do të flas për të; prandaj do të flas për engjëjt. Prej këtu do ta nis.

Konturet e mjegullta filluan të formoheshin në trurin tim teksa ulesha në qëndrimin meditativ në hapësirën time të punës, jo shumë të madhe, katër me katër metra, në një dhomë-kullë. Mos e imagjinoni si një kullë romantike prej fildishi: është një dhomë e ndërtuar me dërrasa bredhi norvegjez të lira, që ngrihet mbi gjithçka tjetër sepse trualli im është në pjerrësi. E gjithë parcela zbret thellë drejt luginës, ndaj kur desha të ndërtoja një shtesë të domosdoshme, sepse librat po ia mësyjnë çdo hapësire, kjo shtesë nuk mund të zgjerohej më. Për shkak të pjerrësisë, dhoma u ngrit si një kullë mbi katin përdhes, duke e rënduar atë. Por unë dua të flas për engjëjt.

Dhe jo për shpresën.

Dhe jo pĂ«r tĂ« vjetrit, engjĂ«jt me krahĂ«. Mendoni pĂ«r ata mĂ« tĂ« famshmit nĂ« pikturat e “LajmĂ«rimit”, prodhuar me njĂ« mori tĂ« pafundme gjatĂ« MesjetĂ«s e Rilindjes: ata sillnin njĂ« mesazh, paralajmĂ«rimin se Ai qĂ« do tĂ« lindte do tĂ« lindte. KĂ«ta ishin engjĂ«jt e vjetĂ«r, lajmĂ«tarĂ« qiellorĂ« qĂ« vinin me kĂ«tĂ« ose atĂ« mesazh. Sipas angjelologjisĂ«, ata zakonisht e pĂ«rcillnin mesazhin me fjalĂ«, ose siç shihet nĂ« pikturat e shek. 9-tĂ« ose 10-tĂ« e lexonin nga njĂ« shirit-fjali, ku fjala kishte rĂ«ndĂ«si tĂ« jashtĂ«zakonshme.

Engjëjt e vjetër nuk mund të ndaheshin nga mesazhi i tyre; aq sa mund të thuhet se vetë ata ishin mesazhi, vetë lajmi që vinte nga Ai që nuk mund të lutej. Me pak fjalë, çdo engjëll i vjetër ishte një mesazh nga dikush për dikë tjetër.

Por nuk kam ndërmend të merrem me këtë sot para jush, ndërsa sillem në dhomën time të ftohtë prej bredhi norvegjez (kullë vetëm për shkak të pjerrësisë së truallit).

Edhe sikur imazhet që jetojnë në ne, falë gjenive të Mesjetës dhe Rilindjes nga Giotto e më tej, të na prekin ende shpirtin, engjëjt e vjetër nuk janë më. Tani ka vetëm të rinj.

Engjëjt tanë janë të rinj.

Dhe, pasi kanë humbur krahët, nuk kanë më as mantelët e tyre qiellorë. Ecin mes nesh me rroba të zakonshme. Nuk e dimë sa janë, por sipas disa aludimeve të errëta, numri i tyre mbetet i njëjtë. Ashtu si engjëjt e vjetër dikur, edhe këta të rinj shfaqen papritur në të njëjtat momente të jetës.

Dhe nĂ«se duan tĂ« njihen, Ă«shtĂ« e thjeshtĂ«: hyjnĂ« nĂ« ekzistencĂ«n tonĂ« me njĂ« ritĂ«m tjetĂ«r, njĂ« melodi tjetĂ«r nga ajo qĂ« ndjekim ne, tĂ« hutuarit kĂ«tu poshtĂ«. Madje nuk jemi tĂ« sigurt nĂ«se vijnĂ« nga lart, sepse duket sikur tashmĂ« nuk ka mĂ« “lart”, sikur edhe ai dimension, bashkĂ« me engjĂ«jt e vjetĂ«r, i ka lĂ«nĂ« vendin njĂ« DIKUND-i tĂ« pĂ«rjetshĂ«m ku vetĂ«m strukturat e çmendura  tĂ« Elon Musk-ut organizojnĂ« hapĂ«sirĂ«n dhe kohĂ«n.

Dhe ndĂ«rsa ju shihni vetĂ«m njĂ« plak para jush, duke folur nĂ« njĂ« gjuhĂ« tĂ« panjohur teksa merr Çmimin Nobel, njĂ« plak qĂ« nĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« sillet lart nĂ« dhomĂ«n e tij tĂ« ftohtĂ« prej bredhi, unĂ« shpejtoj hapat, sikur dua tĂ« tregoj se mendimet pĂ«r kĂ«ta engjĂ«j tĂ« rinj kĂ«rkojnĂ« njĂ« lloj tjetĂ«r hapi.

Pikërisht në këtë nxitim kuptoj se jo vetëm që engjëjt e rinj nuk kanë krahë, por nuk kanë as mesazh. Asnjë të vetëm.

JanĂ« thjesht mes nesh, tĂ« veshur zakonshĂ«m, tĂ« panjohshĂ«m nĂ«se duan; por nĂ«se duan tĂ« njihen, zgjedhin njĂ«rin prej nesh, afrohen, dhe papritur perdeja bie nga sytĂ« tanĂ«, guri bie nga zemra dhe ndodh njĂ« takim. Ne tronditemi “Oh Zot, janĂ« engjĂ«j” ata që  qĂ«ndrojnĂ« para nesh. Nuk ka fjalĂ« qĂ« valĂ«zojnĂ« rreth tyre, nuk ka dritĂ« qĂ« pĂ«shpĂ«rit nĂ« veshĂ«t tanĂ«, nuk thonĂ« asnjĂ« fjalĂ«, sikur tĂ« jenĂ« shurdhuar. QĂ«ndrojnĂ« dhe na shikojnĂ«, kĂ«rkojnĂ« shikimin tonĂ«, nĂ« njĂ« lutje tĂ« heshtur qĂ« t’u shohim sytĂ«, qĂ« ne vetĂ« t’u japim njĂ« mesazh. Por nuk kemi asnjĂ« mesazh pĂ«r t’u dhĂ«nĂ«. Mund t’u thoshim vetĂ«m atĂ« qĂ« dikur thuhej, kur ende kishte pyetje. Por tani nuk ka as pyetje as pĂ«rgjigje.

ǒlloj takimi është ky? ǒskenë tokësore dhe qiellore është kjo?

Ata qëndrojnë para nesh duke na parë; ne qëndrojmë duke i parë ata. Dhe nëse ata kuptojnë diçka, ne sigurisht nuk e kuptojmë fare çfarë po ndodh. Memecëri për të shurdhërin, shurdhëri për memecin. Si mund të ketë bisedë? Si mund të ketë kuptim? Pa le,  prani hyjnore.

Papritur çdo njeri i vetmuar, i lodhur, i trishtuar, i ndjeshëm, siç jam edhe unë, kupton se këta engjëj të rinj, në heshtjen e tyre të pafundme, ndoshta nuk janë më engjëj, por sakrifica, në kuptimin e lashtë dhe të shenjtë të fjalës.

Nxjerr me ngut stetoskopin që gjithmonë e mbaj me vete, e vendos butësisht kupën e tij në gjoksin tuaj dhe menjëherë dëgjoj tingullin e fatit, dëgjoj fatet tuaja. Hyj në një fat që transformon çastin dhe veçanërisht çastin e ardhshëm. Sepse jo, çasti që dukej se do të vinte nuk është ai që vjen. Një çast krejt tjetër zbret: çasti i shembjes.

Stetoskopi im zbulon historinë e tmerrshme të këtyre engjëjve të rinj që qëndrojnë para meje: janë sakrifica. Dhe jo për ne, por prej nesh. Sakrifica për secilin prej nesh, për shkak të secilit prej nesh.

Engjëj pa krahë dhe pa mesazh.

Dhe ndĂ«rkohĂ« ka luftĂ«, luftĂ« dhe vetĂ«m luftĂ«. LuftĂ« nĂ« natyrĂ«, luftĂ« nĂ« shoqĂ«ri. Dhe kjo luftĂ« nuk Ă«shtĂ« vetĂ«m me armĂ«, tortura e shkatĂ«rrim. Ajo zhvillohet edhe me njĂ« fjalĂ« tĂ« vetme tĂ« keqe. NjĂ« fjalĂ« e vetme e keqe, njĂ« veprim i padrejtĂ« e i pamenduar, njĂ« plagosje e trupit ose e shpirtit mjafton t’i dĂ«mtojĂ« pĂ«rgjithmonĂ«, sepse nuk janĂ« krijuar pĂ«r kĂ«tĂ«. JanĂ« tĂ« pambrojtur pĂ«rballĂ« poshtĂ«rsisĂ«, cinizmit tĂ« pamĂ«shirshĂ«m kundrejt pafajĂ«sisĂ« dhe pastĂ«rtisĂ« sĂ« tyre.

NjĂ« fjalĂ« e vetme e keqe mjafton. Dhe unĂ« nuk mund ta shĂ«roj kĂ«tĂ« as me dhjetĂ« mijĂ« fjalĂ«. ËshtĂ« e pashĂ«rueshme.

Ah, mjaft me engjëjt!

Le të flasim për dinjitetin e njeriut.

Qenie njerëzore, krijesë e mahnitshme, kush je ti?

Ti shpike rrotën, shpike zjarrin, kuptove se bashkëpunimi ishte mënyra e vetme e mbijetesës, shpike nekrofagjinë që të bëheshe zot i botës, fitove një intelekt tronditës; truri yt është aq i madh, aq i rrudhur e kompleks, sa me të fitove pushtet, edhe pse të kufizuar mbi botën që e emërtove vetë.

Arritjet e tua, që ecën me galop, forcuan specien tënde në Tokë dhe e shumuan. U mblodhe në tufa, ndërtove shoqëri, krijove civilizime, u bëre i aftë të mos zhdukesh edhe kur mundësia ekzistonte. U ngrite në këmbë.

Si homo habilis ndĂ«rtove mjete prej guri dhe dite si t’i pĂ«rdorje. Si homo erectus zbulove zjarrin. Dhe pastaj, pĂ«r shkak tĂ« njĂ« detaji tĂ« vogĂ«l, ndryshimit mes laringut tĂ«nd dhe atij tĂ« shimpanzesĂ«, u bĂ« e mundur tĂ« krijoje gjuhĂ«n. MĂ« vonĂ« u ule me Zotin e Qiellit, sipas pasazheve tĂ« heshtura tĂ« Testamentit tĂ« VjetĂ«r, dhe i dhe emra tĂ« gjitha krijesave qĂ« Ai tĂ« tregoi.

Pastaj shpike shkrimin, filozofinë, konceptin e kohës. Ndërtove mjete dhe anije, udhëtove në të panjohurën, duke plaçkitur gjithçka. Zbulove forcat, hartove planetë të paarritshëm, nuk e konsideroje më Diellin perëndi, as yjet përcaktues të fatit.

Shpikët seksin, rolet, dhe më vonë, por asnjëherë nuk është vonë, zbuluat dashurinë. Shpike ndjenjat, empatinë, hierarkitë e dijes. Fluturove në hapësirë, në Hënë. Shpike armë që mund të shpërthenin Tokën disa herë. Shpike shkenca që e bëjnë të nesërmen të vrasë të sotmen. Krijove art nga pikturat e shpellave deri te Darka e Fundit e Leonardos, nga ritmi i errët magjik deri te Bachu.

Dhe mĂ« nĂ« fund, papritur, fillove tĂ« mos besoje mĂ« nĂ« asgjĂ«. FalĂ« pajisjeve qĂ« shpike vetĂ«, vrave imagjinatĂ«n, ule memorien nĂ« njĂ« kujtesĂ« afatshkurtĂ«r. Braktise trashĂ«giminĂ« fisnike tĂ« dijes, bukurisĂ« dhe sĂ« mirĂ«s morale, dhe tani je gati tĂ« dalĂ«sh nga moçali. “Mos lĂ«viz!” kjo baltĂ« do tĂ« tĂ« gĂ«lltisĂ«. Po shkon nĂ« Mars? Jo, mos lĂ«viz. Kjo baltĂ« do tĂ« tĂ« thithĂ« poshtĂ«. Kjo Ă«shtĂ« fjala e fundit.

Ah, mjaft me dinjitetin njerëzor.

Le të flasim për rebelimin.

E kam prekur kĂ«tĂ« temĂ« nĂ« librin tim The World Goes On, por jam i pakĂ«naqur me atĂ« qĂ« kam shkruar, prandaj do tĂ« provoj sĂ«rish. NĂ« fillim tĂ« viteve ’90, njĂ« pasdite tĂ« lagĂ«sht e tĂ« rĂ«ndĂ« nĂ« Berlin, po prisja nĂ« njĂ« nga stacionet e U-Bahn-it. Platformat, si kudo, ishin ndĂ«rtuar nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« disa metra para hyrjes sĂ« tunelit tĂ« kishte njĂ« pasqyrĂ« tĂ« madhe me drita sinjalizuese, qĂ« t’i mundĂ«sonte drejtuesit tĂ« trenit tĂ« shihte gjithĂ« gjatĂ«sinĂ« e tij dhe tĂ« ndalej me saktĂ«si qĂ« pasagjerĂ«t tĂ« zbrisnin e ngjiteshin. Drita e kuqe tregonte pikĂ«n ku duhej tĂ« ndalonte treni, pastaj kthehej jeshile. NjĂ« vijĂ« e verdhĂ« e trashĂ« tregonte zonĂ«n e ndaluar ku askush nuk duhej ta kalonte; ishte zona e rreptĂ« e ndaluar mes saj dhe hyrjes sĂ« tunelit.

Prisja trenin nga Kreuzberg, kur papritur pashë dikë në zonën e ndaluar. Ishte një endacak , shpinë e përkulur, fytyra paksa e kthyer nga ne, duke lypur një farë dhembshurie, duke u përpjekur të urinonte në shinat e trenit. Dukej se vuante shumë, se vetëm pika-pika çlirohej. Njerëzit e panë dhe menjëherë u krijua ndjenja e skandalit kolektiv: kjo duhej ndalur.

NĂ« anĂ«n tjetĂ«r tĂ« platformĂ«s u shfaq njĂ« polic qĂ« i bĂ«rtiti endacakut , por ai nuk reagoi. Polici, sipas protokollit, duhej tĂ« ngjitej nĂ« shkallĂ«t e platformĂ«s tjetĂ«r, tĂ« kalonte sipĂ«r dhe tĂ« zbriste nĂ« anĂ«n tonĂ« sepse s’mund tĂ« kalonte thjesht nĂ«pĂ«r shina.

Polici bërtiti sërish dhe endacaku , duke parë policin që po nxitonte, ndërpreu me vështirësi urinimin dhe u përpoq të largohej drejt shkallëve tona. Ishte një garë e tmerrshme. Endacaku  dridhej, mezi ecte centimetër pas centimetri, ndërsa polici përparonte metër pas metri. Dhjetë metra i ndanin, por dukeshin të pakalueshëm. Polici përfaqësonte të Mirën e detyrueshme, endacaku të Keqen.

Polici ngriti shkopin, u ndal pĂ«r njĂ« çast dhe sikur mendoi: “Po sikur tĂ« hidhesh?” Por nuk mundej.

Dhe këtu ngriva në trurin tim vigjilent: ky çast i ngrirë, kur Policia e Mirë vrapon drejt së Keqes që flakëron në formën e një endacaku të pafuqishëm, dhe ai, me trupin që dridhej, përparon vetëm centimetra; dhe kuptova se: E Mira, për shkak të dhjetë metrave, nuk do ta arrijë kurrë të Keqen. Sepse nuk ka shpresë midis tyre.

U nisa drejt Ruhleben-it, por skena më mbeti në mëndje. Dhe papritur më feksi pyetja: Ky endacak, dhe të gjithë të tjerët si ai, kur do të ngrihen? Dhe si do të duket kjo kryengritje? Ndoshta do të jetë e përgjakshme, e pamëshirshme? Jo, e refuzoj këtë. Rebelimi i vërtetë do të jetë në marrëdhënie me tërësinë.

Zonja dhe zotërinj, çdo rebelim është në marrëdhënie me tërësinë.

Dhe tani, ndërsa rri para jush dhe hapat e mi në dhomën-kullë ngadalësohen, sërish më ndërmendet ai udhëtim berlinez i dikurshëm. Një stacion i ndriçuar rrëshqet pas tjetrit dhe unë nuk zbres askund. Prej atëherë jam ende në U-Bahn, duke rrëshqitur nëpër tunel, sepse nuk ka stacion ku mund të zbres. Dhe ndjej se kam menduar për gjithçka, dhe kam thënë gjithçka që mendoj për rebelimin, për dinjitetin njerëzor, për engjëjt, dhe po, ndoshta për gjithçka, edhe për shpresën.

