Gazeta “SI”- Shërbimi postar i Danimarkës do të dorëzojë letrën e tij të fundit më 30 dhjetor, duke i dhënë fund një tradite që ka zgjatur për rreth katër shekuj. Lajmi është bërë i ditur nga kompania PostNord, e cila ka vendosur të ndalojë përfundimisht shpërndarjen e letrave për shkak të rënies drastike të kërkesës dhe digjitalizimit të shpejtë të shoqërisë daneze.
PostNord, e krijuar në vitin 2009 pas bashkimit të shërbimeve postare të Danimarkës dhe Suedisë, ka njoftuar se si pjesë e këtij vendimi do të shkurtojë rreth 1.500 vende pune dhe do të heqë nga përdorimi 1.500 kuti postare të kuqe, të cilat për dekada kanë qenë simbol i shërbimit postar në vend.
Kompania e përshkroi Danimarkën si një nga vendet më të digjitalizuara në botë, duke theksuar se numri i letrave ka rënë ndjeshëm, ndërsa blerjet online dhe dërgesat e pakove janë në rritje të vazhdueshme. Për këtë arsye, PostNord ka vendosur të fokusohet kryesisht në shpërndarjen e pakove.
Heqja e kutive postare ka nxitur interes të madh te qytetarët. Vetëm brenda tri orësh, 1.000 kuti postare të çmontuara u shitën pasi dolën në treg në fillim të këtij muaji. Çmimi për një kuti në gjendje të mirë arriti deri në 268 euro, ndërsa ato më të konsumuarat u shitën për rreth 200 euro. Rreth 200 kuti të tjera pritet të dalin në ankand gjatë muajit janar.
PostNord ka bërë të ditur gjithashtu se do të rimbursojë pullat postare daneze të papërdorura, por vetëm për një periudhë të kufizuar kohore. Ndërkohë, kompania do të vazhdojë shpërndarjen e letrave në Suedi.
Qytetarët danezë do të kenë ende mundësi të dërgojnë letra përmes kompanisë private Dao, e cila tashmë ofron këtë shërbim dhe pritet ta zgjerojë atë nga muaji janar, me kapacitet deri në 80 milionë letra në vit.
Shërbimi postar danez ka qenë përgjegjës për shpërndarjen e letrave që nga viti 1624, duke shënuar kështu fundin e një prej institucioneve më të vjetra në historinë e vendit.
Mijëra gjurmë këmbësh dinozaurësh që datojnë 210 milionë vjet më parë janë gjetur në një park kombëtar në Italinë veriore.
Gjurmët e këmbëve, disa prej të cilave janë deri në 40 cm në diameter, janë të vendosura në rreshta paralelë dhe shumë prej tyre tregojnë gjurmë të qarta të gishtërinjve dhe kthetrave.
Mendohet se dinozaurët ishin prosauropodë, barngrënës me qafa të gjata, koka të vogla dhe kthetra të mprehta.
“Nuk do ta kisha imagjinuar kurrë se do të hasja në një zbulim kaq spektakolar në rajonin ku jetoj”, tha paleontologu, Cristiano Dal Sasso.
Shtatorin e kaluar, një fotograf vuri re gjurmët e këmbëve që shtriheshin qindra metra në një mur në parkun kombëtar Stelvio, në verilindje të Milanos.
Në periudhën Triasike, midis rreth 250 dhe 201 milion vjet më pare, muri ishte një sipërfaqe e sheshtë nga baticat, e cila më vonë u bë pjesë e zinxhirit alpin.
“Ky vend ishte plot me dinosaurë; është një thesar i madh shkencor”, tha Dal Sasso.
Grupet lëviznin në harmoni, shtoi ai, “dhe ka edhe gjurmë të sjelljeve më komplekse, si grupe kafshësh që mblidheshin në një rreth, ndoshta për qëllime mbrojtjeje”.
Prosauropodët, të cilët mund të ishin deri në 10 metra të gjatë, ecnin mbi dy këmbë, por në disa raste gjurmë duarsh u gjetën përpara gjurmëve të këmbëve, duke treguar se ata ndoshta ndaluan dhe mbështetën gjymtyrët e përparme në tokë.
Elio Della Ferrera, fotografi që zbuloi vendin, tha se shpresonte që zbulimi do të “nxisë reflektim tek të gjithë ne, duke nxjerrë në pah sa pak dimë për vendet ku jetojmë: shtëpinë tonë, planetin tonë”.
Sipas një njoftimi për shtyp nga ministria italiane e kulturës, zona është e largët dhe nuk është e arritshme nga shtigjet, kështu që në vend të saj do të përdoren dronët dhe teknologjia.
Parku kombëtar Stelvio ndodhet në luginën Fraele pranë kufirit të Italisë me Zvicrën, afër vendit ku do të zhvillohen Lojërat Olimpike Dimërore vitin e ardhshëm.
“Është sikur vetë historia donte t’i bënte homazh ngjarjes më të madhe sportive globale, duke kombinuar të kaluarën dhe të tashmen në një kalim simbolik të stafetës midis natyrës dhe sportit”, tha Ministria italiane e Kulturës.
Gazeta “SI”- Sipas një deklarate të botuar nga Public Library of Science, një studim i ri mbi anijen 2,400-vjeçare Hjortspring, e zbuluar me një depo armësh në fillim të shekullit të njëzetë në ishullin Als të Danimarkës, sugjeron se ajo mund të jetë ndërtuar në rajonin e Detit Baltik.
Së pari, Mikael Fauvelle nga Universiteti i Lund dhe kolegët e tij përdorën datimin me rrezatim karboni për të përcaktuar se litarët dhe ngjitësi (caulk) të gjetur me anijen datojnë nga shekulli i katërt ose i tretë para Krishtit. Pastaj, ata përdorën kromatografinë gazi dhe spektrometrinë masive për të përcaktuar se ngjitësi kishte shumë mundësi të ishte bërë nga yndyra kafshësh dhe pishë. Në atë kohë, kishte shumë pak pyje pishash në Danimarkë ose në veri të Gjermanisë, ku disa studiues më parë kishin sugjeruar se anija ishte ndërtuar.
Copë ngjitësi me gjurmë gishti (majtas) dhe skanim me tomografi X me rezolucion të lartë i rajonit të gjurmës së gishti ( djathtas)
“Ne argumentojmë se kjo do të thotë që anija dhe ekuipazhi i saj më së shumti vinin nga lindja, përgjatë brigjeve të Detit Baltik, ku pyjet e pishave ishin më të bollshme,” tha Fauvelle.
Ekzaminimi gjithashtu zbuloi një gjurmë gishti në një copë katran nga anija.
“Është e mrekullueshme të gjejmë një lidhje direkte me një nga njerëzit që përdorën këtë anije të lashtë,” shtoi Fauvelle.
Studimi përfundoi se pushtuesit që udhëtuan në Als me këtë anije me shumë mundësi u mundën, dhe anija e tyre u fundos nga fitimtarët.
Nga Gazeta ‘Si’- Ky gadishull shqiptar fsheh mozaikë bizantinë, nën një mbulesë mbrojtëse për nëntë muaj të vitit, me sipërfaqe 158 metra katrorë, që datojnë në shekullin VI.
Liqeni i Ohrit shtrihet përtej rrënojave të Bazilikës Paleokristiane në majë të kodrës. Ujërat e tij ngjyrë bruz reflektojnë dritën e pasdites mbi pllakat terrakote dhe safiri. Zbulimi sezonal e transformon Gadishullin e Linit nga një fshat i qetë peshkimi në një destinacion pelegrinazhi arkeologjik.
Gadishulli ku vera zbulon historinë
Gadishulli i Linit shtrihet në Liqenin e Ohrit nga bregu lindor i Shqipërisë, 14 milje nga qendra e qytetit të Pogradecit. Dalja shkëmbore ngrihet 724 metra mbi nivelin e detit, e kurorëzuar nga rrënojat e bazilikës bizantine. Shtëpitë tradicionale shqiptare me çati me tjegulla të kuqe zbresin poshtë shpateve të kodrave drejt liqenit më të vjetër të Evropës.
Liqeni i Ohrit u formua mbi një milion vjet më parë. Ujërat e tij të kristalta shtrihen në një gjatësi prej 19 miljesh dhe me një thellësi prej 290 metrash. Brenda mureve mesjetare te fortesës bizantine e cila ngrihet nga ujërat e Egjeut shfaqet një trashëgimi e pasur kulturore.
Gadishulli ka 180 banorë që ruajnë traditat e peshkimit që datojnë mijëvjeçarë më parë. Dëshmitë arkeologjike zbulojnë vendbanime që kanë ekzistuar për 8500 vjet – duke e bërë Linin një nga vendet më të vjetra të banuara në Evropë.
Pse mozaiku qëndron i fshehur?
Autoritetet e trashëgimisë kulturore shqiptare e mbulojnë mozaikun nga tetori deri në maj duke përdorur një pëlhurë të specializuar. Dimri dhe lagështia e liqenit do të dëmtonin gurët e lashtë nëse mozaiku nuk do të mbrohej. Udhëzimet e UNESCO-s kërkojnë akses sezonal për të ruajtur veprat e artit për brezat e ardhshëm.
Procesi i mbulimit zgjat tre ditë çdo vjeshtë. Punonjësit e mirëmbajtjes vendosin me kujdes materiale mbrojtëse mbi secilën pjesë, duke dokumentuar gjendjen e pllakave. Zbulimi i mozaikëve në pranverë kërkon kujdes, me ngjyra që mbeten të gjalla pas 15 shekujsh.
Atmosfera e qetë e bregdetit shqiptar
Lini pret 8 000 vizitorë çdo vit krahasuar me një milion turistë në qytetin e Ohrit në bregdetin maqedonas. Pjesa shqiptare ruan atmosferën autentike të fshatit të peshkimit. Orët e mëngjesit ofrojnë përvojën më të qetë të eksplorimit, me dritën e artë që ndriçon mozaikun e lashtë. Hotelet lokale kushtojnë 50 dollarë nata krahasuar me 95 dollarë në qytetin e Ohrit përtej liqenit.
Restorantet tradicionale shërbejnë troftë të Ohrit me një kosto prej 13 dollarësh, duke ofruar lloje endemike peshqish që nuk gjenden askund tjetër në Tokë.
Kur gurët flasin pas 1500 vitesh
Bazilika e hershme e krishterë daton në vitet 550-575 të erës sonë, duke përfaqësuar dyshemenë më të madhe të mozaikut bizantin në Ballkan. Modelet e ndërlikuara shfaqin hardhi që mbijnë nga kupat, duke simbolizuar rilindjen dhe Eukaristinë. Pallonjte dhe pëllumbat përfaqësojnë jetën e përjetshme dhe Shpirtin e Shenjtë.
Motivet e peshqve dhe lepujve lidhin natyrën tokësore me besimin shpirtëror. Lulet e lotusit, gërshetat gjeometrike dhe kryqet bizantine gërshetojnë qiellin dhe tokën në një rrëfim mahnitës vizual.
Liqenet me ujë të kripur takohen me pyje pishe në një tjetër mjedis të gadishullit të Ballkanit që ruan trashëgiminë mesjetare. Arkeologët shqiptarë zbuluan vendin në vitin 1967 gjatë studimeve rutinë. Poshtë dyshemesë bizantine ndodhen gjurmë vendbanimesh ilire nga mijëvjeçari i parë p.e.s., dhe themele të mundshme romake.
Çfarë zbulon dyshemeja
Gurët e kuq terakote, blu safiri, okër i artë dhe të bardhë fildishi krijojnë modele komplekse. Guroret lokale siguruan materiale, me artizanë që zgjidhnin gurë për ngjyra dhe tekstura specifike. Çdo pllakë ka një sipërfaqe prej afërsisht 12 centimetra katrorë, të prera me dorë dhe të pozicionuara me saktësi matematikore. Kufijtë gjeometrikë kornizojnë skena figurative në të gjithë hapësirën prej 220 metrash katrorë.
Medalionet e qosheve paraqesin dizajne të hollësishme zogjsh, ndërsa panelet qendrore shfaqin simbolikë fetare. Mjeshtëria rivalizon kryeveprat bizantine në Ravena dhe Kostandinopojë.
Shtresa ilire poshtë Bizantit
Stratifikimi arkeologjik zbulon 2000 vjet adhurim të vazhdueshëm në këtë majë kodre. Themelet ilire mbështesin strukturat e mëvonshme romake, të kurorëzuara nga bazilika bizantine.
Çisternat e lashta ende të dukshme edhe sot ruanin ujë si për banorët romakë ashtu edhe për ata bizantinë. Kjo histori e shtresuar e bën Linin të vlefshëm në mënyrë unike për të kuptuar tranzicionet kulturore.
Çdo qytetërim ndërtoi mbi themelet e mëparshme, duke krijuar mbivendosje të mbishkrimeve arkeologjike që tregojnë historinë e plotë të rajonit.
Drita e liqenit mbi sipërfaqet mozaike
Dielli i pasdites krijon kushte optimale për të vëzhguar zonën midis orës 14:00 dhe 17:00. Reflektimet e liqenit hedhin dritë mbi sipërfaqet mozaike, duke bërë që peshqit e lashtë të duken sikur notojnë dhe zogjtë sikur fluturojnë.
Trumza e egër, livandoja dhe trëndafilat shkëmborë çelin rreth rrënojave gjatë muajve të verës. Shtegu shkëmbor i gadishullit kërkon 20 minuta për ta vizituar nga qendra e fshatit, me këpucë të forta për ngjitjen përfundimtare.
Kjo tryezë gëlqerore ngrihet nga uji bruz në një mjedis të ngjashëm mesdhetar që kombinon historinë me bukurinë natyrore.
Vizitorët tërhiqen nga tingulli i valëve që përplasin gurët e lashtë. Aroma e freskisë së liqenit përzihet me gurët tokësorë dhe parfumet e luleve të egra. Gurët e mozaikut bëjnë kontrast me diellin e ngrohtë të pasdites në majën e kodrës së ekspozuar.
Ecje në shtegun e gadishullit
Shtegu fillon pranë portit të vogël të Linit, duke u përdredhur nëpër shtëpitë tradicionale prej guri. Seksionet e pjerrëta kërkojnë ecje të kujdesshme, veçanërisht qasja e fundit shkëmbore në vendin e bazilikës.
Hyrja kushton 2,75 dollarë për vizitorët ndërkombëtarë, dhe hyrje falas për qytetarët vendas të dielën e parë të muajit. Fotografimi lejohet pa blic, megjithëse xhirimet komerciale kërkojnë leje të posaçme nga autoritetet e trashëgimisë.
Pogradeci dhe jeta lokale
Pogradeci shërben si qyteti portë, duke ofruar hotele, restorante dhe lidhje transporti. Minibusët qarkullojnë çdo orë midis Pogradecit dhe Linit për 1,65 dollarë vetëm vajtje. Shërbimi i taksive kushton 17 dollarë për udhëtimin prej 14 miljesh.
Restorantet lokale ofrojnë belvica, një peshk të vogël endemik që shërbehet me vaj ulliri dhe limon. Byrekët tradicionalë dhe trofta e freskët e liqenit ofrojnë përvoja autentike të ushqimit.
Qetësia që Liqeni i Ohrit ruan
Gadishulli i Linit ruan atmosferën e qetë që turizmi masiv e ka zhdukur diku tjetër në Ballkan. Mjegulla e mëngjesit ngrihet nga ujërat e lashta, ndërsa anijet e peshkimit dalin si fantazma nga qetësia e agimit.
Zbulimi sezonal i mozaikut krijon momente pelegrinazhi që lidhin vizitorët modernë me besimin dhe artin 1500 vjeçarë.
Ky cep i qetë i Shqipërisë ofron një përvojë autentike kulturore pa turma vizitorësh. Mozaiku përfaqëson trashëgiminë e gjallë, të mbrojtur me kujdes, por të arritshme për turistët që kërkojnë bukuri përtej vendeve turistike të mbipopulluara.
Kur mund ta shihni mozaikun e zbuluar?
Mozaiku zbulohet çdo vit nga 15 qershori deri më 30 shtator, nëse e lejon moti. Orari i përditshëm i vizitës është nga ora 9:00 e mëngjesit deri në 19:00 të mbrëmjes gjatë sezonit të hapjes. Fundi i qershorit dhe fillimi i shtatorit ofrojnë kushte optimale me më pak turma dhe ndriçim ideal./ Journée Mondiale
Gazeta “Si” – Në Kuvend u zhvillua sot interpelanca e kërkuar nga deputetja demokrate Ina Zhupa me ministrin e Turizmit, Kulturës dhe Sporteve, Blendi Gonxhja, lidhur me projektin e restaurimit dhe rikualifikimit urban të zonës TID në Durrës.
Nga foltorja, Zhupa e cilësoi projektin si një “plan pushtues”, që sipas saj fshihet pas retorikës së përmirësimit të turizmit, por në realitet “dëmton rëndë trashëgiminë kulturore të qytetit”.
Pas debatit në Kuvend, ministri Blendi Gonxhja reagoi përmes një postimi në Facebook, ku dha sqarime për projektin, duke mohuar akuzat e deputetes dhe duke theksuar se ndërhyrjet synojnë zhvillim dhe jo cenim të trashëgimisë.
Në reagimin e tij, Gonxhja shkruan:
“Projekti TID Durrës synon riqendërzim të zonës arkeologjike, për ta kthyer atë në një motor të ri zhvillimi për të gjithë qytetin, duke krijuar një park të madh arkeologjik urban. Projekti siguron rrugë dhe sheshe të organizuara, duke i kthyer bulevardet dhe rrugët tregtare në gjurmë historike për qarkullim të orientuar, konsum tregtar, turizëm dhe zhvillim ekonomik. Integrimi i Amfiteatrit Antik në një park arkeologjik modern, restaurimi i shtëpive tradicionale, rivitalizimi i hapësirave publike dhe krijimi i një modeli të ri mikpritjeje dhe orientimi për vizitorët janë dëshmi e punës së kujdesshme dhe të pandërprerë për t’i sjellë Durrësit dinjitetin që i takon si destinacion mesdhetar”.