MarrĂ« nga fjalimi i shkrimtarit hungarez LĂĄszlĂł Krasznahorkai gjatĂ« ceremonisĂ« sĂ« Çmimit Nobel 2025, nĂ« Stockholm ,Suedi

The post ‘NjĂ« fjalĂ« e vetme e keqe nuk mund tĂ« shĂ«rohet as me dhjetĂ« mijĂ« fjalë’ appeared first on Gazeta Si.

↗

Paqja e rreme e Donald Trumpit!

✇Gazeta Si
By: Megi Iskurti

Nga Daniel Serwer*– Donald Trump i ka vĂ«nĂ« emrin e tij Institutit tĂ« Paqes tĂ« Shteteve tĂ« Bashkuara nĂ« ndĂ«rtesĂ«n e zbrazĂ«t nĂ« RrugĂ«n e 23-tĂ«. Ai e shfrytĂ«zoi skenĂ«n pĂ«r tĂ« kryesuar nĂ«nshkrimin e njĂ« marrĂ«veshjeje paqeje midis RuandĂ«s dhe RepublikĂ«s Demokratike tĂ« Kongos. EkspertĂ«t dyshojnĂ« se marrĂ«veshja do tĂ« qĂ«ndrojĂ«.

Rekordi i Trumpit në ndërtimin e paqes është i pakuptimtë.

NĂ« Gaza, izraelitĂ«t vazhdojnĂ« tĂ« bombardojnĂ« palestinezĂ«t, pavarĂ«sisht armĂ«pushimit tĂ« tij tĂ« shumĂ«-mburrur. AsnjĂ« vend mysliman nuk ka qenĂ« i gatshĂ«m tĂ« vendosĂ« paqeruajtĂ«s. Izraeli nuk i do ata nĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ«. E gjithĂ« “faza e dytĂ«â€ e planit 28-pikĂ«sh tĂ« Trumpit tani Ă«shtĂ« nĂ« dyshim.

Plani i paqes për Ukrainën është gjithashtu në copa, pasi miku i Trumpit, Putini, nuk është i interesuar. Ai mendon se mund ta blejë Trumpin nga këmbëngulja për një armëpushim me marrëveshje biznesi për miqtë dhe familjen e Trumpit. Kjo është sigurisht e vërtetë.

Nuk do tĂ« shqyrtoj secilĂ«n nga gjashtĂ« luftĂ«rat e tjera qĂ« Trump pretendon se i ka pĂ«rfunduar. TĂ« tjerë i kanĂ« hedhur poshtë kĂ«to pretendime. Pretendimi pĂ«r Azerbajxhanin/ArmeninĂ« Ă«shtĂ« i rremĂ« – lufta pĂ«rfundoi me njĂ« fitore tĂ« Azerbajxhanit gjatĂ« administratĂ«s Biden. Por Trump mund tĂ« meritojĂ« disa merita pĂ«r marrĂ«veshjen e mĂ«vonshme tĂ« paqes qĂ« pĂ«rfshin njĂ« korridor tranziti. Le tĂ« presim dhe tĂ« shohim nĂ«se ajo do tĂ« zbatohet.

Pretendimi për përfundimin e një lufte midis Kosovës dhe Serbisë është thjesht një gënjeshtër, pasi nuk pati luftë as në mandatin e parë dhe as në të dytin e Trump.

Krimet e luftĂ«s tĂ« Trump nĂ« Karaibe hedhin poshtĂ« pretendimin e tij se Ă«shtĂ« njĂ« paqebĂ«rĂ«s. NdĂ«rsa mund tĂ« mos ketĂ« gjykatĂ« qĂ« mund tĂ« vendosĂ« pĂ«rgjegjĂ«si, ai ka vrarĂ« dhjetĂ«ra tĂ« dyshuar si trafikantĂ« droge pa ofruar asnjĂ« provĂ« se ata nĂ« fakt ishin trafikantĂ« droge. Dhe edhe nĂ«se ishin, kush i dha atij autoritetin pĂ«r t’i vrarĂ« ata nĂ« det tĂ« hapur?

NorvegjezĂ«t qĂ« vendosin pĂ«r fituesit e Çmimit Nobel pĂ«r Paqen nuk janĂ« aspak aq budallenj sa ta marrin seriozisht kĂ«tĂ« njeri. Ai Ă«shtĂ« njĂ« njeri i paturpshĂ«m. Pretendimet e tij janĂ« kryesisht shpĂ«rqendrime nga historia e tij katastrofike si President i Shteteve tĂ« Bashkuara. AmerikanĂ«t mĂ« nĂ« fund po e kuptojnĂ«.

Abuzimi i Trumpit me ndërtesën e USIP-it kërkon gjithashtu koment. Unë besoj se gjykatat përfundimisht do të vendosin se ajo është pronë e organizatës joqeveritare që drejtoi USIP-in, jo e qeverisë amerikane. Siç e kuptoj unë çështjen, edhe toka mbi të cilën ndodhet ajo iu transferua asaj njësie nga Marina para ndërtimit.

Por Trumpi nuk Ă«shtĂ« i panjohur me vjedhjen. Ai pĂ«rpiqet vazhdimisht tĂ« vjedhĂ« kredi nga paraardhĂ«sit e tij, ka shkatĂ«rruar pa dashje njĂ« pjesĂ« tĂ« ShtĂ«pisĂ« sĂ« BardhĂ« pa lejet e duhura dhe po i ngurtĂ«son kontraktorĂ«t qĂ« zbatuan urdhrat e tij. ËshtĂ« e vĂ«shtirĂ« pĂ«r mua ta kuptoj se si do tĂ« bĂ«nte ndonjĂ«herĂ« dikush biznes me kĂ«tĂ« njeri.

ÇfarĂ« ndodh mĂ« pas

Emri i Trumpit sigurisht që do të zhduket nga ndërtesa me inaugurimin e presidentit të ardhshëm demokrat. Ai do të përpiqet ta parandalojë që kjo të ndodhë, por përpjekjet e tij deri më tani më duken shumë të dobëta për të ndaluar valën blu që po rritet.

Trumpi Ă«shtĂ« njĂ« manipulues mjeshtĂ«r, por kjo nuk do tĂ« thotĂ« se do t’ia dalĂ« mbanĂ« pĂ«rgjithmonĂ«. Racizmi, mizogjinia, analfabetizmi ekonomik dhe pĂ«rbuzja pĂ«r mirĂ«sjelljen do ta kapin herĂ«t a vonĂ«. TĂ« paktĂ«n shpresoj kĂ«shtu.

*Shënim: Daniel Serwer është një ekspert amerikan për çështje të diplomacisë ndërkombëtare

The post Paqja e rreme e Donald Trumpit! appeared first on Gazeta Si.

↗

ÇfarĂ« po ndodh me leximin?

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj

Nga Joshua Rothman- Dikur leximi ishte një aktivitet i qetë dhe i pandërlikuar: njerëzit merrnin një libër, uleshin, dhe lexonin në paqe, të padukshëm për të tjerët. Pavarësisht nëse lexoje klasikë, gazeta apo romane komerciale, procesi ishte njësoj, sy mbi faqe, ritëm personal dhe asnjë ndërhyrje teknologjike. Por në epokën digjitale, mënyra se si lexojmë ka ndryshuar rrënjësisht.

Ndërkohë që disa njerëz shfrytëzojnë pajisjet moderne për të lexuar më shumë se kurrë, të tjerë janë të zhytur në një përzierje shpërqendrimesh dhe leximesh të fragmentuara, duke kaluar mes ekraneve, artikujve të rastësishëm, komenteve dhe audiolibrave pa qartësi apo përqendrim të vazhdueshëm.

Statistikat tregojnë se ky ndryshim është i thellë, sidomos te të rinjtë. Numri i adoleshentëve që lexojnë për qejf ka rënë pothuaj përgjysmë në një dekadë, dhe profesorët raportojnë studentë që mezi ndjekin tekste më të gjata ose më komplekse. Megjithatë, rënia e leximit të librave lidhet edhe me shpërthimin e informacionit online: sot kemi shumë më shumë gjëra për të parë, dëgjuar dhe lexuar. Në një farë mënyre, leximi konkurron me një univers të pafundmë përmbajtjesh digjitale.

ShumĂ« studiues e lidhin kĂ«tĂ« ndryshim me fundin e asaj qĂ« quhet “Kllapa Gutenberg”periudha e dominimit tĂ« shtypshkrimit, qĂ« nisi me shpikjen e shtypshkronjĂ«s dhe qĂ« ka pĂ«rfunduar me internetin. Komunikimi Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« mĂ« spontan, mĂ« bisedor dhe mĂ« i shpĂ«rndarĂ«. Dikur mendohej se po ktheheshim nĂ« njĂ« kulturĂ« mĂ« gojore, pĂ«r shkak tĂ« podkasteve, komenteve dhe formave tĂ« tjera tĂ« komunikimit tĂ« menjĂ«hershĂ«m. Por njĂ« hyrje edhe mĂ« e fuqishme nĂ« kĂ«tĂ« skenĂ« Ă«shtĂ« inteligjenca artificiale, e cila jo vetĂ«m lexon, por “proceson” sasi kolosale teksti me shpejtĂ«si dhe saktĂ«si mbinjerĂ«zore, duke krijuar njĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« re tĂ« qasjes ndaj informacionit.

Tyler Cowen, pĂ«r shembull, ka filluar tĂ« “shkruajĂ« pĂ«r A.I.-tĂ«â€, duke menduar se ato do tĂ« jenĂ« lexuesit e tij mĂ« tĂ« qĂ«ndrueshĂ«m. PĂ«r A.I.-nĂ«, çdo tekst mund tĂ« analizohet, pĂ«rkthehet, shkurtohet, krahasohet dhe rikrijohet. Ajo mund tĂ« shpjegojĂ« pasazhe tĂ« vĂ«shtira, t’i bĂ«jĂ« mĂ« tĂ« thjeshta, t’i pĂ«rmbledhĂ« ose t’i zgjerojĂ«. Ky proces ndryshon natyrĂ«n e vetĂ« leximit: teksti bĂ«het i rrjedhshĂ«m, i pĂ«rpunueshĂ«m, njĂ« material qĂ« mund tĂ« shndĂ«rrohet pa pushim sipas nevojĂ«s sĂ« lexuesit.

Ndërkohë që përmbledhjet, versionet e shkurtuara dhe tekstet alternative dikur ishin përjashtim, së shpejti mund të bëhen mënyra kryesore e leximit.

Lexuesit mund tĂ« marrin njĂ« version tĂ« shkurtuar, mĂ« pas tĂ« hidhen te origjinali, pastaj te njĂ« analizĂ« A.I., duke lĂ«vizur mes formave tĂ« shumta tĂ« tĂ« njĂ«jtit tekst, siç dĂ«gjojmĂ« sot kĂ«ngĂ« nĂ« versionin “clean”, remix ose live. VetĂ« akti i leximit fillon tĂ« ngjajĂ« me montazh: njĂ« proces bashkĂ«punimi midis lexuesit dhe A.I.-sĂ«.

Por jo çdo tekst pĂ«rballon njĂ« pĂ«rmbledhje tĂ« tillĂ«. Disa vepra kĂ«rkojnĂ« kohĂ«, ritĂ«m dhe vĂ«mendje njerĂ«zore si romani i Ferrante-s apo librat kompleksĂ« si “Gödel, Escher, Bach.” MegjithatĂ«, kultura e leximit po lĂ«viz drejt njĂ« bote ku pak njerĂ«z do tĂ« lexojnĂ« origjinalet, duke e lĂ«nĂ« natyrĂ«n e thellĂ« dhe tĂ« ngadaltĂ« tĂ« leximit si njĂ« pĂ«rvojĂ« gjithnjĂ« e mĂ« elitare dhe tĂ« rrallĂ«.

Autori reflekton mbi pĂ«rvojĂ«n e tij gjatĂ« studimeve universitare, kur lexonte nĂ« mĂ«nyrĂ« intensive dhe sistematike lista tĂ« tĂ«ra autorĂ«sh, duke e pĂ«rjetuar kufirin njerĂ«zor tĂ« leximit si njĂ«kohĂ«sisht magjepsĂ«s dhe zhgĂ«njyes. Edhe pse lexoi shumĂ«, e kuptoi se bibliotekat janĂ« tĂ« mbushura me vepra qĂ« shumica e njerĂ«zve nuk i hapin kurrĂ«, dhe se kujtesa njerĂ«zore nuk mund t’i mbajĂ« tĂ« gjitha ato qĂ« ka lexuar. Sot, ai pyet veten nĂ«se A.I. mund tĂ« zgjidhĂ« pikĂ«risht kĂ«to kufizime, duke u bĂ«rĂ« njĂ« lloj “ditari mendimi” i pĂ«rhershĂ«m, njĂ« memorie e jashtme.

Megjithatë, A.I. nuk ka vetë motivim; ajo lexon vetëm atë që i kërkohet. Ndaj kultura e leximit nuk mund të mbahet gjallë vetëm nga makinat por ka nevojë për njerëz që duan të lexojnë, që duan të diskutojnë dhe të zbulojnë botë brenda librave.

Në një të ardhme të afërt, teksti mund të trajtohet si një formë e përkohshme, një material që transformohet përpara se të përjetohet. Shkrimtarët mund të fillojnë të krijojnë me mendimin se lexuesi i tyre kryesor është A.I., dhe jo njeriu. Njerëzit që këmbëngulin të lexojnë origjinalet do të bëhen të rrallë, të privilegjuar në përvojën e tyre, por jo domosdoshmërisht të vlerësuar në shoqëri si dikur.

Por leximi mund tĂ« mos jetĂ« mĂ« njĂ« “fund”, por njĂ« mjet tranzitor drejt njĂ« forme tjetĂ«r kuptimi, njĂ« hap nĂ« njĂ« zinxhir transformimesh tĂ« pafundme digjitale.

Burimi: The New Yorker // PĂ«rshtati: Gazeta SI

*Joshua Rothman është gazetar dhe shkrimtar me The New Yorker që nga viti 2012. Ai shkruan kolumnën javore Open Questions, ku eksploron, nga kënde të ndryshme, çfarë do të thotë të jesh njeri. Para se të bëhej pjesë e The New Yorker, ka qenë redaktor i ideve në revistë, kolumnist i ideve në Boston Globe, dhe ka mësuar në Kennedy School of Government të Harvardit.

The post ÇfarĂ« po ndodh me leximin? appeared first on Gazeta Si.

↗

T’i thuash ‘jo’ Trumpit Ă«shtĂ« thelbĂ«sore!

✇Gazeta Si
By: Megi Iskurti

Nga Daniel Serwer*- Plani 28-pikĂ«sh i “paqes” Ă«shtĂ« aq i keq sa ngurroj tĂ« komentoj pĂ«r tĂ«.

Trump dĂ«shiron t’i japĂ« MoskĂ«s gjithçka qĂ« mund tĂ« shpresonte. Ata qĂ« shpresonin se Trump do tĂ« kishte ndryshuar drejtimin pĂ«r UkrainĂ«n gaboheshin.

ËshtĂ« e vĂ«shtirĂ« tĂ« besohet se dikush do tĂ« imagjinonte se Presidenti Zelensky do tĂ« donte ta pranonte. Propozimi do t’i jepte territorin ukrainas RusisĂ«, do tĂ« kufizonte forcat e armatosura tĂ« UkrainĂ«s dhe zgjedhjen e aleatĂ«ve, dhe do tĂ« ofronte garanci boshe pĂ«r sigurinĂ«.

Ai gjithashtu do tĂ« mandatonte njĂ« zgjedhje qĂ« Zelensky me siguri do t’i humbiste. Pa pĂ«rmendur qĂ« plani amerikan (rus) shkel shumĂ« ligje dhe norma ndĂ«rkombĂ«tare (shih Eerik N. Kross pĂ«r njĂ« analizĂ« tĂ« plotĂ«).

Por Zelensky do të duhet të luajë me të njëjtën monedhë.

Trump Ă«shtĂ« konsistent nĂ« pak gjĂ«ra, por hakmarrja e tij Ă«shtĂ« e garantuar. NjĂ« “jo” e prerĂ« do tĂ« rrezikojĂ« hakmarrje. Pyetja kritike pĂ«r Zelenskyn Ă«shtĂ« kjo: cila Ă«shtĂ« alternativa e tij mĂ« e mirĂ« ndaj njĂ« marrĂ«veshjeje tĂ« negociuar? Kjo Ă«shtĂ« ajo qĂ« i jep pĂ«rparĂ«si nĂ« njĂ« negociatĂ«.

Trump ka ndaluar ndihmën ushtarake dhe ekonomike amerikane për Ukrainën. Europianët po kompensojnë boshllëkun ekonomik, por pjesa ushtarake është më e vështirë. Ata nuk prodhojnë raketa Patriot. Dhe madje edhe për produktet e tyre, europianët kanë kapacitet të kufizuar prodhimi. Mund të duhet shumë kohë për të siguruar furnizime.

Më e rëndësishme dyshoj se është pjesa e inteligjencës. Trump po kërcënon edhe me këtë. SHBA-të kanë ofruar informacione mbi vendndodhjet dhe lëvizjet e trupave ruse, si dhe infrastrukturën brenda Rusisë. Pa këtë, sulmet e Kievit ndaj infrastrukturës së naftës dhe gazit pengohen, nëse nuk gjymtohen. Shpresoj që europianët të mund të përmbushin nevojat e inteligjencës së Ukrainës.

Koha ka rëndësi

Teoria e fitores së Kievit varet shumë nga shkatërrimi i infrastrukturës për të shkaktuar dëm ekonomik, i cili padyshim po rritet. Propozimi rus, sado i keq që është, është një shenjë se Moska po dëmton. Kievi duhet të durojë derisa ekonomia ruse të shkatërrohet.

Zelensky ka provuar se është mjeshtër i zgjidhjes së mosmarrëveshjeve. Ai duket se po pranon një propozim humbës, por e kthen atë në diçka të pranueshme. Kjo është ajo që bëri me propozimin e parë tepër shfrytëzues të Trump për një marrëveshje minerale. Por zgjidhjet e mosmarrëveshjeve kërkojnë kohë. Trump po përpiqet ta privojë Zelensky-n nga opsioni i zgjidhjes së mosmarrëveshjeve duke këmbëngulur për një përgjigje.

Zelensky mund tĂ« pranojĂ« tĂ« takohet me Presidentin Putin pĂ«r tĂ« diskutuar propozimin. Kjo ka funksionuar vazhdimisht nĂ« tĂ« kaluarĂ«n, sepse Putini Ă«shtĂ« tĂ«rhequr gjithmonĂ«. Ai preferon luftĂ«n, nĂ« tĂ« cilĂ«n trupat e tij po pĂ«rparojnĂ« ngadalĂ«. Por propozimi aktual Ă«shtĂ« aq afĂ«r objektivave tĂ« tij saqĂ« Putini mund tĂ« pranojĂ« tĂ« takohet dhe t’ia atribuojĂ« çdo dĂ«shtim Zelensky-t. NĂ«se Putini ia del mbanĂ«, ai mund tĂ« jetĂ« i sigurt se Trump do ta ndĂ«shkojĂ« UkrainĂ«n pĂ«r çdo dĂ«shtim tĂ« perceptuar.

Ukraina dëshiron të jetë mike e Amerikës, për të ndihmuar në forcimin e demokracisë së saj. Por të qenit mike e Amerikës do të thotë se është më e lehtë për Uashingtonin të të ushtrojë presion për rezultate të këqija.

 Zelensky duhet të bëjë gjithçka që mundet me miqtë e tjerë të Ukrainës në Europë dhe Azi për të përmirësuar BATNA-n (Alternativa më e mirë ndaj një marrëveshjeje të negociuar) e tij.

ThĂ«nia “jo” ndaj Trump Ă«shtĂ« jetike pĂ«r mbijetesĂ«n e UkrainĂ«s.

Shënim: Daniel Serwer është diplomat dhe Bashkëpunëtor i Lartë në Institutin e Politikës së Jashtme të Shkollës Johns Hopkins për Studime të Avancuara Ndërkombëtare

The post T’i thuash ‘jo’ Trumpit Ă«shtĂ« thelbĂ«sore! appeared first on Gazeta Si.

↗

PesĂ« pyetje qĂ« shqiptarĂ«t duhet t’ia bĂ«jnĂ« DiellĂ«s


✇Gazeta Si
By: Gisela Troplini

Nga Gazeta ‘SI’ – NĂ« shtator 2025, ShqipĂ«ria emĂ«roi ministren e parĂ« nĂ« botĂ«, tĂ«rĂ«sisht digjitale.. NjĂ« avatar digjital i quajtur Diella (nga fjala shqipe “diel­l”) u prezantua nga kryeministri Edi Rama si Ministrja e re e Shtetit, duke premtuar ta bĂ«jĂ« ShqipĂ«rinĂ« “njĂ« vend ku tenderat publikĂ« janĂ« 100% tĂ« paprekur nga korrupsioni”.

NĂ«n utopizmin digjital tĂ« RamĂ«s, pĂ«rgjegjĂ«sia pĂ«r dhĂ«nien e tenderĂ«ve do tĂ« zhvendoset “hap pas hapi” nga ministritĂ« tek sistemet e AI-sĂ«, duke zĂ«vendĂ«suar vendimmarrjen e pĂ«rgjegjshme njerĂ«zore me teknologji qĂ« supozohet se janĂ« tĂ« pakorruptueshme.

Politologia Vera Tika thotĂ« se avatari i DiellĂ«s shĂ«rben pĂ«r tĂ« depolitizuar politikĂ«n qeveritare pĂ«r AI. E paraqitur si njĂ« grua me veshje tradicionale nga Zadrima dhe e dubluar nga aktorja Anila Bisha, Diella mishĂ«ron atĂ« qĂ« Tika e quan njĂ« “simbolikĂ« gjinore tĂ« pastĂ«rtisĂ«â€. NĂ« njĂ« kulturĂ« politike tĂ« dominuar nga burrat dhe e zhytur nĂ« korrupsion, feminiteti i DiellĂ«s dhe retorika e “shĂ«rbimit” eklipsojnĂ« faktin se thelbi Ă«shtĂ« njĂ« program automatizimi tĂ« qeverisjes.

Thirrjet emocionale manipuluese tĂ« qeverisĂ« shqiptare – duke pretenduar se ta quash DiellĂ«n antikushtetuese “e lĂ«ndon” atĂ«, jo pĂ«r vete “por pĂ«r shĂ«rbimet pĂ«r qytetarĂ«t nĂ« e-Albania” – e kornizojnĂ« kritikĂ«n si njĂ« sulm ndaj vetĂ« transparencĂ«s, nĂ« vend qĂ« tĂ« shihet si ajo qĂ« praktikisht Ă«shtĂ«: njĂ« partneritet publik-privat me kompani amerikane tĂ« teknologjisĂ«. Pas pikselave, Diella Ă«shtĂ« njĂ« model i madh gjuhĂ«sor (LLM) i OpenAI-t, qĂ« funksionon nĂ« infrastrukturĂ«n cloud tĂ« Microsoft Azure. Ajo qĂ« nisi si Diella 1.0, pa dyshim njĂ« bot i dobishĂ«m pĂ«r shĂ«rbimin ndaj qytetarĂ«ve nĂ« portalin e-Albania, Ă«shtĂ« riemĂ«ruar nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« panevojshme (ndoshta edhe antikushtetuese) si njĂ« ministre e plotĂ« kabineti: Diella 2.0.

Duhet tĂ« bien kambanat e alarmit. Siç kĂ«shillonte i ndjeri deputet britanik Tony Benn, qytetarĂ«t duhet t’i bĂ«jnĂ« pushtetit pesĂ« pyetje: ÇfarĂ« fuqie ke? Nga e ke marrĂ« atĂ«? NĂ« interes tĂ« kujt e ushtron? Para kujt je i/e pĂ«rgjegjshĂ«m/me? Si mund tĂ« tĂ« heqim?

Pra, çfarĂ« fuqie ka Diella? Formalisht, ajo do tĂ« vlerĂ«sojĂ« aplikimet pĂ«r tenderĂ« publikĂ« dhe do tĂ« japĂ« rekomandime pĂ«r shpenzimet e qeverisĂ«. MegjithatĂ«, ka mungesĂ« serioze qartĂ«sie pĂ«r atĂ« qĂ« Diella do tĂ« jetĂ« realisht pĂ«rgjegjĂ«se nĂ« praktikĂ«, dhe faqja e kryeministrit i jep sistemit Diella 2.0 njĂ« mision tĂ« gjerĂ« qĂ« pĂ«rfshin “integrimin e inteligjencĂ«s artificiale nĂ« sektorĂ«t mĂ« kritikĂ« tĂ« vendit”.

SĂ« dyti, nga vjen kjo fuqi? Jo nga kutia e votimit. NĂ« njĂ« video-“fjalim” para parlamentit, Diella pohoi se falĂ« “punĂ«s sĂ« saj tĂ« palodhur”, ajo ishte “zgjedhur” Ministre e Shtetit. Zhurma qĂ« pasoi nga deputetĂ«t e opozitĂ«s e detyroi PartinĂ« Socialiste nĂ« pushtet tĂ« ndĂ«rpriste debatin parlamentar pĂ«r kabinetin e ri.

Teknikisht, kryeministri është përgjegjës për vendosjen dhe funksionimin e sistemit Diella 2.0. Megjithatë, duke shtuar një anëtare të re të kabinetit bazuar në AI, opozita argumenton se qeveria po merret me teatër politik që mjegullon përgjegjësinë: parlamentet mund të marrin në pyetje ministra, por deputetët nuk mund të mbikëqyrin një avatar digjital pa u dukur para votuesve si një tufë përdoruesish hiper-online të platformës X që zihen publikisht me Grok-un (asistenti digjital i krijuar nga Musk).

SĂ« treti, nĂ« interes tĂ« kujt shĂ«rben sistemi? Publikimi i fundit i Grokipedia-s – njĂ« klon i Ëikipedia-s i gjeneruar nga AI dhe nĂ« pronĂ«si tĂ« xAI tĂ« Elon Musk-ut – tregon se si LLM-tĂ« mund tĂ« trajnohen tĂ« prodhojnĂ« pĂ«rmbajtje tĂ« filtruar ideologjikisht qĂ« reflektojnĂ« botĂ«kuptimin e zhvilluesve tĂ« tyre. MĂ« gjerĂ«, tekno-nacionalizmi nĂ« SHBA dhe KinĂ« po e zbeh gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ« vijĂ«n ndarĂ«se mes kompanive shumĂ«kombĂ«she private dhe pushtetit shtetĂ«ror. Politikat industriale, kontrollet e eksportit dhe instrumente tĂ« ngjashme synojnĂ« tĂ« bllokojnĂ« vendet brenda “stivave” teknologjike pĂ«r tĂ« fituar ndikim gjeopolitik.

VarĂ«sia e ShqipĂ«risĂ« nga infrastruktura e big tech-ut amerikan nĂ« qeverisje, pra, ngre pyetje pĂ«r sovranitetin digjital: A mund tĂ« “rregullohej” njĂ« sistem tenderĂ«sh pĂ«r tĂ« favorizuar disa oferta ndaj tĂ« tjerave? A mund tĂ« pĂ«rmbante “dyer tĂ« pasme” apo “butona fikjeje” qĂ« do tĂ« mund tĂ« krijonin ndĂ«rprerje gjatĂ« negociatave tĂ« ndjeshme?

SĂ« katĂ«rti, para kujt Ă«shtĂ« e pĂ«rgjegjshme Diella 2.0? LLM-tĂ« si Diella – edhe kur janĂ« pjesĂ« e sistemeve mĂ« tĂ« mĂ«dha – janĂ« “kuti tĂ« zeza”: rezultatet e tyre bazohen nĂ« njohjen e modeleve nĂ« dataset-e tĂ« mĂ«dha dhe nĂ« korrelacione statistikore, jo nĂ« vendime tĂ« qarta, tĂ« arsyetuara, qĂ« mund tĂ« hetohen dhe shpjegohen. Askush nuk do tĂ« jetĂ« nĂ« gjendje tĂ« shpjegojĂ« se si ose pse njĂ« model AI zgjedh njĂ« ofertĂ« nĂ« vend tĂ« njĂ« tjetre. Kjo mungesĂ« transparence Ă«shtĂ« e brendshme nĂ« qasjet e rrjeteve neurale dhe nuk mund tĂ« shmanget me inxhinierim.

SĂ« fundi, si mund tĂ« çlirohen shqiptarĂ«t nga ministrja e tyre e AI-sĂ«? A mund ta “shkarkojĂ«â€ publiku njĂ« LLM? VetĂ«m duke çaktivizuar plotĂ«sisht sistemin, gjĂ« qĂ« qartĂ«sisht do tĂ« kĂ«rkonte zhvillimin e njĂ« sistemi alternativ (diçka qĂ« me gjasĂ« do tĂ« bĂ«het mĂ« e vĂ«shtirĂ« me kohĂ«n, nĂ«se nĂ«punĂ«sit e kualifikuar qĂ« drejtojnĂ« sistemin aktual humbasin vendet e punĂ«s). Pa pĂ«rgjigje bindĂ«se pĂ«r pesĂ« pyetjet e Benn-it, sistemi Diella 2.0 rrezikon tĂ« krijojĂ« varĂ«si teknologjike pĂ«r ShqipĂ«rinĂ«, tĂ« cilat mund tĂ« jenĂ« shumĂ« tĂ« vĂ«shtira pĂ«r t’u kthyer pas.

Shkruar nga Joe Litobarski për Euractiv, studiues i historisë së demokracisë elektronike dhe kibernetikës. Ai ka punuar më parë si praktikues në demokracinë digjitale europiane në think tank Friends of Europe dhe bashkëthemeloi platformën e angazhimit qytetar Debating Europe.

The post PesĂ« pyetje qĂ« shqiptarĂ«t duhet t’ia bĂ«jnĂ« DiellĂ«s
 appeared first on Gazeta Si.

↗

‘LetĂ«rsia Ă«shtĂ« turp!’

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj

Nga Agim Baçi– Shkrimtari Liridon Mulaj, ishte shqetĂ«suar se disa nxĂ«nĂ«s nĂ« njĂ« shkollĂ« tĂ« Korçës ishin shprehur se kishin turp tĂ« shkruanin letĂ«rsi! FĂ«mijĂ«t qĂ« shkruanin i kishin thĂ«nĂ« ndjeheshin tĂ« turpĂ«ruar pĂ«rpara shokĂ«ve dhe shoqeve tĂ« klasĂ«s dhe se pĂ«r shkak se lexonin dhe shkruanin poezi e romane ndejeshin jo pak herĂ« tĂ« bullizuar nga shokĂ«t dhe shoqet e klasĂ«s.

Por, ne tĂ« dy Liridon, dhe shumĂ« nga ata qĂ« shkruajnĂ«, duhet edhe tĂ« pranojmĂ« se letĂ«rsia, pra fuqia e fjalĂ«s, ajo qĂ« ka ftuar njeriun tĂ« mendojĂ«, vĂ«zhgojĂ«, besojĂ«, e mĂ« pas edhe ta bindĂ« tĂ« gjejĂ« rrugĂ«t qĂ« tĂ« jetĂ« i drejtĂ«, ka qenĂ« “diçka e turpshme” pĂ«rballĂ« atyre qĂ« besojnĂ« se letĂ«rsia, dija, kultura nĂ« pĂ«rgjithĂ«si, mund ta ndalojĂ« nga guximi pĂ«r t’i marrĂ« tjetrit atĂ« qĂ« nuk Ă«shtĂ« e tija, qĂ« tĂ« pushtojĂ« njĂ« pronĂ«, qĂ« tĂ« duartrokasĂ« tĂ« fortin, tĂ« mbyllĂ« sytĂ« pĂ«rpara padrejtĂ«sisĂ«.