Ai thekson në reagim se procesi do të jetë tërësisht transparent.
“Ky projekt ruan çdo vlerë historike, ndërton një ekonomi të re përmes kulturës dhe turizmit, rrit atraktivitetin e qytetit dhe krijon mundësi të reja për banorët dhe bizneset. Një proces transformues i cili do të çohe përpara nëtransparencë të plotë me publikun”, – mbyll reagimin Blendi Gonxhja
Me këtë reagim, ministri Gonxhja synon të adresojë shqetësimet e ngritura në Kuvend dhe të sqarojë opinionin publik për qëllimet dhe përmasat e projektit TID Durrës.
Nga Gazeta “Si”- Në Kuvend u zhvillua interpelanca e kërkuar nga deputetja demokrate Ina Zhupa me ministrin e Turizmit, Kulturës dhe Sporteve, Blendi Gonxhja, lidhur me projektin e restaurimit dhe rikualifikimit urban të zonës TID në Durrës.
Nga foltorja, Zhupa e cilësoi projektin si “plan pushtues”, që sipas saj, fshihet pas retorikës së përmirësimit të turizmit, por në realitet “dëmton rëndë trashëgiminë kulturore të qytetit”.
“Projekti TID nuk është për zhvillimin e turizmit, por për shkatërrimin e banesave historike të Durrësit,” deklaroi deputetja, duke akuzuar ministrinë se po planifikon prishjen e shtëpive të vjetra që mbartin vlera historike.
Zhupa kërkoi shpjegime se mbi çfarë kriteresh është vendosur prishja e disa prej banesave, ndërsa të tjerat mbeten të paprekura. “Ky është plani i pushtuesve të Durrësit,” u shpreh ajo, duke e cilësuar projektin “përçudnim të trashëgimisë dhe identitetit të qytetit”.
Ministri Gonxhja, nga ana tjetër, mbrojti projektin si një ndërhyrje të domosdoshme dhe strategjike për zhvillimin e turizmit, jo vetëm për Durrësin, por për gjithë vendin. Ai e cilësoi investimin “shpëtimtar” për trashëgiminë historike dhe kulturore.
“Procesi ka qenë tërësisht transparent dhe profesional,” tha ministri, duke theksuar se asnjë ndërtesë historike nuk do të dëmtohet, por përkundrazi do të restaurohet duke ruajtur identitetin e zonës.
Sipas tij, projekti parashikon 5 milionë dollarë nga AADF për restaurimin e fasadave dhe rindërtimin e disa strukturave, ndërsa qeveria dhe bashkia do të investojnë rreth 6 milionë dollarë të tjera për infrastrukturën.
Gonxhja hodhi poshtë akuzat për abuzime apo klientelizëm, duke theksuar se ndërhyrjet synojnë vetëm ruajtjen dhe rigjallërimin e një zone historike me potencial të madh turistik.
Nga Gazeta “SI”- Lahuta, instrumenti epik shqiptar që prej shekujsh ka shoqëruar gëzimet, por edhe vajet e malësorëve, më në fund është bërë pjesë e pasurisë botërore të trashëgimisë kulturore jomateriale të UNESCO-s, në listën e elementeve që kanë nevojë urgjente për mbrojtje.
Por përtej lajmit të gëzueshëm dhe me vlerë për trashëgiminë tonë kombëtare, pati edhe një diskutim që përfshinte guslën, instrumentin serb të ngjashëm me Lahutën, i cili është tashmë pjesë e UNESCO-s prej vitit 2018.
Ekipi i studiuesve që u mor me procesin kërkimor përbëhej nga Vaso Tole, Shaban Sinani, Rigels Halili, Armanda Hysa dhe Susane Ogge.
Rigels Halili, pedagog në Universitetin e Varshavës dhe një nga studiuesit e hartimit të dosjes, thotë për GazetaSi.al se përfshirja e Lahutës është diçka krejt tjetër nga ajo e Guslës serbe.
Lahuta njihet nga UNESCO jo vetëm si instrument dhe pasuri kulturore botërore, por vihet në pah edhe rreziku i zhdukjes së saj.
“Dallimi është se gusla serbe, që përfshin Serbinë, Malin e Zi dhe Bosnjën, ka hyrë në listën e pasurisë së trashëgimisë kulturore botërore jomateriale. Ndërsa Lahuta është futur në listën e pasurisë kulturore të rrezikuar. Ka një dallim këtu në mënyrën se si konceptohet kujdesi për këtë gjë.
Nëse gusla u fut në pasurinë kulturore botërore dhe është aty si një nga pikat e rëndësishme të të gjithë njerëzimit, po kështu njihet edhe lahuta, por njihet si një pasuri kulturore që rrezikon të zhduket. Kishte dy aspekte të dosjes së përgatitur. Përveçse në dosje duhet të argumentonim pse ia vlen të jetë pjesë e trashëgimisë kulturore, duhet të dokumentonim se pse është edhe në rrezik, duke e bërë aplikimin tonë shumë më të komplikuar sesa aplikimi i Serbisë”.
Halili thekson se rrugëtimi drejt Lahutës nisi herët, që në vitin 2006, për t’u kurorëzuar vetëm pak ditë më parë. Ai nënvizon se një kontribut të veçantë kanë dhënë rapsodët e Rugovës dhe Dukagjinit.
“Rrugëtimi ynë drejt lahutës nisi në vitin 2006, kur me ndihmën e të palodhurit prof. Zymer Neziri erdha në Rugovë. U takova me bacën Rustem Nikqin, me Haxhi Meta-Nilajn, me Hysen Kurtajn, e sidomos me bacën Isë Elezi, lahutarin e zemrës. Nuk harroj kurrë, kur me bacën Isë dolëm në majë të Hajlës, prej nga duken e gjithë Rugova, Rrafshi i Dukagjinit, Dacajt e Rozhajës dhe bjeshkët e Kelmendit. Këtyre burrave e plot të tjerëve në Rugovën heroike u takon falënderimi im i parë sot”.
Ai sqaron se lahuta jo vetëm që është njohur nga UNESCO, por tani e tutje do të ketë edhe politika efikase të ruajtjes së traditës së lahutës dhe trashëgimit të saj nga brezi në brez.
“Lahuta përbën atë që quhet edhe një traditë gojore, e pashkruar diku, pra e transmetuar nga etërit te bijtë. Dhe ky është elementi në fakt që është në rrezik: të ruhet kjo traditë e trashëgimit të kësaj kulture.
Në fakt, kudo thuhet se lahuta u fut në UNESCO, por është tradita dhe ruajtja e saj si element në rrezik, të cilin tashmë UNESCO e ka përfshirë. Dosja jonë ishte e kopsitur mirë në detaje, dhe ka qenë një punë kolosale, që nga buxhetet e deri te direktivat e ruajtjes së kësaj tradite. Si në nivelin qendror, po ashtu edhe në atë lokal, për t’u dhënë mundësi lahutarëve që të mësojnë të rinjtë. Është një detyrë që duhet të mbështetet edhe nga Ministria e Kulturës, por edhe nga Bashkitë”.
Studiuesi Rigels Halili thotë se e njeh mirë edhe ekipin serb që u mor me aplikimin për guslën, por që u hodh poshtë herën e parë nga UNESCO për shkak të karakterit të këngëve të përfshira në dosje, të cilat i dedikoheshin kriminelëve të luftës Mlladiç dhe Karaxhiç.
Rigels Halili
“Unë e njoh shumë mirë edhe ekipin e Serbisë që përgatiti dosjen për UNESCO-n e guslës. Herën e parë dosja e tyre u hodh poshtë, sepse këngët që kishin përfshirë si ilustrim ishin këngë të reja që këndonin rapsodët e Malit të Zi, ku ndër të tjerash lavdëroheshin Karaxhiçi dhe Ratko Mlladiç, çka bëri që ky aplikim të binte poshtë. Dhe në vitin 2018, dosjen e mori në shqyrtim muzeu etnografik i Beogradit, duke e ribërë dhe aplikuar për së dyti në UNESCO”.
Në fund, studiuesi Halili shprehet i gëzuar për arritjen e qëllimit dhe thekson se kjo përfshirje duhet të na bëjë më të përgjegjshëm ndaj kësaj tradite të mrekullueshme, siç është ajo e këngëve dhe tingullit të lahutës e cila rrezikon të zhduket.
Gazeta “Si” – Arti i të luajturit, të kënduarit dhe i punimit të lahutës është shpallur zyrtarisht pjesë e pasurisë botërore të trashëgimisë kulturore jomateriale të UNESCO-s, në listën e elementeve që kanë nevojë urgjente për mbrojtje.
Lajmi është bërë i ditur nga kryeministri Edi Rama dhe Ministri i Kulturës, Rinisë dhe Sporteve, Blendi Gonxhja.
Gonxhe përmes një postimi në rrjetet sociale e cilësoi këtë moment si një nga arritjet më të rëndësishme për identitetin kulturor shqiptar dhe Lahuten si një instrument muzikor të lidhur ngushtë me traditën shekullore të veriut shqiptar,nga Malësia e Madhe, Dukagjini e deri në Rugova, Plava dhe Gucia është bartëse e këngëve epike, Eposit të Kreshnikëve dhe baladave që mishërojnë vlera si trimëria, besa, nderi dhe mikpritja.