Dhe sot, i dashur Liridon, kur nĂ« shoqĂ«ritĂ« tona, Ă«shtĂ« krijuar bindja se po tĂ« jesh i ndershĂ«m dhe i drejtĂ« Ă«shtĂ« e kotĂ«, atĂ«herĂ« edhe letĂ«rsia, qĂ« ka ftuar Njeriun tĂ« bĂ«jĂ« pyetje pĂ«r veten e botĂ«n, Ă«shtĂ« e kotĂ«, madje Ă«shtĂ« turp. E ke parĂ« qĂ« sot njerĂ«zit heshtin pĂ«rballĂ« tĂ« keqes? Epo letĂ«rsia do u thoshte tĂ« mendonin mĂ« pĂ«rtej hundĂ«s sĂ« tyre, qĂ« tĂ« mendojnĂ« pĂ«r tĂ« nesĂ«rmen, tĂ« mendojnĂ« pĂ«r kĂ«tĂ« vend. A nuk qenka letĂ«rsia “ky mĂ«kat” qĂ« i bĂ«n njerĂ«zit tĂ« jenĂ« mĂ« tĂ« matur pĂ«rballĂ« tjetrit, mĂ« pranues ndaj asaj qĂ« Ă«shtĂ« ndryshe nga ne, apo qĂ« tĂ« jenĂ« kundĂ«rshtues tĂ« sĂ« keqes?
Por ata qĂ« janĂ« tĂ« ndershĂ«m sot shihen si “naivĂ«â€, si “prapa kohe”. Dhe pĂ«r kĂ«to kuptime, i dashur Liridon, mos fajĂ«so fĂ«mijĂ«t. PĂ«r atĂ« qĂ« nuk e kuptuan si duhet, pĂ«r pafuqinĂ« pĂ«r tĂ« qenĂ« tĂ« ndershĂ«m, pĂ«r guximin pĂ«r tĂ« qenĂ« i drejtĂ« me veten dhe tĂ« tjetĂ«t, fajin mĂ« tĂ« madh e kemi ne, prindĂ«rit, qĂ« nĂ« praninĂ« e tyre nuk arrijmĂ« tĂ« jemi as lexues, as mbrojtĂ«s tĂ« sĂ« vĂ«rtetĂ«s.

Agim Baçi

A e di ti se sa prindĂ«r janĂ« sot nĂ« dilemĂ« nĂ«se duhet t’i mĂ«sojnĂ« fĂ«mijĂ«t tĂ« jenĂ« tĂ« ndershĂ«m, tĂ« drejtĂ«? Sepse janĂ« thyer, pĂ«rkulur pĂ«rpara tĂ« fortit, tĂ« padrejtit, vjedhĂ«sit, dhe mendojnĂ« se edhe fĂ«mijĂ«t do kenĂ« tĂ« njĂ«jtin fat.
Ndaj, letĂ«rsia qĂ« e ka kĂ«shilluar Njeriun qĂ« nga fillimet e saj tĂ« gjejĂ« rrugĂ«n drejt Vetes, drejt tĂ« ShenjtĂ«s, drejt Tjetrit, sot Ă«shtĂ« “turp”, sepse kemi humbur pikĂ«risht ato veti qĂ« letĂ«rsia ka ditur t’i bartĂ«. Edhe kur ka provokuar, sĂ«rish letĂ«rsia, pra letĂ«rsia e mirĂ«, ka mundur ta ruajĂ« Njeriun dhe NjetĂ«zoren. KĂ«shtu qĂ« letĂ«rsia Ă«shtĂ« thjesht “turpi ynĂ«â€ qĂ« nuk lexuam amanetin e saj pĂ«r tĂ« qĂ«ndruar Njeri.

The post ‘LetĂ«rsia Ă«shtĂ« turp!’ appeared first on Gazeta Si.

↗

Hajde dalim nga panairi


✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj

Nga Gazeta “SI”- Pallati i Kongreseve kĂ«to ditĂ« do tĂ« shndĂ«rrohet nĂ« njĂ« treg tĂ« mirĂ«filltĂ« librash. E them “treg” sepse, le ta pranojmĂ«, panairi nĂ« vetvete ka pikĂ«risht kĂ«tĂ« kuptim: shitje librash pĂ«r “konsumatorĂ«â€ kulturorĂ«. NjĂ« konsumator qĂ«, sigurisht, fillimisht gjykon nga kopertina – ç’ngjyrĂ« ka, si e ka shkruar autori emrin, me çfarĂ« fonti, sa i bukur Ă«shtĂ« ai dhe sa libra ka shkruar (se kjo e fundit Ă«shtĂ« kriter i fortĂ« estetik, siç dihet).

Në fund të fundit, në çdo treg, malli kontrollohet nga mbështjellja dhe, pasi e ke blerë, kupton nëse ia vlente të shijohej apo jo. Të paktë janë ata që hyjnë në panair pa e kthyer në ritual ecjesh pa cak, duke humbur disa orë të mira të tyret (dhe të të tjerëve që nxitohen, por pengohen nga soditësit filozofikë të korridoreve).

Disa, megjithatĂ«, i kanĂ« objektivat e qarta. HynĂ« vetĂ«m, me shikim tĂ« pĂ«rqendruar, si ninxha tĂ« letĂ«rsisĂ«, dhe shkojnĂ« drejt stendĂ«s qĂ« duan. Ka letĂ«rsi shqipe, tĂ« pĂ«rkthyer, studimore, pĂ«r fĂ«mijĂ«, pĂ«r tĂ« gjitha shijet dhe mosshijet – aq sa lexuesi pĂ«rfundon mĂ« konfuz se mĂ« parĂ«. Por kĂ«tĂ« vit duket sikur gjĂ«rat janĂ« “mĂ« mirĂ«â€: numri i botimeve Ă«shtĂ« mĂ« i ulĂ«t, çka, sipas logjikĂ«s sĂ« tregut, e bĂ«n mĂ« tĂ« lehtĂ« pĂ«rzgjedhjen.

Dikush thotĂ« se ka rĂ«nĂ« cilĂ«sia (dikush qĂ« ndoshta s’duhej ta thoshte), por pĂ«r kĂ«tĂ« dyshojmĂ«. DyshojmĂ« aq sa do tĂ« dyshonim pĂ«r ndonjĂ« qĂ«, nĂ« hyrje tĂ« njĂ« tregu mallrash, tĂ« thotĂ« se nuk gjen asnjĂ« domate qĂ« vlen. Jemi mĂ«suar me demotivime, por mĂ« shpesh me motivime pa arsye.

Si çdo vit, mbretĂ«ria i takon pĂ«rkthimeve. Dostojevski vjen kĂ«tĂ« herĂ« nga dora e Agron TufĂ«s – ngjarje kjo pĂ«r çdo lexues serioz, apo tĂ« paktĂ«n pĂ«r ata qĂ« e dinĂ« kush Ă«shtĂ« Dostojevski. Ribotimi i librave tĂ« Ervin Hatibit Ă«shtĂ« tjetĂ«r moment festiv, e mĂ« pas vijnĂ« tĂ« rinjtĂ«, entuziastĂ«, plot shpresĂ« e rrethuar me libra tĂ« sapodalĂ« nga shtypshkronja.

Tobias Xhaxhiu, me romanin “Imun”, pret lexuesit me buzĂ«qeshje dhe mirĂ«njohje tĂ« sinqertĂ« ndaj kujtdo qĂ«, mes morisĂ« sĂ« titujve, zgjedh pikĂ«risht librin e tij. VetĂ«m pak mĂ« tutje, shtĂ«pia botuese “Berk” ngjan me ndonjĂ« forum rinor: gjallĂ«ri, buzĂ«qeshje, djem e vajza tĂ« rinj (dhe, sigurisht, “tĂ« lexuar”) qĂ« ta pĂ«rmbledhin çdo libĂ«r me njĂ« saktĂ«si mbresĂ«lĂ«nĂ«se. Alemi, blogeri i njohur i librit, duket sikur ka lindur pĂ«r kĂ«tĂ«: tĂ« tĂ« bindĂ« me entuziazĂ«m se “ky libĂ«r Ă«shtĂ« i mrekullueshĂ«m”. Dhe me tĂ« drejtĂ«, “Berk” ka me çfarĂ« tĂ« mburret: Elvin Nuri, GaspĂ«r Pali, Olsi Lelaj – autorĂ« qĂ«, tĂ« paktĂ«n pĂ«r momentin, vlejnĂ«.

PĂ«rballĂ« tyre, “Onufri” me stendĂ«n e vet tĂ« qetĂ« e tradicionale, si njĂ« tempull qĂ« ruan aromĂ«n e KadaresĂ« dhe pĂ«rpiqet ta rifreskojĂ« me autorĂ«t e sotĂ«m. TĂ« premten e tĂ« shtunĂ«n pritet lĂ«vizje e madhe, pasi aty do tĂ« jenĂ« Mira Meksi, Besnik Mustafaj dhe ShpĂ«tim Selmani.

Sigurisht, atypari gjenden edhe tĂ« tjerĂ«t , shkrimtarĂ«t qĂ« botohen pa pushim prej vitesh (shekujsh, ngjan), nga poezitĂ« pĂ«r “qoftĂ«largun” e deri te eksperimentet kinse-moderne. NjĂ« jetĂ« mes dy sistemeve qĂ«, pĂ«r disa, ka qenĂ« aq e gjatĂ« dhe trullosĂ«se sa nuk shĂ«rohen dot mĂ«. Por kjo Ă«shtĂ« temĂ« tjetĂ«r, çështje muzeale. Edhe ata duan tĂ« mbijetojnĂ«, me cdo formĂ« ( kryesisht jashtĂ«letrare)

NĂ« qoshen tjetĂ«r tĂ« sallĂ«s, “Toena”, si zakonisht, bĂ«n zhurmĂ«. KĂ«tĂ« herĂ« me romanin “Kopshtari dhe vdekja” tĂ« Georgi Gospodinov, sepse, fatmirĂ«sisht, letĂ«rsia e mirĂ« ende ka lexues, sado tĂ« zhurmshĂ«m tĂ« jenĂ« fqinjĂ«t.

Dhe ngjitur me Toenën janë françeskanët e mëdhenj, që rrinë në heshtje, të bardhë dhe gati të mermertë, sikur na vizitojnë nga bota e përtejme e Zotit.

Në thelb, pra panairi ngjan më shumë me një pazar të madh ku shitet çdo gjë: botuesit të shohin si portofol, shkrimtarët si target, dhe ti, lexuesi i shenjtë, thjesht kërkon diçka për ta lexuar në ndonjë mbrëmje dimri. Tre këndvështrime që rrallë takohen.

Ka disa lokacione masive nĂ« kĂ«tĂ« panair. P.sh. nĂ« stendĂ«n e “Pegi”-t gjendet Neda Balluku me “trapin” e saj qĂ« po bĂ«n namin. ShqiptarĂ«t vdesin pĂ«r histori rozĂ«, aq mĂ« tepĂ«r kur kĂ«to histori na serviren nĂ« televizion sa herĂ« u jepet mundĂ«sia. Strategji e mirĂ« kjo pĂ«r tĂ« shitur njĂ« libĂ«r. U fol pĂ«r divorc dhe njĂ« libĂ«r qĂ« i dedikohet divorcit. Nuk e morĂ«m vesh u divorcua mĂ« parĂ« apo shkroi librin mĂ« parĂ«. Jetike kjo çështje tĂ« cilĂ«n me siguri na e zbulon libri . Gjithsesi sforcot nĂ« emĂ«r tĂ« letĂ«rsisĂ« janĂ« tĂ« paparashikueshme e po ashtu legjitime.

Përballë, Mira Kazhani bën namin duke shitur libra. Histori motivuese që të japin forcë për të kuptuar të vërtetat e jetës. Gjithçka do të ishte më natyrale nëse sforcoja për të marrë poza do të ishte më e vogël se natyrshmëria e receptimit të librit te lexuesi, pa ia futur gishtat në sy. Por, në fakt, jemi në pazar, edhe pse e harrojmë herë pas here.

Ben Blushi është kudo: te Onufri, te Toena, te UET Press, te Pegi, por më së shumti në mendjen dhe zemrat e atyre që takimin me të e kanë ngjarjen e ditës. Dikush mysliman e dikush i pafe, të gjithë, pa përjashtim, zbuten para tij, qeshin dhe përfundojnë duke bërë foto me të. Në fund të fundit, edhe Beni nuk i ka seriozisht ato që thotë.

Edhe kështu, harta e panairit fillon e merr formë. Ishuj, gadishuj, kontinente, e mandej ujëra, shumë ujëra.

Ajo qĂ« tĂ« acaron mĂ« shumĂ« nĂ« panair? BabĂ«zia e stendarĂ«ve. Sapo afrohemi pĂ«r tĂ« parĂ« qetĂ« ndonjĂ« libĂ«r, ata tĂ« hidhen pĂ«rpara me rekomandime tĂ« padĂ«shiruara: “Merre kĂ«tĂ«, Ă«shtĂ« pĂ«r LuftĂ«n e DytĂ« BotĂ«rore! Jo, merre kĂ«tĂ« tjetrin, Ă«shtĂ« pĂ«r hebrenjtĂ«! Po prit, kemi dhe njĂ« pĂ«r palestinezĂ«t!” – metoda perfekte pĂ«r tĂ« trembur lexuesin.

Ngjitemi në katin e dytë, aty ku mbretëron qetësia. Shtëpitë e vogla botuese me buxhete modeste, me çmime për metër katror më të ulëta, ekspozojnë botime fetare, për fëmijë, në anglisht, për të vegjël e të mëdhenj. Një hapësirë ku më në fund mund të marrësh frymë dhe të kuptosh se çfarë po sheh.

Ah, po, edhe Sazan Guri është aty, që shet një libër për 40 mijë lekë të vjetra dhe nëse merr dy, i merr po me të njëjtin çmim. Epo, në fund të fundit, jemi në pazar, apo jo?

Duke zbritur shkallĂ«t, i hedh njĂ« sy gjithĂ« panoramĂ«s. Stenda plot drita, njerĂ«z, çanta librash dhe fytyra tĂ« mbufatura nga lodhja dhe entuziazmi komercial. PĂ«r ta, koha Ă«shtĂ« e shenjtĂ«, aq mĂ« tepĂ«r kur bĂ«het fjalĂ« pĂ«r para. Dhe ndoshta kanĂ« tĂ« drejtĂ«, edhe pse njĂ« panair libri, nĂ« thelb, s’duhet tĂ« jetĂ« vend pozash, arrogance apo imponimi – edhe pse, shpesh, Ă«shtĂ« pikĂ«risht kĂ«shtu.

Të gjithë e dinë pse janë aty, secili me misionin e vet, përveç atij të vetmit që ka vërtet rëndësi: lexuesit, që, i bekuar e i hutuar njëkohësisht, endet për të gjetur një libër që ia vlen. Fundja, a nuk është kjo pikërisht ajo që ndodh në çdo pazar

The post Hajde dalim nga panairi
 appeared first on Gazeta Si.

↗

New York Times: ‘Diella’ dhe Inteligjenca Artificiale nuk janĂ« mĂ«nyra pĂ«r tĂ« qeverisur njĂ« vend!

✇Gazeta Si
By: Gisela Troplini

ShqipĂ«ria Ă«shtĂ« vendi i parĂ« qĂ« bĂ«n njĂ« hap tĂ« vĂ«rtetĂ« drejt “algokracisĂ«â€: qeverisjes me anĂ« tĂ« algoritmit.

NĂ« shtator, kryeministri i saj njoftoi se tĂ« gjitha vendimet nĂ« lidhje me furnizuesit privatĂ« qĂ« do t’i ofrojnĂ« mallra dhe shĂ«rbime qeverisĂ« sĂ« ShqipĂ«risĂ«, mbi 1 miliard dollarĂ« nĂ« vit, do tĂ« shqyrtohen nga njĂ« avatar i InteligjencĂ«s Artificiale i quajtur “Diella”. ShqipĂ«ria ka vuajtur prej kohĂ«sh nga korrupsioni, veçanĂ«risht nĂ« kĂ«tĂ« fushĂ«. “Diella” e paanshme, kompetente dhe algoritmike mendohet tĂ« jetĂ« zgjidhja.

Duket si njĂ« marrĂ«veshje joshĂ«se: Kur sistemet demokratike dĂ«shtojnĂ«, lehtĂ«sisht mund t’i zĂ«vĂ«ndĂ«soni me ato algoritmike. Por rezultati do jetĂ« i gabuar. Algoritmet mund tĂ« optimizojnĂ« dobishmĂ«rinĂ«, por ato nuk mund tĂ« vendosin mes vlerave konkurruese pĂ«r zgjedhjet qĂ« qĂ«ndrojnĂ« nĂ« zemĂ«r tĂ« politikĂ«s demokratike. Pa transparencĂ« se si “Diella” arrin nĂ« pĂ«rfundimet e saj dhe pa mekanizma pĂ«r tĂ« sfiduar vendimet e saj, qytetarĂ«t nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« pashmangshme do tĂ« ndiejnĂ« padrejtsi dhe pamundĂ«si pĂ«r t’u mbrojtur.

Në vend që ta zëvendësojmë demokracinë me IA-në, ne duhet ta përdorim IA-në për të rigjallëruar demokracinë, duke e bërë atë më të përgjegjshme, më të menduar dhe më të denjë për besimin e publikut.

Fatkeqësisht, kjo nuk është rruga në të cilën po ndjekim aktualisht.

Shumica e të rriturve në 12 vende me të ardhura të larta thonë se janë të pakënaqur me mënyrën se si po funksionon demokracia aty. Ne e shohim këtë pakënaqësi të manifestuar me postblloqet që digjen, vitrinat e shkatërruara të dyqaneve dhe rrugët e mbytura me gaz lotsjellës, një valë protestash në dukje të pafundme kundër qeverive që perceptohen si të shkëputura nga realiteti, joefektive dhe të korruptuara.

Ndërkohë, sistemet e IA-së vazhdojnë të përmirësohen me shpejtësi. Ne tashmë kemi modele që i tejkalojnë interpretuesit njerëzorë në fusha si gjeometria dhe imazheria mjekësore. Publiku gjithashtu po bëhet më i njohur me teknologjinë (edhe nëse amerikanët e përdorin atë dukshëm më pak sesa në shumë vende të tjera, veçanërisht në Kinë).

Ndoshta nuk Ă«shtĂ« pĂ«r t’u habitur, pra, qĂ« njerĂ«zit nĂ« mbarĂ« botĂ«n tashmĂ« u besojnĂ« sistemeve tĂ« reja tĂ« IA-sĂ« mbi ato demokratike qĂ« janĂ« vendosur. Tre raunde anketash tĂ« kryera nga “Projekti i InteligjencĂ«s Kolektive” midis marsit dhe gushtit 2025 zbuluan vazhdimisht se njerĂ«zit besonin se chatbot-et e inteligjencĂ«s artificiale mund tĂ« merrnin vendime mĂ« tĂ« mira nĂ« emĂ«r tĂ« tyre sesa pĂ«rfaqĂ«suesit e tyre tĂ« zgjedhur.

Ky model është po aq i vjetër sa vetë politika: Kur demokracia përpiqet të japë rezultate, njerëzit u drejtohen burrave të fortë, autoritarëve dhe tani algoritmeve, duke shpresuar për vendosjen e kompetencave mbi kaosin.

Por zëvendësimi i diskutimit demokratik me efikasitet algoritmik nuk e zgjidh krizën themelore. Ai thjesht zëvendëson një formë distance midis njerëzve dhe pushtetit me një tjetër. Kur algoritmet përcaktojnë, të themi, ndarjen e buxhetit ose tenderët publikë pa shpjegim dhe pa ankesë, rezultati është i njëjti mënjanim dhe zhgënjim që po shohim tashmë nga institucione të largëta dhe të pandjeshme. Përveçse tani nuk ka askush për të bërë përgjegjës. Me dinjitetin njerëzor të lënë pas dore, polarizimi thellohet dhe besimi gërryhet më tej.

Këto probleme i shtojnë rreziqet që paraqet tashmë Inteligjenca Artificiale. Algoritmet e sotme të mundësuara nga Inteligjenca Artificiale janë ndërtuar kryesisht rreth modeleve të biznesit ku konkurrenca nxit të ardhurat. Meqenëse zemërimi i bën njerëzit të klikojnë, sistemet digjitale të renditjes nxjerrin në pah materialin më përçarës, duke fragmentuar diskursin publik dhe duke na çuar në dhoma jehone që e bëjnë konsensusin të duket i pamundur. Teksa sistemet e IA-së bëhen më të fuqishme dhe të afta për manipulim ideologjik, këto kërcënime vetëm sa do të intensifikohen.

PĂ«r tĂ« shpĂ«tuar demokracinĂ«, Amerika ka nevojĂ« pĂ«r njĂ« rrugĂ« tjetĂ«r: njĂ« rrugĂ« qĂ« pĂ«rdor IA-nĂ« pĂ«r t’u dhĂ«nĂ« njerĂ«zve mĂ« shumĂ« zĂ« nĂ« zgjedhjet tona tĂ« politikave dhe rezultate mĂ« tĂ« mira.

IA mund tĂ« ndihmojĂ« qĂ« qeveritĂ« tĂ« jenĂ« mĂ« efektive, duke ulur burokracinĂ«, duke pĂ«rmirĂ«suar shĂ«rbimet publike dhe duke hapur vendimmarrjen pĂ«r publikun. NĂ« Tajvan, platforma “vTaiĂ«an” ka kaluar mĂ« shumĂ« se njĂ« dekadĂ« duke demonstruar se si IA mund tĂ« forcojĂ«, nĂ« vend qĂ« tĂ« zĂ«vendĂ«sojĂ« diskutimin demokratik. Kur Uber mbĂ«rriti nĂ« Tajvan nĂ« vitin 2013, ajo shkaktoi tĂ« njĂ«jtat konflikte qĂ« shpĂ«rthyen nĂ« qytete nĂ« tĂ« gjithĂ« botĂ«n: shoferĂ«t e taksive kundĂ«r udhĂ«tarĂ«ve, zyrtarĂ«t ekzistues kundĂ«r tĂ« sapoardhurve, rregullimi kundĂ«r inovacionit. NĂ« vend qĂ« tĂ« linte zĂ«rat mĂ« tĂ« zhurmshĂ«m tĂ« dominonin ose tĂ« kishte lobistĂ« dhe burokratĂ« tĂ« vendosnin pas dyerve tĂ« mbyllura, Tajvani pĂ«rdori mjete tĂ« mundĂ«suara nga IA-ja pĂ«r tĂ« lehtĂ«suar njĂ« version tĂ« diskutimit masiv.

MijĂ«ra qytetarĂ« dorĂ«zuan deklarata nĂ« “vTaiĂ«an” dhe votuan pĂ«r propozimet e tĂ« tjerĂ«ve. IA-ja nuk mori vendime. NĂ« vend tĂ« kĂ«saj, ajo hartĂ«zoi peizazhin e opinionit publik, duke nxjerrĂ« nĂ« pah propozimet qĂ« kapĂ«rcenin pĂ«rçarjet nĂ« vend qĂ« t’i thellonin ato. Rezultati ishte legjislacioni i nxjerrĂ« nga inteligjenca kolektive. PĂ«r Uber, kjo do tĂ« thoshte lejimi i shĂ«rbimit tĂ« vazhdonte tĂ« funksiononte pĂ«r sa kohĂ« qĂ« shoferĂ«t e tij ishin tĂ« siguruar, tĂ« licencuar profesionalisht dhe nuk ulnin çmimet e tarifave tĂ« taksive. QĂ« atĂ«herĂ«, Tajvani ka pĂ«rdorur variacione tĂ« kĂ«saj qasjeje pĂ«r dhjetĂ«ra sfida tĂ« tjera politike, secila prej tĂ« cilave ndĂ«rton besim me qytetarĂ«t dhe tregon se Inteligjenca Artificiale mund tĂ« ofrojĂ« infrastrukturĂ«n qĂ« mundĂ«son njĂ« arsyetim demokratik nĂ« shkallĂ« tĂ« gjerĂ«.

Demokracia ka qenĂ« gjithmonĂ« e kufizuar nga logjistika: Nuk mund tĂ« fusĂ«sh miliona njerĂ«z nĂ« njĂ« dhomĂ«; nuk mund t’i lĂ«sh tĂ« gjithĂ« tĂ« flasin; nuk mund tĂ« pĂ«rpunosh kaq shumĂ« perspektiva. IA ka aftĂ«sinĂ« tĂ« heqĂ« shumĂ« nga kĂ«to kufizime duke pĂ«rmbledhur mijĂ«ra komente publike, duke identifikuar shqetĂ«sime tĂ« pĂ«rbashkĂ«ta dhe duke ndihmuar politikĂ«bĂ«rĂ«sit tĂ« kuptojnĂ« pĂ«rparĂ«sitĂ« e zgjedhĂ«sve. Mund ta bĂ«jĂ« tekstin legjislativ tĂ« arritshĂ«m pĂ«r qytetarĂ«t e zakonshĂ«m, tĂ« shpjegojĂ« kompromiset nĂ« gjuhĂ« tĂ« thjeshtĂ« dhe t’i ndihmojĂ« njerĂ«zit tĂ« artikulojnĂ« preferencat e tyre. Madje mund tĂ« shkallĂ«zojĂ« diskutimin nĂ«pĂ«r gjeografi dhe gjuhĂ«, duke e bĂ«rĂ« koordinimin global tĂ« mundshĂ«m nĂ« mĂ«nyra qĂ« mĂ« parĂ« ishin tĂ« paimagjinueshme.

Por dritarja pĂ«r kĂ«tĂ« rrugĂ« nuk Ă«shtĂ« e pafundme. Çdo muaj qĂ« demokracitĂ« mbeten jofunksionale ndĂ«rsa aftĂ«sitĂ« e IA-sĂ« pĂ«rmirĂ«sohen, algokracia bĂ«het mĂ« tĂ«rheqĂ«se. Mbetet pĂ«r t’u parĂ« nĂ«se “Diella” do ta çrrĂ«njosĂ« korrupsionin nĂ« ShqipĂ«ri apo thjesht do t’i shtojĂ« njĂ« shtresĂ« pĂ«r t’a mbuluar. Por sigurisht qĂ« do tĂ« tĂ«rheqĂ« imitues, veçanĂ«risht nĂ« vendet ku korrupsioni Ă«shtĂ« endemik dhe institucionet janĂ« tĂ« dobĂ«ta.

E ardhmja e demokracisë nuk kërkon që ne ta refuzojmë IA-në. Përkundrazi. Ne kemi nevojë për IA-në për ta bërë demokracinë të funksionojë për shekullin e 21-të. Por gjithashtu duhet të jemi të kujdesshëm për atë që i kërkojmë Inteligjencës Artificiale të bëjë. Jo për të vendosur për ne, por për të na ndihmuar të qeverisim veten më mirë.

Opinion pĂ«r “New York Times”, nga Eric Schmidt, ish-drejtues nĂ« Google dhe biznesmen. Andrew Sorota, kreu i depertamentit tĂ« kĂ«rkimeve mbi InteligjencĂ«n Artificiale pĂ«r Schmidt.

The post New York Times: ‘Diella’ dhe Inteligjenca Artificiale nuk janĂ« mĂ«nyra pĂ«r tĂ« qeverisur njĂ« vend! appeared first on Gazeta Si.

↗

Krimi duartroket vetëm dy orë pas ironisë së Koçiut

✇Gazeta Si
By: erion.abule

Gazeta Si – Atentati me njĂ« viktimĂ« dhe njĂ« tĂ« plagosur nĂ« Rinas, ndodhi thuajse dy orĂ« pasi ministrja e Brendshme, Albana Koçiu, kishte theksuar se ShqipĂ«ria Ă«shtĂ« njĂ« vend i sigurt, gjatĂ« njĂ« seance dĂ«gjimore nĂ« Komisionin pĂ«r Çështjet e Brendshme nĂ« Kuvend.

Duke komentuar rastin e 28 tetorit, ku në pak orë brenda një dite ndodhën 3 vrasje me thikë, Koçiu u shpreh se këto ngjarje janë të pashmangshme, ku nuk implikohet puna e policisë.

Madje pĂ«rdori ironinĂ« kur tha se: “PĂ«r fat tĂ« keq janĂ« ngjarje tĂ« pashmangshme nga puna qĂ« bĂ«n pĂ«rditĂ« Policia e Shtetit. Nuk besoj se ka ndonjĂ« vend tĂ« botĂ«s pĂ«r tĂ« parandaluar qĂ« djali tĂ« godasĂ« babain me thikĂ«n e bukĂ«s, apo ndonjĂ« vend tĂ« botĂ«s ku polici rri nĂ« kuzhinĂ« pĂ«r tĂ« ndaluar picierin tĂ« vrasĂ« kuzhinierin. JanĂ« ngjarje tragjike, por nuk implikohet puna e PolicisĂ« sĂ« Shtetit”, – tha Koçiu.

Por vetëm dy orë më pas, tamam në rrethrrotullimin e aeroportit të Rinasit, aty ku hyjnë dhe dalin qindra turistë të huaj dhe vendas, krimi goditi mjaft rëndë.

Nuk është krim në kuzhinën e shtëpisë, por krim gati mu në zonën e krimit të lartë e të rrezikshëm. U vra në atentat një njeri i dënuar për krime dhe u plagos një oficer policie i AMP-së, pikërisht i institucionit që mbikëqyr policinë.

Më dyshe tronditëse nuk mund të ketë, siç është tronditës fakti që të mos kesh asnjë dijeni për lëvizjet e Gilmando Danit dhe as dijeni se ai shoqërohet nga policia.

Ca më rëndë, kur ngjarja ndodh vetëm pak metra larg komisariatit të Policisë Kufitare të Rinasit. Një atentat kaq flagrant në afërsi të aeroportit, vendit më të sigurt dhe më të mbikëqyrur.

Shqipëria është vend i sigurt nëse do i referohemi përkufizimeve teorike të bazuara në statistika, por vrasje të tilla nuk janë çështje statistikash.

E kundërta, në këtë rast është më e vërtetë: shteti nuk kontrollon dot, por krimi ka kontroll absolut. Ndërsa ironia e ministres tingëllon në këtë sfond si një përqeshje e hidhur në skenën e madhe, ku krimi duartroket nga lozha.

The post Krimi duartroket vetëm dy orë pas ironisë së Koçiut appeared first on Gazeta Si.

↗

A shkruan dikush këtu?

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj

Nga Liridon Mulaj- Bisedat me të rinjtë mbi letërsinë janë të shpeshta për një shkrimtar. Megjithë glorifikimin e figurës së shkrimtarit në jetën publike, veçanërisht mes të rinjve,  shpesh më duket sikur interesi anon më shumë nga autori sesa nga vetë të rinjtë, të cilët, pothuajse në çdo bisedë letrare, janë të heshtur dhe shpesh pa shumë interes.

Vetëm kur biseda merr një tjetër drejtim, duke prekur shqetësimet e tyre të përditshme, dikush që deri atëherë ishte mbyllur në heshtje , ndonjë vajzë që luan me flokët e saj e shikon dyshemenë, apo një djalosh që sheh nga dritarja , nisin ta kthejnë vështrimin drejt të ftuarit.

Kjo mĂ« ka ndodhur disa herĂ«, madje tashmĂ« shpesh. Prandaj kam mĂ«suar si ta zhvendos bisedĂ«n nga letĂ«rsia dhe teoritĂ« e lodhshme drejt problemeve dhe dĂ«shirave tĂ« tĂ« rinjve. Diçka e tillĂ« ndodhi edhe kĂ«tĂ« fundjavĂ«, nĂ« njĂ« takim me nxĂ«nĂ«sit e shkollave tĂ« mesme tĂ« Korçës, nĂ« bibliotekĂ«n “Thimi Mitko”.

NdĂ«rkohĂ« qĂ« flisja pĂ«r ndryshimet e letĂ«rsisĂ« shqipe nga vitet ’30 e deri mĂ« sot, vura re se salla ishte e heshtur. Jo ajo heshtje qĂ« sjell vĂ«mendja, por njĂ« heshtje mospĂ«rfillĂ«se, krejt e shkĂ«putur nga tema.

Atëherë vendosa të bëj një pyetje që, siç do të rezultonte më vonë, do ta ndryshonte disi rrjedhën e bisedës:

– A shkruan njeri nga ju?

Pashë tek-tuk disa fytyra që nisën të buzëqeshnin, ndërsa shumë të tjera më panë me habi. E përsërita pyetjen disa herë, por pa rezultat. Asnjë përgjigje. Derisa një nga mësueset që ndodhej në sallë u ngrit dhe tha se kishte disa nxënës që shkruanin, por u vinte turp ta pranonin, ngaqë shokët i tallnin.

Kjo mĂ« ktheu shumĂ« vite pas, nĂ« fĂ«mijĂ«rinĂ« time, kur poezia ishte e vetmja gjĂ« qĂ« mĂ« bĂ«nte t’i kushtoja kohĂ«n me dĂ«shirĂ«. Shkruaja shumĂ«, dhe fshehtas. Edhe mua mĂ« vinte turp atĂ«herĂ« tĂ« tregoja se shkruaja poezi. Dhe kjo pĂ«r shumĂ« arsye.