Gonxhja ia atribuoi këtë sukses një procesi të gjatë, kërkimor të udhëhequr nga grupi i studiuesve: Vaso Tole, Shaban Sinani, Rigers Halili, Armanda Hysa dhe Susane Ogge.
Procesi është mbështetur nga Ministria e Kulturës, në bashkëpunim me Fondacionin Shqiptaro-Amerikan për Zhvillim (AADF), në kuadër të marrëveshjes për hartimin e dosjeve të trashëgimisë jomateriale shqiptare.
Gazeta “Si” – Në skajin e Shkretëtirës Mu Us në provincën veriore të Shaanxi-t, muret e lashta prej guri të zbuluara dikur u menduan të ishin pjesë e Murit të Madh. Por kur arkeologët i studiuan me kujdes, ata kuptuan se po qëndronin mbi gjurmët e diçkaje shumë më të lashtë dhe më të sofistikuar. Aty fshihej qyteti i humbur i Shimao-s, i ndërtuar rreth vitit 2300 p.K., një qendër e madhe parahistorike që sfidon të gjitha idetë e mëparshme mbi fillimet e qytetërimit kinez. Gërmimet e dekadës së fundit kanë zbuluar një qytet prej guri me fortifikime monumentale, rrugë dhe struktura të ndërlikuara, mijëra artefakte luksoze dhe një piramidë të shkallëzuar 230 këmbë të lartë, që shërbente si rezidencë për sundimtarët dhe elitën e qytetit.
Arkeologët mbetën të habitur si nga mosha, ashtu edhe nga madhështia e tij, pasi Shimao u ngrit rreth 500 vjet para qytetërimeve të hershme të Fushave Qendrore, të cilat deri vonë konsideroheshin si vatër e origjinës së qytetërimit kinez.Studime të fundit gjenetike mbi mbetjet njerëzore të gjetura në Shimao kanë sjellë dritë të re mbi popullatën e këtij qyteti enigmatik. Rezultatet treguan se zhvillimi i papritur dhe i jashtëzakonshëm i Shimao-s nuk erdhi nga një valë e re migrantësh, por u realizua nga vetë banorët vendas, të cilët e kishin banuar zonën për të paktën një mijëvjeçar para ngritjes së qytetit. Këta njerëz përbënin një shoqëri patrilineare, ku gratë largoheshin nga familjet e tyre për t’u bashkuar me komunitetin e bashkëshortëve, gjë që la gjurmë të qarta në ADN-në e gjetur.
Ndër zbulimet më tronditëse ishte një depozitë e përbërë nga 80 kafka njerëzore të vendosura jashtë Portës Lindore të qytetit, koleksioni më i madh i këtij lloji i zbuluar ndonjëherë në Kinën neolitike. Fillimisht u mendua se viktimat ishin gra të sakrifikuara ritualisht, por analizat gjenetike treguan se rreth 90 për qind e tyre ishin në fakt burra.
Në pjesë të tjera të vendit janë gjetur prova të sakrificave femrash, por ato shfaqen vetëm pranë zonave të caktuara, kryesisht në varrezat e elitës. Kjo ndarje e qëllimshme sipas gjinisë tregon se Shimao kishte një sistem ritualesh të rreptë, të organizuar dhe të kontrolluar fort nga sundimtarët e tij.Me gjithë madhështinë, kompleksitetin dhe ndikimin e dukshëm që ky qytet duhet të ketë pasur në kohën e vet, Shimao mbeti krejtësisht i padokumentuar në tekstet e lashta kineze, duke u zhdukur nga kujtesa historike për mijëra vjet. Zbulimet e sotme po e rikthejnë atë në skenë si një nga qytetërimet më të rëndësishme të lashtësisë, një qendër urbane që sfidon kuptimin tonë për origjinën e qytet-shteteve në Kinë dhe që vazhdon të ngjallë kureshtje dhe enigma për zhvillimin dhe rënien e saj misterioze.
Nga Sokol Çunga – Çdo vizitor që viziton Drejtorinë e Përgjithshme të Arkivave dhe sheh dorëshkrimet bizantine dhe osmane që ruhen në koleksionet tona, habitet me përpikërinë e vendosjes së tekstit në fletë: gjithmonë brenda një kornize të mirëpërcaktuar, pavarësisht nëse teksti është në një apo më shumë kolona. Mirëpo, si ndodh kjo përpikmëri?
Kur kemi përpara ndonjë libër të periudhës bizantine apo osmane, pavarësisht gjuhës së tekstit, shohim se vendosja e tekstit në fletë është shumë e ngjashme me atë të librit bashkëkohor.
Po të vëzhgojmë me vëmendje, shpeshherë në skajet e fletës mund të hasim disa vrimëza të vogla. Kjo është dukuri e zakontë e librave të dorëshkruar në pergamenë dhe letër.
Këto vrimëza shërbenin si pika orientimi për vendosjen e vizores, e cila ndihmonte në krijimin e disa vijëzimeve thuajse të padukshme në sipërfaqen e fletës.
Vijat nuk krijoheshin me mjet shënues, me bojë apo diçka tjetër, por ishin thellime të lehta në sipërfaqen e pergamenës apo të letrës.
Synimi i këtij procesi ishte ta ndihmonte kopistin për të shkruar në radhë të drejta e të baraslarguara, por dhe të shkruante brenda një zone të caktuar, pa dalë nga kuadrati.
Në terminologjinë e shek. XX ky rregull u emërtua “mise-en-page” dhe “page layout”, kurse, duke iu referuar terminologjisë së tipografisë në shqip, i themi “faqosje”.
E, teksa vijëzimet janë lehtësisht të dallueshme për syrin e stërvitur, vrimëzat në skaje nuk i hasim gjithmonë, pasi libri i nënshtrohej, sikundër edhe sot, procesit të rriskimit, prerjes së tepricave anësore të fletëve.
Është interesante kur shohim se si rregullat e faqosjes në tipografinë dhe dizajnin bashkëkohor burojnë pikërisht nga rregullat e përdorura në librin mesjetar: proporcionet e kuadratit të shkruar dhe distancat nga buzët e fletës ndjekin të njëjtat parime estetike dhe teknike.
Pra, edhe një herë konstatojmë se, teksa kemi ndryshuar teknologjinë, parimet e punës janë të njëjta që prej mesjetës, deri sot. Kjo është tejkohësia e librit!
Shënim: Sokol Çunga është historian, përkthyes dhe arkivist pranë Drejtorisë së Përgjithshmetë Arkivave
Gazeta “SI”- Guaskat detare, të gjetura shpesh rastësisht nga shëtitësit e mëngjesit nëpër plazhe, na japin ndjesinë e një bote të heshtur e të largët. Shumë herë, pas një gjetjeje që duket e përsosur, vjen zhgënjimi i zbulimit të ndonjë dëmtimi, një majë e thyer ose një pjesë e munguar. Por në disa raste, ajo që duket si thyerje rastësore mund të fshehë një histori shumë më të thellë. Kjo është pikërisht ajo që zbulohet në dy nga gjetjet më të rëndësishme arkeologjike në Evropë, njëra në veri të Spanjës dhe tjetra në Francë, të cilat tregojnë se guaskat detare kanë qenë jo vetëm objekte të natyrës, por edhe instrumente muzikore të sofistikuara dhe mjete komunikimi, të përdorura nga komunitete para mijëra vjetësh.
Guaskat e Spanjës: Trumpeta 6.000-vjeçare të Neolitit
Në verilindje të Spanjës, në zonat ku dikur lulëzonin komunitete neolitike rreth 6.000 vjet më parë, arkeologët Miquel López-Garcia dhe Margarita Díaz-Andreu nga Universiteti i Barcelonës kanë studiuar 12 guaska të mëdha Charonia lampas, të gjetura në mjedise të ndryshme arkeologjike, përfshirë edhe miniera të lashta të gurit jeshil.
Ky zbulim hedh dritë mbi një aspekt pak të njohur të jetës neolitike: përdorimin e guaskave si instrumente muzikore. Guaskat janë mbledhur pasi kërmijtë detarë kishin ngordhur natyrshëm, çka tregon se banorët e asaj kohe nuk i kanë përdorur për ushqim, por për qëllime të tjera. Ajo që bie menjëherë në sy është heqja e majës së mprehtë të guaskave, një modifikim i qëllimshëm që krijon një hapje të ngjashme me atë të një borie moderne.
López-Garcia, i cili përveçse arkeolog është edhe trompist profesionist, arriti të nxjerrë tinguj të fuqishëm dhe të qëndrueshëm nga tetë prej guaskave të gjetura. Tingulli i tyre është krahasuar me atë të kornos franceze, me një timbër të thellë e rezonant. Ai zbuloi gjithashtu se nota dhe timbri mund të ndryshonin nëpërmjet pozicionit të dorës brenda guaskës ose duke fryrë me tinguj të posaçëm, si “t” ose “r”.