E para, sepse tĂ« shkruaje poezi konsiderohej shenjĂ« dobĂ«sie, madje “vajzĂ«rie”. Po, “vajzĂ«rie”. Sepse nĂ« ato vite termat “homoseksual” apo “gay” nuk njiheshin mirĂ«, dhe mĂ«nyra mĂ« e shpejtĂ« pĂ«r ta fyer njĂ« djalĂ« tĂ« ndjeshĂ«m ishte ta etiketojĂ« me gjininĂ« e kundĂ«rt.

E dyta, sepse prindĂ«rit nuk kishin ndonjĂ« interes pĂ«r ato qĂ« shkruaja – e njĂ«jta gjĂ« vlente edhe pĂ«r njerĂ«zit pĂ«rreth. Shkrimi konsiderohej humbje kohe, madje edhe shenjĂ« “deficence”, njĂ« fjalĂ« qĂ« pĂ«rdorej pĂ«r tĂ« pĂ«rkufizuar ata qĂ« merreshin me art apo poezi.

Nuk e di si u krijuan këto bindje në vitet e pas-komunizmit, por e di që vijmë nga një traditë e mirë leximi. Mjafton të përmendim shkrimtarë si Agolli dhe Kadareja, të cilët shisnin mijëra kopje që në ditët e para të botimit. Njerëzit lexonin dhe i vlerësonin ata që lexonin.

Si ndodhi, pra, që arritëm deri në këtë pikë  ku të shkruash poezi është turp? Aq turp, sa askush nga të rinjtë nuk guxon ta shpallë hapur prirjen e tij?

U preka nga konstatimi i mësueses, por edhe u revoltova. Thashë me zë të lartë se turpi më i madh nuk ishte tek ata që shkruanin, por tek ata që tallnin e përçmonin ndjenjën njerëzore. Përmenda madje edhe turpe më të mëdha  si zhveshja në mes të klasës apo dhuna ndaj dikujt  dhe e mbylla duke thënë se pikërisht fakti që dikush mendon se të shkruash poezi është turp, është në vetvete turpi më i madh.

Pastaj e pyeta mësuesen pse ndodh kjo.

Arsyet e saj ishin po ato që kisha përjetuar edhe unë dikur: shkrimtarët e rinj konsiderohen të dobët, të ndryshëm, madje edhe të llastuar.

Sot, me gjithë modernizimin, teknologjinë dhe njohjen e gjuhëve të huaja, kuptova se nuk ka ndryshuar shumë në psikikën tonë shoqërore,  sidomos në aspektin e vërtetë të emancipimit dhe respektit për tjetrin.

Ndjeva trishtim. Trishtim për shoqërinë, por edhe për ata të rinj që detyrohen të fshehin vetveten për shkak të bullizimit.

Në fund të takimit, pasi u përshëndeta me ta, një djalë rreth shtatëmbëdhjetë vjeç u afrua dhe më uroi sukses. Vura re në fytyrën e tij se diçka e mundonte, sikur donte të më fliste. Nga vetë fakti që më përgëzoi për suksesin, kuptova se e lidhi suksesin me letërsinë  dhe vetëm dikush që shkruan e ka këtë lloj perceptimi në moshë të re.

-Ti shkruan? – i thashĂ« pa ia lĂ«shuar dorĂ«n, duke e parĂ« nĂ« sy.

Ai qeshi lehtë dhe tundi kokën, as nuk e mohoi, as nuk e pohoi.

-Shkruan apo jo? – e pyeta pĂ«rsĂ«ri.

Atëherë, pasi u sigurua që shokët ishin larg, më tha me zë të ulët:

-Po, shkruaj.

-Pse nuk i boton? – e pyeta.

Ai u skuq dhe më tha me drojë:

-Kam frikë nga talljet.

Kaq zgjati biseda jonë, por më la një shije të hidhur.

Pasi dola nga takimi, i shkruajta Geraldos, njĂ« tĂ« riu nga Shkodra qĂ« studion mjekĂ«si dhe shkruan poezi shumĂ« tĂ« bukura. E pyeta nĂ«se edhe ai ishte bullizuar pĂ«r kĂ«tĂ« arsye, dhe pĂ«rgjigjja e tij ishte “po”.

“Kam filluar tĂ« shkruaj qĂ« nĂ« klasĂ«n e nĂ«ntĂ«, por jam bullizuar dhe pastaj, deri nĂ« vitin e dytĂ« tĂ« gjimnazit, nuk kam shkruar mĂ«, sepse mĂ« vinte turp. Ka qenĂ« zysha e letĂ«rsisĂ« ajo qĂ« mĂ« shtyu tĂ« rifilloj, ajo qĂ« mĂ« motivoi tĂ« shkruaj sĂ«rish poezi,” – mĂ« shkroi Geraldo.

Në atë çast kuptova se brezi i ri, pavarësisht zhvillimeve të mëdha teknologjike dhe hapjes së mendjes në shumë drejtime, ende vuan nga plagë të vjetra. Letërsia dhe shkrimtaria, duket, nuk kanë arritur ende të thyejnë tabunë e parë , drojën për të dalë hapur dhe për të pranuar se shkrimi është nevojë shpirtërore, jo turp.

Por kuptova edhe njĂ« herĂ« se pyetjen “A shkruan dikush kĂ«tu?” duhet ta bĂ«j mĂ« shpesh nĂ« takime tĂ« tilla. Jo pĂ«r tĂ« nxitur dikĂ« tĂ« shkruajĂ«, por pĂ«r tĂ« kuptuar plagĂ«t e fshehta tĂ« njĂ« brezi qĂ« mendoja se i kishte shĂ«ruar.

The post A shkruan dikush këtu? appeared first on Gazeta Si.

↗

‘Qytetet e sotme janĂ« hapĂ«sira tĂ« konfliktit’

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj

Nga Luis Alfonso Escudero GĂłmez – Qytetet moderne paraqiten si hapĂ«sira tĂ« gjalla, tĂ« ndĂ«rlikuara dhe vazhdimisht nĂ« ndryshim, ku ndĂ«rthuren tensionet shoqĂ«rore, ndryshimet ekonomike dhe sfidat ekologjike. NĂ« shekullin XXI, urbanizimi Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« procesi dominues global, duke shndĂ«rruar qytetet nĂ« laboratorĂ« ku testohen forma tĂ« reja tĂ« organizimit shoqĂ«ror dhe ekonomik. MegjithatĂ«, ky proces nuk Ă«shtĂ« i njĂ«trajtshĂ«m: disa vende pĂ«rjetojnĂ« rritje tĂ« vrullshme urbane, ndĂ«rsa tĂ« tjera pĂ«rballen me tkurrje demografike dhe transformime strukturore. Qyteti shihet si njĂ« organizĂ«m i gjallĂ«, i cili pĂ«rthith burime, prodhon energji, ushtron funksione ekonomike dhe rregullatore, dhe shĂ«rben si pikĂ« takimi pĂ«r identitete, kultura dhe kujtesĂ« kolektive.

Qytetet moderne nuk mund të kuptohen pa marrë parasysh logjikën neoliberale që i ka formësuar në dekadat e fundit. Privatizimi i hapësirave publike, komercializimi i shërbimeve, gentrifikimi, fragmentimi i lagjeve, dhe dobësimi i rolit të shtetit në shërbimet sociale kanë prodhuar një model qyteti të pabarabartë dhe të thelluar në kriza. Ky model përqendron investimet në zona të privilegjuara, ndërsa periferitë dhe komunitetet e cenueshme përballen me mungesë shërbimesh, izolim dhe pasiguri. Qyteti bëhet kështu jo vetëm pasojë, por edhe motor i pabarazive sociale.

Qyteti nuk është një realitet i fiksuar. Përkundrazi, ai është proces i hapur dhe i papërfunduar, i formësuar nga veprimet dhe rezistenca e banorëve, nga konfliktet politike dhe nga vizionet alternative të zhvillimit. Papërfundueshmëria e tij krijon hapësira për veprim kolektiv, për rikonceptim të hapësirës publike dhe për forma të reja të solidaritetit. Kjo tregon se qytetet, përveçse prodhojnë pabarazi, mund të prodhojnë edhe shpresë dhe transformim.

Megjithatë, urbanizimi nuk ndodh në mënyrë të njëtrajtshme. Ndërsa disa rajone si Afrika Sub-Sahariane po përjetojnë një shpërthim urban, vende të tjera, si SHBA-të apo Europa, shfaqin një panoramë të përzier të tkurrjes demografike, zgjerimit periferik, gentrifikimit dhe riciklimit të hapësirës urbane. Këto kontradikta tregojnë se qyteti i sotëm është produkt i faktorëve lokalë, historikë, ekonomikë dhe gjeopolitikë, por edhe pjesë e një logjike globale që ka standardizuar format urbane dhe ka përhapur modelin e qytetit kapitalist në çdo kontinent

Koncepti i drejtësisë urbane është qendror në këtë analizë. Një qytet i drejtë nuk matet thjesht me tregues ekonomikë, por me aksesin e barabartë në banim, transport, hapësira publike dhe mundësi sociale. Ai kërkon diversitet kulturor e ekonomik dhe një demokraci të gjallë ku kërkesat e komuniteteve përfshihen realisht në vendimmarrje. Përmes këtij kuadri, së pari ngrihet pyetja: për kë po zhvillohen qytetet moderne? Rritja urbane shpesh paraqitet si e pashmangshme dhe pozitive, por teksti argumenton se nuk është rritja vetë që sjell mirëqenie, por mënyra se si ajo menaxhohet.

Ndryshimet klimatike paraqiten si sfida mĂ« e madhe e qyteteve tĂ« shekullit XXI. Ato kĂ«rkojnĂ« njĂ« transformim tĂ« thellĂ« tĂ« urbanizmit drejt atĂ« qĂ« autorĂ«t e quajnĂ« “urbanizĂ«m klimatik”, ku politikat e planifikimit kombinojnĂ« drejtĂ«sinĂ« sociale me qĂ«ndrueshmĂ«rinĂ« mjedisore. Qytetet duhet tĂ« reduktojnĂ« varĂ«sinĂ« nga energjitĂ« ndotĂ«se, tĂ« investojnĂ« nĂ« hapĂ«sira tĂ« gjelbra, tĂ« ndĂ«rtojnĂ« infrastrukturĂ« tĂ« qĂ«ndrueshme dhe tĂ« mbrojnĂ« komunitetet mĂ« tĂ« prekura nga rreziqet klimatike. NĂ« kĂ«tĂ« drejtim,  bĂ«het thirrje pĂ«r largim nga paradigma e rritjes sĂ« pakontrolluar dhe pĂ«rqafim tĂ« qasjeve tĂ« reja post-rritĂ«se qĂ« vendosin nĂ« qendĂ«r mirĂ«qenien, barazinĂ« dhe qĂ«ndrueshmĂ«rinĂ«.

 Qytetet e sotme  janë hapësira të konfliktit, por edhe të imagjinatës politike. Ato janë përgjithësisht të pambaruara dhe kjo papërfundueshmëri duhet parë si një mundësi për ndryshim. Streset urbane, nga gentrifikimi te krizat e strehimit, nga turistifikimi te mbikëqyrja duhen trajtuar si procese të ndërlidhura që mund të riorganizohen përmes planifikimit demokratik, pjesëmarrjes qytetare dhe shkencës së hapur. Vetëm përmes bashkërendimit midis gjeografisë kritike urbane dhe shkencës së qytetit mund të krijohen politika të ndershme, të bazuara në prova dhe të orientuara drejt një të ardhmeje të qëndrueshme dhe të barabartë.

Kjo qasje kërkon një optimizëm strategjik dhe një hapje të vazhdueshme ndaj metodave dhe ideve të reja. Qytetet e së ardhmes duhet të ndërtohen mbi parimin se hapësira urbane është për njerëzit, jo për përfitime spekulative ose interesa të ngushta ekonomikë. Në këtë mënyrë, transformimi i qyteteve bëhet jo vetëm i mundur, por i domosdoshëm përballë sfidave të kohës moderne dhe krizave të epokës.

Luis Alfonso Escudero Gómez është profesor Titular Laboral në Universitat de les Illes Balears, Departamenti i Gjeografisë, Spanjë

The post ‘Qytetet e sotme janĂ« hapĂ«sira tĂ« konfliktit’ appeared first on Gazeta Si.

↗

Një kufomë nuk mund të qajë

✇Gazeta Si
By: Gazeta Si

Nga Enkeleid Llanaj-Vrasja e njĂ« gjyqtari brenda nĂ« sallĂ«n e gjyqit duhej tĂ« kishte nxjerrĂ« shqiptarĂ«t nĂ« rrugĂ«. ShqipĂ«ria duhej tĂ« kishte bĂ«rtitur. Mallkimi i gjithsecilit prej nesh qĂ« nĂ« kĂ«tĂ« vend nuk jetohet, nuk duhet tĂ« tingĂ«llonte si njĂ« ogurzi, pĂ«rkundrazi. Sepse nĂ«se vritet njĂ« gjyqtar — ai qĂ« mban nĂ« dorĂ« drejtĂ«sinĂ« — atĂ«herĂ« secili prej nesh Ă«shtĂ« i pambrojtur dhe jeta jonĂ« Ă«shtĂ« nĂ« rrezik.

Por kjo britmĂ« nuk erdhi. Pas disa reagimeve tĂ« zakonshme institucionale dhe komenteve nĂ« media, jehona u shua shpejt. Pse? Sepse jemi kthyer nĂ« njĂ« komb-kufomĂ« — tĂ« ngurtĂ«suar nga apatia, tĂ« mpirĂ« nga pĂ«rditshmĂ«ria, tĂ« paralizuar nga lodhja e vazhdueshme dhe pritjet e gjata. NjĂ« trup i gjallĂ« nĂ« pamje, por me shpirt tĂ« vdekur, qĂ« s’ka mĂ« forcĂ«n tĂ« qajĂ«, tĂ« reagojĂ« apo tĂ« luftojĂ«.

Kemi rrugë të reja, shërbime të përmirësuara, teknologji që hyjnë në jetën tonë. Por ritmi i të bërit të gjërave është aq i ngadaltë, saqë për të ndjerë frytet e tyre duhet të presësh më shumë se një jetë të tërë. Ne nuk mund ta harxhojmë jetën duke pritur qetësinë në një jetë tjetër.

ShumĂ« prej nesh do tĂ« enden sĂ«rish nĂ« korridoret e gjykatave, nĂ« pritje tĂ« vendimeve qĂ« zvarriten me vite. TĂ« tjerĂ« luftojnĂ« pĂ«r bukĂ«n e pĂ«rditshme, pĂ«r njĂ« punĂ« qĂ« nuk mjafton pĂ«r tĂ« jetuar. TĂ« tjerĂ« shajnĂ« dhe fyjnĂ« kĂ«tĂ« shoqĂ«ri urbane me trafik tĂ« rĂ«nduar dhe, alla shqiptare, qĂ« nĂ« vend tĂ« zgjidhjeve pĂ«r shumĂ« vite po shkon drejt rĂ«ndimit. TĂ« tjerĂ« janĂ« lodhur nga mungesa e njĂ« shtĂ«pie pĂ«r ta blerĂ« ose marrĂ« me qira, sepse çmimet kanĂ« shkuar mĂ« lart se maja mĂ« e lartĂ« e shumĂ«katĂ«sheve tĂ« TiranĂ«s. Jemi tĂ« lodhur nga mungesa e shĂ«rbimeve tĂ« plota shĂ«ndetĂ«sore dhe çmimet e banesave qĂ« fluturojnĂ« mbi çdo logjikĂ«. ShumĂ« fĂ«mijĂ« largohen nga vendi, dhe shpresa duket mall shumĂ« i shtrenjtĂ« pĂ«r t’u poseduar.

Jeta në Shqipëri është një spiralë e pafundme sfidash: zgjidh një problem, dalin tre të tjerë. Dhe mbi plagët e vjetra shtohen plagë të reja. Ne jemi një komb që ecën, por ecja është kaq e ngadaltë, saqë shpesh ndjehemi si një kufomë që përpiqet të lëvizë.

Në këtë gjendje, një vrasje ndoshta na trondit për pak, por nuk na alarmon më. Dhe kjo është gjëja më frikshme: kur e keqja bëhet zakon dhe kur një komb humbet shpirtin e tij.