Studiuesit besojnë se këto instrumente mund të kenë shërbyer për komunikim në distanca të gjata midis vendbanimeve, për koordinim të punëve bujqësore, ose mes punëtorëve në galeritë e minierave. Tingulli i tyre i fortë është i përshtatshëm për terrenet e hapura, lumenjtë, dhe luginat ku dikur jetonin këto komunitete.
Guaska e Francës: Instrumenti më i vjetër frymor prej guaske në botë
Edhe më i lashtë është zbulimi i bërë në Shpellën Marsoulas, në Malet Pirene të Francës, i cili daton rreth 18.000 vjet më parë, në periudhën e Paleolitit të Vonë. Kjo guaskë, më e madhja e gjetur ndonjëherë në një kontekst prehistorik europian, ka një histori po aq të jashtëzakonshme sa tingujt që dikur ka prodhuar.
Guaska u gjet për herë të parë në vitin 1931 pranë hyrjes së shpellës. Fillimisht u mendua se ishte një objekt i pazakontë i sjellë nga bregdeti, ndoshta për t’u përdorur si kupë për të pirë. Botimet e kohës deklaronin se ajo nuk kishte shenja modifikimi.
Por gati njëqind vjet më vonë, arkeologu Gilles Tosello dhe një ekip prej tetë studiuesish, nën drejtimin e Carole Fritz, e rishikuan guaskën me teknologji moderne. Ajo që zbuluan ndryshoi tërësisht historinë e këtij objekti.
Harta e gjetjes së guaskave në Francë
Studimi i imët zbuloi gjurmë të qarta veglash: buzët e jashtme të guaskës janë hequr me precizion, dhe maja është thyer qëllimisht për të krijuar një hapje të përshtatshme për një gojëz prej kocke ose druri. Këto shtesa janë karakteristike të instrumenteve frymore të ndërtuara me mjeshtëri
Origjinaliteti i punimit është i mahnitshëm. Njerëzit e Magdalenianit jo vetëm që e modifikuan guaskën me kujdes, por e shndërruan atë në një instrument të vërtetë muzikor. Kur muzikologët e testuan, instrumenti prodhoi tre nota të fuqishme e rezonante: Do, Do diesis dhe Re, me rreth 100 decibel, një zë i mjaftueshëm për t’u dëgjuar nga larg, ndoshta gjatë ritualeve, ceremonive, apo thirrjeve të rëndësishme që mund të kenë pasur vend në hyrje të shpellës.
Këto dy zbulime, njëri nga Neoliti i Spanjës dhe tjetri nga Paleoliti i Francës, tregojnë se kultura të ndryshme të Evropës së lashtë, të ndara nga mijëra kilometra e mijëra vite, kanë pasur një lidhje të përbashkët: përdorimin e guaskave si instrumente komunikimi dhe muzike.
Ajo që i bashkon këto objekte është niveli i kreativitetit, mjeshtërisë teknike, dhe kuptimit të akustikës që njerëzit e prehistorisë zotëronin. Me mjete minimale, ata ishin në gjendje të krijonin tinguj që kalonin nëpër lugina e male, duke bashkuar komunitete, duke transmetuar mesazhe, ose duke shoqëruar rituale të rëndësishme shpirtërore.
Nga Liridon Mulaj- Pas një periudhe tranzicioni prej thuajse tre dekadash, shqiptarët duken sikur janë rikthyer te vetvetja. Që nga kultura e importuar e viteve ’90, që kryesisht dominonte skena italiane, e më pas përgjatë viteve 2000, kur importi i kulturës në muzikë, letërsi por edhe stil jetese orientonte nga perëndimi por dhe lindja si një përshtatje e imponuar, në vitet e fundit vihet re një autenticitet në mënyrën sesi shqiptarët, brenda dhe jashtë vendit, e perceptojnë kulturën e tyre.
Që nga festat kombëtare të cilat shndërrohen në një shesh të madh shfaqjesh nga shkollat e deri te institucionet private, me koncerte, valle dhe dominim të elementëve kombëtarë, e deri te paradat e futbollit në shtetet ku kombëtarja jonë luan, na bën të besojmë se kemi hyrë tashmë në fazën e rikthimit tek vetja, duke tejkaluar në një mënyrë të gjithë mish-mashin kulturor të imponuar në gati tridhjetë vite, duke e vendosur tashmë fokusin te identiteti kombëtar.
Gëzim Tushi: Shoqëria shqiptare, edhe pse nën goditjet masive dhe sulmin agresiv e patologjik, po rivlerëson traditat dhe vlerat e trashëgimisë si të domosdoshme.
Rikthimi te këto vlera të trashëgimisë sonë jo vetëm kulturore por dhe sociale, ka kaluar nëpër një terren të vështirë në një kohë të gjatë thuajse tridhjetëvjeçare. Kohë e cila la gjurmët e saj dhe në të njëjtën kohë davariti thuajse elementët zakonorë, duke e shndërruar shoqërinë tonë në një shoqëri me qasje nihiliste ndaj këtyre vlerave. Sociologu Prof. Gëzim Tushi e shpjegon këtë fenomen për GazetaSi.al duke theksuar se ndikimi i tre dekadave ishte determinant në këtë proces.
“Historia e ndryshimit dhe e rishfaqjes në forma herë autentike e herë të ndryshuara të traditave dhe zakoneve në shoqëri është në thelbin human dhe natyrën dypolare: krijuese, rikrijuese dhe imituese të gjërave që koha i ka afirmuar si vlera koherente e të qëndrueshme. Pra në pikëpamje sociologjike, procesi i raporteve të njeriut me sistemet e vlerave, zakoneve, traditave në sjelljen sociale, veshje dhe modë ka treguar se në këto tre dekada e gjysmë jetuam kohën më të vrullshme të rishikimit të sistemit të vlerave sociale, morale, estetike e formave të sjelljeve komunitare, të cilat u shoqëruan me një proces të shpërbërjes së shumë traditave të koracuar, zakoneve të “ndryshkura” si paradigma të vjetra zakonore.”
Tushi thotë se rikthimi dhe rivlerësimi i disa vlerave të konfirmuara solide në shoqërinë tonë është një lajm i mirë, sepse po kryhet, siç thekson, vlerësimi i tyre real. Gjithashtu ai e përcakton këtë periudhë si një kohë në të cilën shoqëria jonë e ka kapërcyer periudhën e tranzicionit, duke mos lejuar më receptimin e çdo vlere të përgjithshme e cila servohet pa filtra.
“Për të mos qenë nihilistë duhet të kuptojmë se në kohën e shoqërisë likuide, jo të gjitha vlerat ekzistenciale të së kaluarës duhet të zhduken. Përkundrazi, fakti që kohët e fundit ka një rikthim në disa nga vlerat e konfirmuara e solide me vlerë koherente dhe ndikim në mbrojtjen e koracës sociale të marrëdhënieve njerëzore dhe mbrojtjen e tyre nga vetmia dhe copëtimi social, duhet vlerësuar si tregues i një procesi social që do ta quaja “koha e kurbacionit” dhe vlerësimit real e dialektik të tyre.
Ne duhet t’i njohim dhe t’i pranojmë të vërtetat tona dhe faktin që traditat dhe zakonet nën presionin e jetës moderne, standardeve humane të shoqërisë liberale e individualiste, do t’i nënshtroheshin një debati ndryshues midis relativizmit, të vërtetës dhe subjektivitetit të përzgjedhjes. Jeta postmoderne shqiptare e ka përfunduar tranzicionin dhe tashmë është përtej narrativave të vjetra morale, sepse siç ka thënë François Lyotard: Jetojmë në kohën kur shoqëritë i kanë kapërcyer “tregimet e kota” morale si esencializmat zakonorë dogmatikë.”
Prof. Gëzim Tushi ( Mjeshtër i madh)
Sociologu Gëzim Tushi i ndan veçmas vlerat që vlejnë të trashëgohen nga zakonet anakronike të cilat meritojnë të filtrohen dhe seleksionohen. Sipas tij, ky është një proces i domosdoshëm të cilin shoqëria shqiptare po e kryen mjaft mirë, pavarësisht “bombardimeve” të jashtme me lloj-lloj kulturash të importuara.
“Në shoqërinë tonë, shoqëria dhe njeriu po formatohen në mënyrë moderne, por kjo nuk mohon faktin që njeriu është produkt i një kulture, një epoke, një tradite humaniste e kombëtare. Fakti që kohët e fundit shoqëria dhe njerëzit tanë kanë një proces rishikimi dhe rikthimi të disa vlerave të traditës sonë në eventet e tyre private apo komunitare tregon se jemi në një moment me rëndësi historike që ka të bëjë me një ndalje të vrullit nihilist dhe transvlerësim të kujdesshëm.
Padyshim ka një të vërtetë universale që është e përputhshme edhe me zhvillimet sociale në shoqërinë shqiptare, sipas së cilës, edhe tek ne, koha dhe shoqëria kanë pasur, pavarësisht tronditjeve të jetës turbulente postmoderne, një paketë vlerash dhe zakonesh që i përshtaten asaj”
Pyetja që ngrihet nga Tushi është se a vlen restaurimi logjik i disa vlerave, duke mos rënë në një lloj nostalgjie e cila na bën të pavetëdijshëm në rivlerësim. Sipas tij, asimilimi i disa traditave dhe zakoneve krejtësisht të padobishme është një proces pozitiv i cili e ndihmon shoqërinë tonë të fokusohet te vlerat më të shëndosha.
“Për fat të keq shoqëria është nën goditjet massive dhe sulmin agresiv e patologjik, e cila bën presion që të pranohet çdo gjë (vlerë, zakon i paseleksionuar) dhe kjo ka sjellë situatën e pazakontë të shfaqjes së një hemorragjie nënvleftësuese e vlerave të trashëguara.
Pyetja që mund të shtrohet, nëse këtë proces të rishikimit të vlerave dhe traditave e zakoneve të mira të së kaluarës, është: A është i logjikshëm një proces “restaurimi” i disa traditave dhe zakoneve që koha në mënyrë metafizike, artificiale e kaotike padrejtësisht i ka mohuar dhe përmbysur? A mos rishikimi i disa traditave e vlerave morale, sociale e kulturore të së kaluarës, nuk duhet ngatërruar me elementët e konservatorizmit dhe nostalgjisë për gjërat e kaluara?
Padyshim, duke rishikuar sistemin e vlerave pozitive që të kaluarës së shoqërisë tonë nuk i mungojnë, nga ana tjetër nuk mund dhe nuk duhet të pajtohemi, në emër të ruajtjes së traditës me një enumeracion zakonesh e sjelljesh sociale arkaike që shfaqen si të papranueshme dhe anakronike në jetën e përditshme. Koha edhe në shoqërinë tonë ka ecur shumë shpejt dhe për pasojë ka sjellë një proces të dekompozimit të shumë vlerave, traditave dhe zakoneve të së kaluarës. Ky është fakt. Madje shumë pozitiv.”
Në fund sociologu Gëzim Tushi thotë se koha moderne në të cilën jetojmë, nuk e përjashton shoqërinë shqiptare nga imponimi që sjell dinamika e ndryshimeve të shpejta globale.
“Qëndrimi nihilist dhe mohimi metafizik i disa zakoneve dhe traditave të mira, humane e rezistente ndaj “agresionit nihilist” është shpesh nën një patologji që nuk mund të mos interferonte edhe në sistemin tonë socio-moral nën influencën e “cipës sipërfaqore” të qytetërimit modern. Kjo është arsyeja pse shoqëria shqiptare në këtë fushë ka qenë shpesh herë në gjendje kaotike e turbulente, duke mos patur të sigurt orientimin social dhe ekuilibrin e natyrshëm midis asaj që duhej mohuar dhe asaj që duhet pohuar dhe afirmuar si vlerë e qytetërimit tonë. Pikërisht është koha moderne që po jetojmë, e cila edhe në jetën e shoqërisë shqiptare po imponon shpejtësi në ndryshimin e “marsheve” të makinës sociale tradicionale e zakonore.”
Prof. Dr. Vasil Tole: E shkuara mbetet një udhërrëfyes i ditëve të sotme, sepse nëpërmjet saj kuptojmë se kush jemi
Rikthimi i shoqërisë drejt vlerave tradicionale, nuk është vetëm një proces shoqëror por edhe thellësisht kulturor. Etnomuzikologu dhe zv. Kryetari i Akademisë së Shkencave, Prof. Dr. Vasil Tole thotë për GazetaSi.al se ky rikthim vjen për shkak se shoqëria shqiptare e ka mbyllur tashmë periudhën e ballafaqimit me të ndryshmen.
Ak. Prof. Dr. Vasil Tole
“Ne si shoqëri e kemi të mbyllur fazën e ballafaqimit me të ndryshmet, e kalimit nga një shoqëri e mbyllur në një shoqëri të hapur dhe në këtë aspekt shoqëria është kthyer në një proces auto-reflektimi duke ballafaquar ato elemente të rëndësishme që bëjnë thelbin e saj, pra trashëgimia kulturore që fillon nga gjuha me të gjithë elementët e saj, dhe vlerat ose antivlerat me të cilat është përballur në këto 35 vite.
Elementi i dytë është se shoqëria po reflekton pozitivisht duke e rikthyer vëmendjen ndaj vlerave të së shkuarës, lidhur sigurisht edhe me disa elementë të tjerë që kanë të bëjnë me lartësimin e disa vlerave që ne kemi pasur si komb. Kjo përfshin figura të jashtëzakonshme të nivelit botëror që ne kemi pasur, si Gjergj Kastrioti, Nëna Tereza apo Ismail Kadare. Për të vazhduar më tej me disa konfirmime ndërkombëtare të disa vlerave tona si popull nga veriu në jug, të cilat njihen ndryshe si ato pasuritë që janë regjistruar në UNESCO, vlera materiale si Butrinti, kalaja e Beratit, kodikët e Beratit e deri te vlerat e trashëgimisë jo materiale si Polifonia, Kcimi i Tropojës, Xhubleta etj.
Të gjithë këta elementë kanë bërë që shoqëria shqiptare të orientohet drejt vlerave tona, pas ballafaqimit të kulturës sonë me ato globale, duke seleksionuar vlerat më të mira që burojnë nga ky kontakt”.
Tole thekson se e shkuara rikthehet shpesh herë e modernizuar dhe e ndryshuar si dëshmi e një identiteti kulturor, i cili me brezat krijon shtresa, nënshtresa dhe kuptime të reja.
“ Trashëgimia kulturore e bën të shkuarën të rrijë mes nesh si diçka konstante dhe e gjallë. Në format e dukshme nëpërmjet monumenteve, ritualeve, gjuhës që nuk na vijnë vetëm si dëshmi muzeore por si dëshmi që komunitetet kuptojnë vetveten. Dihet që çdo përbërës i trashëgimisë kulturore ka shtresa, nënshtresa, që kalojnë nga brezi në brez duke e shndërruar të shkuarën në një realitet paralel.
Për fat e shkuara nuk është e ngrirë dhe kjo është vlera e kapjes së komuniteteve të së shkuarës sepse ata e rindërtojnë atë, dhe rindërtimi ka element të fortë pohues të vlerave por gjithashtu edhe rimodelues. Prandaj mund të them se e shkuara mbetet një udhërrëfyes i ditëve të sotme sepse nëpërmjet saj kuptojmë se kush jemi dhe futemi në një ekuacion se cilët duhet të jemi”.
Irena Myzeqari: Rikthimi në traditë është përpjekja e një gjenerate për të rigjetur veten
Mënyra sesi demonstrohet ky rikthim te tradita, është një veçanti e cila sipas pedagoges së shkencave të komunikimit, Irena Myzeqari, rrëfen për një dëshirë dhe nevojë për të gjetur veten. Një proces i cili po ndodh kryesisht për merita të brezit millennials.
“Rikthimi në traditë është përpjekja e një gjenerate për të rigjetur veten. Pas endjes midis për t’i shpëtuar rrënjëve të traditës, të cilat për shumë kohë shiheshin si limite, millennials janë pikërisht ata që po ndërthurin më shumë se kushdo tjetër identitetin kombëtar në praktikat e tyre sociale. Dasmat, festimet e shtuara gjatë festave kombëtare, janë po ashtu edhe përqafim i një identiteti të sigurt, që lidhet me kombin, gjuhën, të cilat përpos patriotizëm, janë edhe përpjekje për të treguar përkatësi, nevoja për diçka e cila nuk ka nevojë për diskutim. Dhe kjo lloj sigurie është shumë përmbushëse dhe po ashtu qetësuese, në kohëra të pasigurta si këto në të cilat jetojmë” thotë për GazetaSi.al Myzeqari.
Përtej ndikimit të padiskutueshëm të një kulture të huaj, e cila e transformoi shoqërinë tonë jo domosdoshmërisht për mirë, më në fund duket sikur shqiptarët e kanë gjetur motivin për të qenë krenarë dhe për të mos u fshehur më pas identiteteve të shteteve pritëse.
Irena Myzeqari
Kostumet popullore në dasma, festimet me flamur për secilën fitore në futboll apo edhe dëshira e madhe për të pasur së paku një element të trashëgimisë sonë materiale në shtëpi, janë vetëm disa prej elementëve që dëshmojnë se shqiptarët kanë nisur rikthimin drejt vetes, duke lënë pas zakonet e imponuara shpesh ideologjike dhe duke përqafuar traditat të cilat na identifikojnë kombëtarisht e për rrjedhojë edhe globalisht.
Nga Gazeta “SI”- Festat e Nëntorit në Shqipëri sjellin me vete një atmosferë të veçantë, e cila lidhet me trashëgiminë tonë kulturore dhe vetëdijen kombëtare. Vitet e fundit vihet re një rritje e madhe e kërkesave, kryesisht nga të rinjtë, për t’i festuar festat kombëtare me simbolet tona kombëtare, që nga kostumet dhe vallet e deri te poezitë patriotike, duke u bërë kështu pjesë e trashëgimisë dhe krenarisë kombëtare.
Thuajse në çdo shkollë, në çdo cep të Shqipërisë, nxënësit përgatiten për programet festive të festave të nëntorit, të cilët, nën drejtimin e mësuesve të muzikës, përgatiten me seriozitet dhe përkushtim. Një qasje dhe trend pozitiv, i cili i afron të rinjtë me traditën dhe kulturën tonë kombëtare, duke i bërë të vetëdijshëm për vlerat e saj.