Kjo apati nuk lindi vetvetiu. Ka rrënjë dhe autorë që e ushqejnë këtë gjendje. Kur të kemi guximin të kuptojmë kush e mbolli këtë murtajë shoqërore, atëherë do të kemi ngritur kokën dhe do të shikojmë më larg se përditshmëria që na mbyt. Dhe vetëm atëherë do të kuptojmë se nuk mund të presim një jetë tjetër për të gjetur qetësinë që na takon në këtë jetë.

The post Një kufomë nuk mund të qajë appeared first on Gazeta Si.

↗

Si intelektualët zbuluan Zotin dhe rikthimi i besimit në botën moderne

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj

Nga Peter Savodnik – Matthew Crawford, njĂ« autor dhe filozof i njohur amerikan e  filloi jetĂ«n e tij duke mos qenĂ« besimtar. Ai e kaloi fĂ«mijĂ«rinĂ« duke udhĂ«tuar me nĂ«nĂ«n e tij nga njĂ« ashram Hindu nĂ« Oakland, Kaliforni, nĂ« udhĂ«time tĂ« shpeshta nĂ« Indi, New York, Miami dhe Santa Monica, por asnjĂ« pĂ«rvojĂ« metafizike nuk e mbushi boshllĂ«kun shpirtĂ«ror qĂ« ai ndiente.

Si nĂ«na e tij, Crawford gjithmonĂ« kĂ«rkonte kuptim dhe siguri pĂ«r identitetin e tij, lumturinĂ« dhe kuptimin e asaj qĂ« do tĂ« thotĂ« tĂ« jesh burrĂ«. NĂ« vitet 1990, ai studionte filozofi greke nĂ« Universitetin e Chicagos, ku pĂ«rqafoi agnosticizmin, duke e konsideruar atĂ« “pozicionin e preferuar i njerĂ«zve modernĂ«.” Crawford  ishte i impresionuar nga kritika e Nietzsche-sĂ« ndaj krishterimit, duke e parĂ« fenĂ« si njĂ« formĂ« tĂ« moralitetit tĂ« skllavit qĂ« u shĂ«rben tĂ« dobĂ«tĂ«ve.

Matthew Crawford

Por një takim me Marilyn Simon në Kishën Anglikane Saint Margaret në Winnipeg në vitin 2016 ndryshoi rrënjësisht jetën e tij. Simon ishte një grua e zgjuar dhe e bukur, e mbushur me një forcë bujare që buronte nga besimi i saj. Në këtë kishë të bukur me dritare të ngjyrosura, stolat e mahonit dhe piano të vogël, Crawford pa një të ardhme të re që përfshinte Simon dhe ndoshta edhe Zotin. Më në fund, vitin e kaluar, ai u konvertua në Kishën Anglikane dhe më pas u martua me Simon. Crawford e përshkruan këtë ndryshim si një përvojë që i hapi një dimension të ri të realitetit dhe kuptimit që më parë nuk e kishte perceptuar.

Historia e Crawford reflekton njĂ« fenomen mĂ« tĂ« gjerĂ«: njĂ« rikthim i fesĂ« mes intelektualĂ«ve, sipĂ«rmarrĂ«sve dhe figurave publike. Pas rritjes sĂ« ateizmit tĂ« ri nĂ« fund tĂ« shekullit XX, i promovuar nga Hitchens, Dawkins, Harris dhe Dennett, disa nga mendimtarĂ«t mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m po rishikojnĂ« vlerĂ«n e besimit fetar. Historiani Niall Ferguson dhe psikologu Jonathan Haidt argumentojnĂ« se feja krijon komunitet tĂ« fortĂ« dhe plotĂ«son njĂ« nevojĂ« njerĂ«zore pĂ«r kuptim dhe moralitet, diçka qĂ« ateizmi i pastĂ«r nuk mund ta ofrojĂ«. Haidt thekson se gjatĂ« evolucionit njerĂ«zit kanĂ« zhvilluar aftĂ«sinĂ« pĂ«r tĂ« krijuar njĂ« “rreth tĂ« shenjtĂ«â€ dhe pĂ«r t’u lidhur me tĂ« tjerĂ«t nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« tĂ« krijohet njĂ« komunitet i fortĂ«, njĂ« dimension qĂ« nuk mund tĂ« zĂ«vendĂ«sohet  vetĂ«m nga racionaliteti dhe shkenca.

Jordan Peterson

Rritja dhe rënia e ateizmit të ri shoqërohet me ndryshime të mëdha demografike dhe kulturore: numri i besimtarëve ra ndjeshëm në Perëndim gjatë shekullit XX, por pas vitit 2020 shihet një rikthim i të rinjve drejt fesë. Shumë figura publike si Joe Rogan, Russell Brand, Peter Thiel, Elon Musk dhe Jordan Peterson kanë filluar të flasin hapur për vlerat e besimit, duke e parë fenë jo vetëm si një ideologji, por si një udhëzim për jetën dhe moralin. Këta individë tregojnë se edhe ata që kanë kaluar trauma ose zhgënjime të thella shpirtërore mund të gjejnë kuptim dhe shërim përmes fesë, duke e shndërruar përvojën personale në një rrugë drejt kuptimit dhe bashkimit me komunitetin.

Historitë e Ayaan Hirsi Ali ( shkrimtare, politikane dhe aktiviste somalezo-holandeze) dhe Paul Kingsnorth ( shkrimtar, poet dhe aktivist britanik)  tregojnë këtë lëvizje personale dhe shpirtërore. Hirsi Ali, e lindur në një familje muslimane e cila ka përjetuar dhunë të tmerrshme gjatë fëmijërisë, gjeti strehim shpirtëror dhe kuptim te krishterimi pas një jete të mbushur me sfida dhe trauma. Paul Kingsnorth, pas një udhëtimi të gjatë spiritual dhe lidhjes së thellë me natyrën, gjeti një ekuilibër midis natyrës dhe hyjnores në Orthodoksinë Romake. Të dy tregojnë se rikthimi te feja shpesh nuk është rezultat i një vendimi racional, por i një përvoje personale dhe ndjesie të brendshme për kuptim. Për shumë njerëz, ky rikthim është një mënyrë për të rigjetur lidhjen me natyrën, traditat dhe kulturën që shpesh janë humbur në botën moderne.

Paul Kingsnorth

Ky rikthim nuk është vetëm individual. Në komunitetet lokale, shihet një gjallërim i fesë, veçanërisht në kishat katolike dhe ortodokse në SHBA. Të rinjtë po gjejnë kënaqësi dhe lidhje të vërtetë shpirtërore, duke u angazhuar në rituale, muzikë të kishës dhe biseda për kuptimin e jetës. Prania e ritualeve dhe komunitetit po ndihmon në rindërtimin e lidhjeve shoqërore dhe shpirtërore, të dëmtuara nga izolimi dhe atomizimi i shoqërisë moderne. Për shumë prej tyre, pjesëmarrja në kishë ofron një sens të përbashkët ku mund të diskutohen pyetje të mëdha mbi moralin, dashurinë dhe qëllimin e jetës, gjë që nuk mund të gjendet thjesht përmes teknologjisë apo edukimit.

Shumë prej të rinjve po i drejtohen fesë për të gjetur një lidhje të thellë, të ndërtuar mbi tradita dhe rituale. Në disa nga kishat më të njohura, pjesëmarrësit e rinj janë tashmë më të shumtë se brezat e mëparshëm, duke reflektuar një kërkim për kuptim dhe bashkim shpirtëror që shkon përtej materializmit dhe teknologjisë. Rikthimi te feja po shfaqet gjithashtu në rritjen e komuniteteve online dhe në përhapjen e diskutimeve mbi moralin, etikën dhe spiritualitetin midis të rinjve.

Ayaan Hirsi Ali

Në përfundim, rikthimi te feja në botën moderne nuk shihet si një trend ose modë kulturore por si një reagim ndaj boshllëkut shpirtëror dhe një përpjekje për të balancuar fuqitë e shkencës dhe teknologjisë me dimensionin shpirtëror të jetës. Historia e Crawford dhe shumë të tjerëve tregon se besimi mund të jetë një burim i fuqishëm rikuperimi, dashurie dhe udhëheqjeje morale në një botë që shpesh duket e humbur. Rikthimi te besimi nuk është vetëm për individualizmin, por për rikrijimin e komunitetit dhe lidhjes njerëzore, duke i dhënë jetës një kuptim më të thellë dhe qëndrueshmëri shpirtërore. Ai përfaqëson një formë të re të kërkimit për kuptim, ku individët dhe shoqëritë mund të gjejnë harmoni mes materializmit, racionalitetit dhe shpirtit.

Burimi: The Freepress

Peter Savodnik Ă«shtĂ« gazetar dhe autor amerikan, i njohur pĂ«r shkrimet e tij mbi politikĂ«n dhe kulturĂ«n. Ai Ă«shtĂ« kryeredaktor nĂ« The Free Press dhe ka kontribuar nĂ« publikime tĂ« tjera tĂ« njohura si Vanity Fair, The Guardian, The Atlantic, Wired, GQ, Harper’s Magazine, dhe Tablet

The post Si intelektualët zbuluan Zotin dhe rikthimi i besimit në botën moderne appeared first on Gazeta Si.

↗

Ngazëllimi që buron nga arti i madh


✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj

Nga Liridon Mulaj- ËshtĂ« mbrĂ«mje shtatori. Salla e TKOB po mbushet ngadalĂ«. NjerĂ«zit janĂ« veshur mirĂ«, me kujdes dhe me shije. KanĂ« zgjedhur garderobĂ«n posaçërisht pĂ«r tĂ« respektuar njĂ« event tĂ« rrallĂ«. Atmosfera Ă«shtĂ« e qetĂ«, por nĂ« pritje. Pas pak do tĂ« dalĂ« nĂ« skenĂ« Ermonela Jaho.

Repertori i saj është i menduar si një dhuratë për vendin. Shpirtëror, i ndjeshëm, i zgjedhur me kujdes për publikun që Jaho e cilëson si më të veçantin në botë. Ndërkohë që të gjithë kanë zënë vendet, dritat fiken dhe zëri i altoparlantëve njofton se shfaqja do të nisë pas pak. Një kujtesë e thjeshtë i fton spektatorët të ndalin telefonat, një rregull tashmë i domosdoshëm në një kohë kur teknologjia dhe ekranet na mbërthejnë çdo ditë.

Ajo shfaqet e thjeshtë, me një fustan bardhë e zi. Flokët i ka të kapur, ndërsa buzëqeshja e saj përçon jo vetëm ngrohtësi, por edhe një përzierje emocionesh: ankth, shpresë dhe mirënjohje. Publiku duartroket i përmbajtur, edhe ai me një lloj tensioni të brendshëm që pasqyron atë të artistes. Që në fillim ndihet se diçka e rëndësishme po afrohet, edhe pse ajo që do të ndodhë mbetet e papërshkrueshme dhe unike. Telefonat nisin të shkreptijnë foto e video, duke u bërë të bezdisshëm dhe të tepërt.

Ka një emocion të veçantë sa herë ajo del në skenë. Jo domosdoshmërisht prej faktit se është një yll botëror, as vetëm prej aftësive të saj të jashtëzakonshme për të përvetësuar çdo pjesë, çdo arie apo vokaliz, sado e vështirë të jetë. Ky emocion nuk lidhet vetëm me standardin e lartë që ajo ka arritur në skenat më prestigjioze të botës, por me një ndjesi që të rikthen tek ajri klasik i kohëve të lavdishme të Europës së artit të madh. Sepse, sa herë Ermonela Jaho shfaqet në skenën e TKOB, dihet se mbrëmja do të jetë e veçantë, një fragment kohe i çmuar që të transporton herë në Italinë e Puccinit të fillimshekullit XX, herë në Veronën e Kapuletëve të Bellinit, e deri tek lirikët dramatikë të Catalanit.

Brenda një salle relativisht të vogël, me një orkestër më të përmbajtur dhe me një publik më intim, përmblidhet thelbi i artit të madh klasik.

MbrĂ«mja nis me Donizettin, me “Deh! Tu di un’umile preghiera” nga Maria Stuarda. ZĂ«ri i saj ngjitet, zbret, lakohet lirshĂ«m dhe shpesh e befason publikun, i cili reagon me duartrokitje tĂ« buta pas çdo pjese. MarrĂ«dhĂ«nia mes saj dhe sallĂ«s Ă«shtĂ« ende e ndrojtur, e paplotĂ«suar. Publiku ende vĂ«shtirĂ« ta besojĂ« se njĂ« artiste e kĂ«tij niveli Ă«shtĂ« pjesĂ« e kĂ«tij vendi, Ă«shtĂ« shqiptare, Ă«shtĂ« “si ata”. Edhe Ermonela e ndien kĂ«tĂ«! PĂ«rtej karrierĂ«s botĂ«rore, kujtimet e fillesave tĂ« saj, tĂ« vĂ«shtirĂ«sive dhe sakrificave nĂ« kĂ«tĂ« sallĂ«, ajo kthehet gjithmonĂ«. Dhe publiku pĂ«rballĂ« saj, sado i paktĂ«, Ă«shtĂ« i veçantĂ«: janĂ« njerĂ«zit e saj, ata qĂ« i sjellin ndĂ«r mend gjyshen, aromat e gatimeve dhe kujtimet qĂ« ajo i rrĂ«fen me lot dhe dashuri.

Kjo e bën tensionin e mbrëmjes të veçantë. Nuk është vetëm arti, por marrëdhënia e ndërlikuar mes artistes dhe vendit të saj, një marrëdhënie ku dashuria dhe pritshmëritë ndihen në çdo notë.

Ajo kĂ«ndon, interpreton, ulet nĂ« gjunjĂ«, mbĂ«shtetet nĂ« podiumin e dirigjentit, ndĂ«rvepron me publikun, i sheh nĂ« sy duke i ftuar tĂ« bĂ«hen pjesĂ« e shpirtit tĂ« saj artistik. ËshtĂ« njĂ« dialog i gjallĂ«, njĂ« vallĂ«zim i brendshĂ«m qĂ« rrallĂ« tĂ« lĂ« tĂ« marrĂ«sh frymĂ«.

Në fundin e çdo pjese, ajo emocionohet dhe përshëndet publikun. Rikthehet sërish, me buzëqeshje dhe me siguri që rritet dalëngadalë. Në ato dy orë të mbush me gëzim dhe të bën të hapësh zemrën. Nuk është thjesht madhështia e interpretimit të saj që ka mahnitur botën, por prania në skenë, forca e shprehjes, mënyra se si i jep kuptim çdo gjesti. Ermonela mbetet një figurë e gjallë e skenës, që të frymëzon sa herë shfaqet, qoftë në një koncert, qoftë në një takim publik.

Orkestra e TKOB është në nivelin e shfaqjes. Nëse mbyll sytë, mendon se je në Vjenë apo në Venecia, dhe kjo falë dirigjentit të jashtëzakonshëm Fabrizio Maria Carminati, i cili i ka dhënë orkestrës një tjetër fytyrë. Që nga hyrja solemne, përshëndetja, e deri tek detajet e çdo note, gjithçka e kthen mbrëmjen e 17 shtatorit në një përjetim magjik.

Ndërkaq, Ermonela, me sharmin dhe klasin e saj të lindur  e destinuar për të qenë një yll i madh, që nga korridoret e fëmijërisë, nga gatimet e gjyshes, nga refuzimet e hershme të pedagogëve dhe bashkëstudentëve. Dhe megjithatë, ajo kthehet gjithmonë këtu, për të ndarë me vendin e saj dhe publikun e tij ndjesinë e një arti të madh. Sepse, falë Ermonelës, edhe publiku shqiptar gjen një pasqyrim të vetes në skenën botërore.

Edhe ne, të paktën për një natë, e ndjemë veten pjesë të boshtit të artit të madh, atij arti që rrallëherë artistët e sjellin me kaq intensitet, siç bën diva jonë, Ermonela. Nga këtu buron ngazëllimi, tensioni por dhe krenaria që lindin nga mbrëmje të tilla dhe mbeten gjatë brenda shpirtit tonë.

The post Ngazëllimi që buron nga arti i madh
 appeared first on Gazeta Si.