Ditët e festave të nëntorit janë ditët më dinamike për kostumografët e veshjeve popullore, të cilët përballen me kërkesa të mëdha. Antoneta Tafa, kostumografe prej njëzetë vitesh, thotë për GazetaSi.al se festat e nëntorit shtojnë në mënyrë drastike kërkesat për kostume popullore të të gjitha trevave.
“Kam më shumë se 22 vite punë si kostumografe. Nga viti në vit ka vetëm rritje të kërkesave. Kërkesat janë të ndryshme, për të gjitha krahinat e Shqipërisë. Por kërkesat më të larta i kemi në datat e festave kombëtare, 28–29 nëntor, ku mund të them se nuk ka nxënës shkolle që nuk vishet me kostum popullor. Madje, ajo që më bën përshtypje është se edhe në çerdhe kanë nisur t’i veshin fëmijët me kostume popullore, duke u ngjizur që të vegjël vetëdijen për traditat tona. Pra është kërkesë dhe këmbëngulje e prindërve. Ndërsa në shkollat e mesme, duke qenë më të rritur dhe më të organizuar, marrin kostume kombëtare në bazë të valleve dhe programit artistik që kanë përgatitur për festat e nëntorit,” thotë Tafa.
Ajo thekson se gjithçka ndodh me koordinim mes mësuesve, prindërve, nxënësve dhe kostumografëve. Këmbëngulja më e madhe vjen nga prindërit, të cilët duan medoemos që fëmijët e tyre të afrohen me kulturën dhe traditën, nëpërmjet kostumeve dhe valleve.
“Është një bashkëpunim mes mësueseve, kostumografeve dhe mësueseve të muzikës që zakonisht merren me përgatitjen dhe mësimin e valleve për nxënësit e shkollave. Zgjedhin nxënësit më të shkathët që ndjekin kurset e valleve dhe nëpërmjet tyre përgatisin edhe programet. Është një frymë e bukur që mbizotëron kudo mes të rinjve dhe fëmijëve.
Është një katërkëndësh, prindër, mësues, nxënës dhe kostumografe, që bashkëpunojnë në festa të tilla, por që është një bashkëpunim i frytshëm pasi përtrihen vlerat tradicionale të vendit tonë. Prindërit janë shumë të kënaqur, sepse unë organizoj shpesh edhe programe artistike me valle, këngë dhe recitime atdhetare, dhe ata reagojnë shpesh të emocionuar për atë që shohin dhe ndjejnë. Kjo është, në fund të fundit, vlera e festave dhe vetëdijes që lind prej tyre.”
Nisur nga kërkesat në rritje, Tafa thotë se i lindi ideja që, përveç kostumeve, të hapte edhe disa kurse kërcimi, ku bashkohen elementë të shumtë të traditave popullore. Sipas saj, janë të shumtë të rinjtë që zgjedhin të bëhen pjesë e grupeve të valleve, ku nëpërmjet pjesëmarrjeve në dasma arrijnë të fitojnë edhe të ardhura. Ajo shton se elementët e traditës janë shumë të kërkuar edhe nëpër dasma, ku vitet e fundit nuk ka dasmë pa tupana, kostume popullore dhe flamur, duke sjellë kështu një vetëdijësim të vlerave tona tradicionale.
Antoneta Tafa
“Në fakt, nisur prej kësaj, më lindi edhe mua ideja që të hapja kurse të kërcimeve ku mësojmë vetëm vallet tradicionale sipas zonave. Përveç kostumografisë, unë kam hapur edhe kurse vallesh, ku mësohen koreografitë e valleve më të njohura të vendit. Gjithashtu, me këta të rinj marrim pjesë edhe në dasma, të cilat çdo vit e më shumë kërkojnë elementin tradicional. Të rinjtë vijnë me shumë kënaqësi dhe dëshirë në kurset e valleve; edhe pse ka lodhje, përtej saj ndjejnë shumë kënaqësi. Kjo është edhe një mënyrë për ta, që të largohen nga veset dhe koha e humbur kot. Sepse përmes pasionit për vallen, ata sigurojnë edhe mjete monetare, duke u paguar për punën që bëjnë në dasma dhe evente të ndryshme. Pra, përtej kënaqësisë, ata fitojnë edhe të ardhura me këtë punë.”
Në fund, Antoneta Tafa thekson se kërkesa të mëdha për kostume popullore ka edhe nga emigrantët, të cilët duan të kenë në shtëpitë e tyre elementët e traditës sonë popullore. Sipas saj, është diçka që e emocionon shumë.
“Kërkesa të shumta ka edhe nga emigrantët. Unë shpesh çoj kostume në diasporë dhe në çdo shtet të Europës, pasi shqiptarët atje duan të kenë kostumet që përbëjnë vlera të trashëgimisë sonë. Është një përpjekje e tyre për të ruajtur traditat dhe kjo është emocionuese,” mbyll kostumografja Antoneta Tafaj për GazetaSi.al.
Me rrënimin e diktaturës, Shqipëria përjetoi një erë modernizimi shpesh të çoroditur. Nisur nga e shkuara nën izolim, me një jetë jo të lirë dhe me shumë dëshirë për të qenë si Europa, u duk sikur traditat u lanë në harresë. Por vitet e fundit ka një sensibilizim dhe një rikthim te tradita, ku në një bashkëpunim shumë të natyrshëm mes nxënësve, mësuesve dhe prindërve, traditat tona po bëhen pjesë e festave dhe gëzimeve të gjithsecilit, veçanërisht brezit të ri, i cili duket se po i përqafon me shumë dëshirë këto tradita, të cilat në fund të fundit janë identiteti ynë.
Gazeta “SI”- Sipas studimeve më të fundit arkeologjike, ndikimi i politikave ekonomike romake në Afrikën Veriore ka rezultuar fatal për disa qendra të hershme të prodhimit të vajit të ullirit, përfshirë qytetin antik Zita në Tunizinë e sotme.
Romakët pushtuan fenikasit e rajonit në vitin 146 p.e.s., duke u lejuar atyre të ruanin traditat kulturore, por duke imponuar një sistem të ri ekonomik që do të ndryshonte përgjithmonë peizazhin bujqësor dhe industrial të zonës.
Një ekip amerikan i studiuesve dhe arkeologëve, në bashkëpunim me Institutin Kombëtar të Trashëgimisë së Tunizisë, ka analizuar mbetjet e skorjeve të hekurit dhe bërthamave të karbonizuara të ullirit në territorin e Zitës. Të dhënat tregojnë se, pas ardhjes së romakëve, prodhimi i hekurit u rrit ndjeshëm. Një industri që kërkonte sasi të mëdha druri për karburant. Problemet serioze u shfaqën rreth vitit 200 e.s., kur kërkesat e Perandorisë për hekur u rritën në dëm të ullishtave.
“Mund ta shohim qartë në të dhënat arkeologjike se ata humbën ekuilibrin midis prodhimit të karburantit dhe prodhimit të vajit të ullirit,” shpjegon arkeologu Brett Kaufman i Universitetit të Illinois në Urbana-Champaign.
Sipas tij, murtajat dhe paqëndrueshmëria politike në perandori mund të kenë ushtruar presione që çuan në vendime të nxituara, duke sakrifikuar ekonominë tradicionale të qytetit.
Për të përmbushur kërkesën romake për hekur, pemishtet e ullinjve, themeli ekonomik i Zitës për shekuj u prenë masivisht dhe u përdorën si karburant në furrat e shkrirjes. Kjo praktikë shkatërrimtare çoi gradualisht në shembjen e qytetit rreth vitit 450 e.s.
“Është tronditëse të mendosh për koston emocionale për njerëzit që kuptuan se po ushqenin një perandori duke humbur qytetin e tyre,” thotë Kaufman, duke nënvizuar dramën sociale dhe ekonomike që fshihet pas këtyre të dhënave arkeologjike.
Ky zbulim, i kombinuar me të dhënat nga Henchir el Begar ku u identifikuan dy torcularia gjigante romake, ofron një panoramë të gjerë mbi organizimin bujqësor, industrial dhe socio-ekonomik të Afrikës Veriore gjatë sundimit romak, duke treguar se si kërkesat e perandorisë mund të transformonin dhe në disa raste, të shkatërronin qendra të tëra prodhimi.
Nga Sokol Çunga- Kur fillon feminizmi ndër shqiptarë është pyetja që bëjmë shpesh në shkëmbime bisedore. Nuk synojmë të përgjigjemi me një datë të vetme, por duke sjellë në vëmendje një ngjarje.
Më 3 gusht 1920 në Shkodër u krijua “Komiteti i Zojavet ‘Grueja Shqyptare’ për ndihma bamirsije”. Synimi kryesor i Komitetit ishte mbledhja e mjeteve financiare dhe e sendeve në mbështetje të ushtrisë shqiptare që ndodhej në front të luftës. Bëhet fjalë, konkretisht, për përpjekjet mes ushtrisë shqiptare dhe ushtrisë së Mbretërisë së Serbisë që u zhvillua në korrik-gusht 1920 në Koplik.