↗

TĂ« mos shkruash gjithçka


✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj

Nga Gazeta “SI”- Kur botova romanin “The Sense of an Ending” nĂ« vitin 2011,  isha 65 vjeç. Romani im i mĂ«parshĂ«m ishte botuar gjashtĂ« vjet mĂ« parĂ« dhe ishte mĂ« i gjatĂ« se tĂ« gjithĂ« romanet qĂ« kisha shkruar deri atĂ«herĂ«. GjĂ«ra tĂ« ndryshme tĂ« ndryshojnĂ« si person dhe si shkrimtar ndĂ«rsa plakesh. Mendon mĂ« shumĂ« pĂ«r kohĂ«n dhe kujtesĂ«n; pĂ«r atĂ« qĂ« koha bĂ«n me kujtesĂ«n dhe qĂ« kujtesa bĂ«n me kohĂ«n. Gjithashtu, nuk i beson kujtesĂ«s aq sa kur ishe mĂ« i ri. Kupton se ajo ngjan mĂ« shumĂ« me njĂ« akt imagjinate sesa me njĂ« proces tĂ« thjeshtĂ« rikuperimi mendor.

Kur vjen puna te shkrimi, mund të ndodhin dy gjëra. E para është që ke më shumë besim në aftësinë tënde për të kaluar nëpër kohë. Shembulli i madh këtu është Alice Munro.  Mund të lexosh një tregim të saj, rreth 30 faqesh, dhe të kuptosh se, pothuajse pa e vënë re, duket sikur gjithë jeta e një personazhi ka kaluar. Si ia doli ajo?- Pyet veten. Në romanin tim, ka një pjesë fillestare prej rreth 50 faqesh, pastaj një hendek 40-vjeçar, dhe më pas edhe njëqind faqe të tjera. Nuk do ta kisha guxuar në këtë mënyrë  kur isha më i ri.

Julian Barnes

GjĂ«ja e dytĂ« Ă«shtĂ« njĂ« kuptim i ndarĂ« me artistĂ« tĂ« tjerĂ« qĂ« nuk Ă«shtĂ« e nevojshme tĂ« vendosĂ«sh gjithçka. Ka piktorĂ« qĂ« nĂ« moshĂ« tĂ« madhe lejojnĂ« qĂ« kanavacĂ« ose druri tĂ« duket nĂ« mes tĂ« shenjave tĂ« tyre. Verdi, nĂ« vitet e tij tĂ« vona, shkruante mĂ« kursyeshĂ«m; siç tha vetĂ«, “MĂ«sova kur tĂ« mos i shkruaj notat.”  Dhe mendoj se mĂ«sova kur tĂ« mos vendos ato fjali tĂ« tepĂ«rta. Nuk Ă«shtĂ« mungesĂ« energjie fizike (ndonĂ«se edhe kjo Ă«shtĂ« e pamohueshme), por njĂ« njohje qĂ« shpesh mund tĂ« bĂ«sh mĂ« shumĂ« duke thĂ«nĂ« mĂ« pak, duke ftuar njĂ«kohĂ«sisht lexuesin tĂ« plotĂ«sojĂ« boshllĂ«qet. Doja qĂ« romani tĂ« ishte njĂ«kohĂ«sisht meditativ dhe njĂ« dramĂ« psikologjike.

Kur pĂ«rfundoj njĂ« roman, zakonisht harroj origjinĂ«n, proceset dhe vuajtjet e tij: nuk mĂ« shĂ«rbejnĂ« mĂ«. E di qĂ« herĂ«t, shkrova emrin e njĂ« shoku me tĂ« cilin isha i afĂ«rt nĂ« shkollĂ« dhe mĂ« pas humba kontaktin; vetĂ«m pĂ«r tĂ« zbuluar, kur isha rreth 50 vjeç, qĂ« ai ishte vetĂ«vrarĂ« njĂ« çerek shekulli mĂ« parĂ«. Nuk ishte vetĂ« vdekja, por ajo mosdije e gjatĂ« dhe e çuditshme qĂ« ndikoi nĂ« njĂ« fijĂ« qendrore tĂ« romanit. E dija gjithashtu se doja qĂ« romani tĂ« ishte njĂ«kohĂ«sisht meditativ dhe njĂ« dramĂ« psikologjike. Dy mĂ«nyra, ashtu si do tĂ« kishte dy ritme: nĂ« pjesĂ«n e parĂ«, ritmi, ose anti-ritmi, i kujtesĂ«s, ndĂ«rsa pjesa mĂ« e gjatĂ« e dytĂ« do tĂ« lĂ«vizte nĂ« “kohĂ« reale”.

Ajo qĂ« mbaj mend mirĂ« ishte problemi me titullin. Fillimisht e quaja Unrest ,  fjala e fundit nĂ« roman. NjĂ« mik u shqetĂ«sua qĂ« nĂ«se shkoje nĂ« Waterstones dhe pyetje: “A e keni Unrest?” mund tĂ« tingĂ«llonte si njĂ« pyetje mbi marrĂ«dhĂ«niet industriale tĂ« dyqanit. Kjo e vrau idenë  time. NĂ« fund, gjetĂ«m titullin The Sense of an Ending. E provova te miqtĂ«. Shumica e pĂ«lqyen, por njĂ«ri theksoi se ekzistonte njĂ« vepĂ«r klasike e kritikĂ«s letrare nga Frank Kermode me tĂ« njĂ«jtin titull. Nuk e kisha dĂ«gjuar, e lĂ«re mĂ« lexuar (dhe ende nuk e kam lexuar). Mendova, paksa lehtĂ«sisht: “Nuk ka tĂ« drejtĂ« autori pĂ«r tituj, ai e ka pasur pĂ«r gati 50 vjet, tani Ă«shtĂ« i imi.” Kur dolĂ«n recensionet, disa vunĂ« re se libri im ishte “nĂ« bisedĂ«â€ me Kermode, duke zhvilluar idetĂ« e tij, ose ndoshta duke ofruar njĂ« pĂ«rgjigje miqĂ«sore.

The post TĂ« mos shkruash gjithçka
 appeared first on Gazeta Si.

↗

Proza dhe poezia, dualizëm apo vokacion?

✇Gazeta Si
By: Liridon Mulaj

Nga Gazeta “SI”- Ka njĂ« pyetje thelbĂ«sore e cila i drejtohet gjithmonĂ« krijuesve, veçanarisht atyre qĂ« lĂ«vrojnĂ« dy zhanret, prozĂ«n dhe poezinĂ«. A mund t’i zotĂ«rojĂ« njĂ« krijues tĂ« dyja nĂ« tĂ« njĂ«jtin nivel estetik apo gjithmonĂ«, njĂ«ri zhanĂ«r prevalon mbi tjetrin?

Romancierët e mëdhenj thuhet se nuk mund të jenë poetë të mëdhenj, dhe anasjelltas por kjo më shumë se mundësi, mbetet zgjedhje. Milan Kundera shkruante edhe poezi, edhe pse gjërësisht njihet si romancier, madje si një nga më të mirët e shekullit të 20-të. Gjithashtu Pessoa, edhe pse ishte poet madhështor dhe njihet si i tillë, proza e tij mbetet dhe sot brilante, gati-gati tronditëse.

Mbi këtë temë, se a qëndrojnë poezia dhe proza në të njëjtin un krijues e po me të njëjtin sublimim, GazetaSi.al ka pyetur dy krijues, kritikë letrarë e po ashtu njohës të mirë të letërsisë. Latif Mustafa dhe Agim Baçi japin versionet e tyre mbi pyetjen se : Proza dhe poezia janë dualizëm apo vokacion i ndarë?  

Latif Mustafa: Përmes prozës vazhdojmë të dekodifikojmë poezitë, apo thellësinë historike të popullit tonë

Si student i filozofisë gjithmonë kam patur problem me poezinë dhe të kuptuarit e saj. Shpesh herë më është thënë se ajo nuk duhet kuptuar por duhet ndjerë thellësisht, ngaqë burimi i saj është krejt metafizik dhe është zgjatim i një bote apo realiteti që ne nuk e shohim, nuk e prekim. Problemi im poezinë fillon me paragjykimin e filozofit Platon, gjegjësisht, Sokratit të cilët iu kundërvunë poezisë së Homerit, mitologjisë, kozmogonisë e teogonisë. Filozofët nuk pajtoheshin me zotrat që i përngjisnin njerëzve, dhe ky botëkuptim erdhi përmes poiesis-it apo krijimit artistik të poezisë. Në anën tjetër filozofia filloi të zhvillohet përmes dialogjeve dhe formës prozaike. Megjithatë, le të marrim shtruar, fillet e poezisë dhe prozës.

Latif Mustafa

Poezia dhe proza janĂ« dy forma tĂ« gjuhĂ«s qĂ« shpesh janĂ« parĂ« nĂ« raport dualist, por nĂ« thelb janĂ« vokacione komplementare. VetĂ« etimologjia na flet pĂ«r kĂ«tĂ« dallim: poezia vjen nga greqishtja poiesis – “tĂ« krijosh”, pra Ă«shtĂ« arti i shpikjes sĂ« botĂ«ve pĂ«rmes fjalĂ«s; ndĂ«rsa proza vjen nga latinishtja prosa oratio “fjalĂ« e drejtĂ«, e thjeshtĂ«â€, e lirĂ« nga ritmi dhe metrika. Poezia Ă«shtĂ« kĂ«nga e parĂ« e njeriut, e lidhur me mitin, ekstazĂ«n dhe pĂ«rjetimin estetik, ndĂ«rsa proza Ă«shtĂ« forma mĂ« e vonshme, e lidhur me mendimin racional, diskursin teorik dhe ndĂ«rtimin e shkencĂ«s.

NĂ« botĂ«n antike, poetĂ«t si Homeri dhe Hesiodi ishin bartĂ«sit e dijes, para se filozofia tĂ« shfaqej si disiplinĂ« mĂ« vete. Me filozofĂ«t ndodh edhe ndarja: Platoni, nĂ« RepublikĂ«n, i pĂ«rjashton poetĂ«t nga shteti ideal, sepse poezia imiton hijet e realitetit (mimesis), ushqen emocionet dhe rrezikon edukimin moral. PĂ«r tĂ«, e vĂ«rteta qĂ«ndron nĂ« botĂ«n e ideve, jo nĂ« mitet poetike. NdĂ«rkaq, Aristoteli e rehabiliton poezinĂ« nĂ« PoetikĂ«n: sipas tij, poezia nuk mashtron, por tregon universalen. Historia tregon çfarĂ« ndodhi, ndĂ«rsa poezia çfarĂ« mund tĂ« ndodhĂ«. Tragjedia, nĂ«pĂ«rmjet katarsisit, pastron dhe shĂ«ron shpirtin nga pasionet. NĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ«, Platoni dhe Aristoteli mishĂ«rojnĂ« dy pole qĂ« e shpjegojnĂ« pĂ«rhershmĂ«rinĂ« e debatit poezi–prozĂ«.

NĂ« planin historik, proza si gjuhĂ« e rrĂ«fimit tĂ« gjatĂ« lindi me Herodotin, “babanĂ« e historisĂ«â€, i cili nĂ« HistoritĂ« e tij shkroi pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« prozĂ« tĂ« rrjedhshme, duke kaluar nga miti nĂ« rrĂ«fim kritik. MĂ« vonĂ«, Heliodori, Longu dhe romakĂ« si Petroni eksperimentuan me prozĂ«n narrative, por romani modern erdhi me Cervantesin dhe Don Kishotin (1605), i cili i dha prozĂ«s shpirtin artistik tĂ« rrĂ«fimit kritik dhe universalisht njerĂ«zor. NĂ« traditĂ«n tonĂ« shqiptare, romani i parĂ« nĂ« prozĂ« Ă«shtĂ« Dashuria e Talatit me Fitnetin i Sami FrashĂ«rit, botuar mĂ« 1872 nĂ« Stamboll, qĂ« shĂ«noi lindjen e prozĂ«s artistike shqipe.

MegjithatĂ«, pĂ«r mua, raporti me poezinĂ« ndryshoi, kur njĂ« profesor i imi Amerikan gjatĂ« studimeve post-diplomike, na foli pĂ«r kapacitetet e poezisĂ« tĂ« shoqĂ«rive apo komuniteteve kulturore, para se ato tĂ« bĂ«heshin qytetĂ«rime, ruajtĂ«n thelbin arkaik dhe preservuan arkeologjinĂ« e dijeve tĂ« popujve tĂ« ndryshĂ«m. Ai njĂ« herĂ« mu drejtua duke mĂ« thĂ«nĂ«, Latif e vĂ«rteta e popullit tĂ«nd fshihet nĂ« poezi. Çdo popull, kur dĂ«shiron tĂ« rigjenerojĂ« dhe rindĂ«rtojĂ« veten, duhet t’i kthehet poezisĂ« sĂ« vet.

Poezia, për ne shqiptarët vërtetë ka qenë një bank adn-je dhe ne e kemi kultivuar veten duke gjetur modelet në poezi. Rëndom proza ka qenë e vonshme, po përmes saj kemi shkruar shkencë, kemi krijuar rrëfimin në varg të lirë për historinë tonë dhe përmes saj vazhdojmë të dekodifikojmë poezitë, apo thellësinë historike të popullit tonë.

Agim Baçi: Poezia nuk kërkon kuptimin, por ndijimin, reflektimin

Poezia mua mĂ« ngjan si dashuria- mund tĂ« thuash shumĂ« pĂ«r tĂ«, por kurrĂ« tĂ« mos ndjesh se ke thĂ«nĂ« fjalĂ«n e fundit. ËshtĂ« fjalĂ«, por nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« çuditshme nuk shpjegohet me fjalĂ«. ËshtĂ« fjalĂ«, por vetĂ« nuk ndalon te fjala, pĂ«r faktin se pasi lexon njĂ« poezi tĂ« mirĂ« duhet tĂ« ndjesh mĂ« sĂ« pari frymĂ«marrjen tĂ«nde, pastaj se si e gjithĂ« qenia jote kĂ«rkon ta imagjinojĂ«. NĂ«se imagjinata ka njĂ« shtysĂ« tĂ« fortĂ«, ajo mĂ« sĂ« shumti Ă«shtĂ« shkaktuar nga poezia. AsgjĂ« nuk ka tĂ« bĂ«jĂ« me metrikĂ«n, rimĂ«n, apo stilin e lirĂ«. Thjesht poezia troket pĂ«rmes fjalĂ«s nĂ«pĂ«r gjoks, nĂ«pĂ«r damarĂ« dhe zgjon gjakun tĂ« vlojĂ«.

Poeti dhe teoricieni francez, Fransua Malerb, duke folur pĂ«r raportin ndĂ«rmjet poezisĂ« dhe prozĂ«s thoshte se “Poezia i ngjan valles, kurse proza – tĂ« ecurit”. NdĂ«rsa shkrimtari, nobelisti indian Rabindranat Tagora, kur fliste pĂ«r veprĂ«n e tij lirike “Gitanjali”, tĂ« pĂ«rbĂ«rĂ« nga 10ç proza poetike, thoshte se “poezia dhe proza janĂ« motra e jo re e vjehĂ«rr”.

Agim Baçi

Poezia ngjan se shkruhet pĂ«r tĂ« treguar se fuqia e fjalĂ«s Ă«shtĂ« jo thjesht nĂ« atĂ« qĂ« thuhet, por pĂ«r atĂ« qĂ« duhet tĂ« kuptojmĂ«, tĂ« imagjinojmĂ«, tĂ« besojmĂ«. NĂ«se pĂ«r letĂ«rsinĂ« duhet tĂ« besojmĂ« se “leximi jemi ne”, atĂ«herĂ« kjo fjali merr fuqinĂ« mĂ« tĂ« madhe kur vjen puna tĂ« poezia. NĂ«se nuk ke marrĂ«dhĂ«nie tĂ« mirĂ« me veten, me imagjinatĂ«n tĂ«nde- nĂ«se nuk ke biseduar kurrĂ« me veten- vĂ«shtirĂ« tĂ« gjejĂ« rrugĂ« brenda teje poezia.

NdĂ«rsa proza duket “njĂ« poezi qĂ« fiton kohĂ«â€. Pra, proza ka rrjedhur nga poemat, ka kaluar nga vargjet nĂ« prozĂ«, duke kaluar nga ” e nĂ«ndheshmja” ku rri shpesh poezia, e duke kaluar nĂ« sipĂ«rfaqe, herĂ« si lumĂ«, si pyll apo dhe nĂ« daçi, shkretĂ«tirĂ«. Por duket sikur kĂ«tĂ« kalim e ka bĂ«rĂ« duke fituar kohĂ«, duke marrĂ« lexuesin pĂ«rdore herĂ« pas here duke e futur nĂ« labirinthe qĂ« poezia nuk futet, por duket se tĂ« “urdhĂ«ron” t’i gjesh vetĂ«.

The post Proza dhe poezia, dualizëm apo vokacion? appeared first on Gazeta Si.

❌