Pas këtij motivi kryesor, Komiteti synon dhe të ndihmojë familjet e dëmtuara prej luftës. Pjesëtare e këtij Komiteti mund të ishte çdo vajzë e grua që dëshironte të kontribuonte vullnetarisht, në përputhje me Statutin e Komitetit. Kryetare nderi u caktua zoja e Hysen beg Bushatit, kryetare u zgjodh Shaqe Çoba, nënkryetare Age Koka, sekretare Paulina Leka, arkëtare Albnia Ashiku, e të tjera zonja shkodrane nënshkruan si anëtare dhe këshilltare. Qartazi, nuk kemi të bëjmë me një formë bashkëkohore të feminizmit ideologjik, dhe kjo duket qartë nga mënyra se si anëtaret e Komitetit identifikohen prej emrit të bashkëshortit.
Ky Komitet, veç përmasës së vet të bamirësisë, shpërfaq qartazi dhe një element tjetër të veprimtarisë shoqërore të nisur dhe të mbështetur nga vajzat dhe gratë në Shqipëri: shërben si piketë orientuese për lëvizjet e mëpasshme që do të krijohen prej dhe për gratë, pas organizimit shtetëror të Shqipërisë gjatë viteve 1920-30
Shënim: Sokol Çunga është historian, përkthyes dhe arkivist pranë Drejtorisë së Përgjithshmetë Arkivave
Nga Gazeta “SI”– Në zemër të maleve Tarbagatai, në lindje të Kazakistanit, arkeologët kanë bërë një nga zbulimet më mbresëlënëse të viteve të fundit. Në një kurgan tumë (varrimi karakteristike për popullsitë e stepës) janë gjetur mbetjet e dy adoleshentëve që kanë jetuar rreth 2.700 vjet më parë. Studiuesit i identifikojnë ata si pjesëtarë të Sakëve, një popull nomad iranofolës i afërt me Skithët, të cilët dominuan stepat e Azisë Qendrore nga shekulli VIII deri në II para erës sonë.
Ekipi i drejtuar nga Zainolla Samashev, drejtori i Institutit të Arkeologjisë Margulan, zbuloi skeletin e paprekur të një djali rreth 19 vjeç, i cili ishte varrosur me një torc prej ari rreth qafës, një thikë të punuar në ar dhe bronz, si dhe një kuti-shigjetash prej druri të veshur me ar. Shigjetat kishin maja prej bronzi. Varri i një vajze rreth 16 vjeçe, që ndodhej pranë tij, ishte grabitur kohë më parë, por mbetjet tregojnë se edhe ajo ishte varrosur me veshje të zbukuruara me rruaza ari dhe aplikacione miniaturale në formë koke dreri me brirë të mëdhenj.
Ndërkohë, një tjetër grup studiuesish nga Universiteti i Durhamit, University College London dhe Universiteti Toraighyrov kanë identifikuar në Kazakistanin verilindor një vendbanim të Epokës së Bronzit që po ndryshon mënyrën e të menduarit për shoqëritë nomade. I quajtur Semiyarka, vendi ndodhet pranë lumit Irtysh dhe pranë burimeve të pasura të bakrit dhe kallajit në malet Altai, një kombinim që sugjeron se kjo zonë ka qenë një qendër e rëndësishme industriale më shumë se 3.500 vjet më parë.
Në qendër të vendbanimit, arkeologët zbuluan një ndërtesë të madhe që mund të ketë shërbyer si hapësirë ceremoniale ose komunitare, ndërsa rreshtat e kodrinave drejtkëndore prej dheu interpretohen si banesa me shumë dhoma. Në skajin juglindor të Semiyarka-s u gjet një zonë industriale ku janë identifikuar enë shkrirjeje, skorje metali dhe objekte prej bronzi, që dëshmojnë një prodhim të zhvilluar metalurgjik.
“Semiyarka ndryshon krejtësiht mënyrën si i perceptojmë shoqëritë e stepave,” thotë arkeologia e UCL-së, Miljana Radivojević.
“Ajo provon se komunitete që zakonisht konsiderohen nomade kanë qenë në gjendje të ndërtojnë dhe të mbajnë vendbanime të përhershme, të organizuara rreth një industrie të madhe një lloj qendre urbane e stepës.”
Këto dy zbulime të rëndësishme hedhin dritë të re mbi historinë e hershme të popujve të stepave euroaziatike, duke treguar një kompleksitet shumë më të madh kulturor, ekonomik dhe shoqëror sesa ishte imagjinuar deri tani.
Nga Gazeta ‘SI’- Biblioteka Kombëtare e Shqipërisë çel sot një ekspozitë që sjell në një hapësirë të vetme librat e shenjtë që kanë kaluar dorë më dorë për shekuj, përkthimet në gjuhën shqipe që hodhën themelet e kulturës sonë dhe dorëshkrime të rralla që sot përbëjnë pasurinë më të çmuar të trashëgimisë sonë të shkruar.
“Koleksioni i Biblave” sjell mbi 100 Bibla të rralla, një pasuri që flet në shumë gjuhë e shumë shekuj.
Zëvendësdrejtoresha e Bibliotekës Kombëtare, Majlinda Toçi , thotë për GazetaSi.al se materialet e ekspozuara do ti japin publikut një panoramë të gjërë të kalimit të librit të shenjtë nga inkanbulat e deri te versionet e sotme te Biblës.
“Këto materiale do të qëndrojnë për një muaj të ekspozuara në ambientet e Bibliotekës Kombëtare, të botuara në qendra të mëdha të shtypshkrimit evropian, në Itali, Francë, Gjermani, Holandë, Greqi, duke nisur nga mesi i shekullit XV. Përmes këtyre ekzemplarëve, publiku mund të ndjekë transformimet materiale dhe estetike të librit të shenjtë: nga format e hershme inkunabula deri te botimet e sofistikuara të shekujve XVIII–XIX”, thotë Toçi.
Ajo shton më tej se krahas tyre, një vend të rëndësishëm zënë edhe dorëshkrimet që ruajnë fragmente të Shkrimeve të Shenjta, qofshin dokumente të çmuara, sot të pazëvendësueshme, të cilat flasin për mënyrën se si fjala biblike qarkullonte para epokës së shtypshkrimit dhe për traditën e hershme shpirtërore e letrare në hapësirën shqiptare. Ekspozita nis rrëfimin e saj me Mesharin e Gjon Buzukut (1555), “monumenti më i hershëm i shkrimit në gjuhën shqipe, një vepër që dëshmon se shqipja kishte jo vetëm potencial shprehës, por edhe funksion liturgjik dhe kulturor”.
Ekspozita ofron të gjithë ekzemplarët e përkthyer që nga Pjetër Bogdani dhe Pjetër Budi e deri version i Dom Simon Filipaj, i cili është edhe versioni i plotë i Biblës.
“Rrjedha vazhdon me përkthimet e Pjetër Budit dhe Pjetër Bogdanit, të cilët jo vetëm që kontribuuan në pasurimin e fjalorit dhe strukturave të gjuhës, por edhe në ngritjen e një tradite të qëndrueshme shkrimore”, thotë Toçi.
Toçi shpjegon se në shekujt pasues, ekspozita i kushton hapësirë përpjekjeve të rilindësve dhe figurave të mëdha kulturore, si Kostandin Kristoforidhi, i cili punoi me përkushtim të jashtëzakonshëm për të afruar gegërishten dhe toskërishten nëpërmjet tekstit biblik; familja Qiriazi, që i dha përkthimit një dimension edukues e shpirtëror; Fan S. Noli, që me gjuhën e tij të pastër dhe ritmin e tij të veçantë ndikoi thellë në traditën kishtare dhe letrare shqiptare; dhe Dom Simon Filipaj, përkthimi i të cilit i Biblës së plotë në shqip u bë një prej botimeve më të rëndësishme të gjysmës së dytë të shekullit XX.
Majlinda Toçi
“Pjesë e rrëfimit janë edhe nismat e Shoqërisë Biblike Angleze gjatë shekullit XIX, të cilat ndikuan në qarkullimin e teksteve të shenjta dhe në përhapjen e shkrim-letrave në trojet shqiptare.”
Ekspozita, e hapur çdo ditë nga ora 09:00 deri në 20:00, fton studiues, pedagogë, studentë, besimtarë, por edhe publikun e gjerë të njohë nga afër një nga dimensionet më të rëndësishme të trashëgimisë sonë. Vizitorët do të kenë mundësi të shohin jo vetëm librat si objekte fizike, por edhe të kuptojnë ndikimin që ata kanë pasur në gjuhën, kulturën dhe identitetin shqiptar.
Nga Gazeta “SI”- Sipas raportimit të ZME Science, një ekip ndërkombëtar studiuesish i udhëhequr nga Pau de Soto në Universitetin Autonom të Barcelonës ka krijuar një hartë dixhitale me rezolucion të lartë të të gjithë rrjetit të njohur të rrugëve romake, të quajtur Itiner-e.
Kjo hartë pasqyron rrjetin rrugor të Perandorisë Romake rreth vitit 150 pas Krishtit, duke përfshirë rreth 186,000 milje (rreth 300,000 kilometra) rrugë.
Studimi synon të ndihmojë arkeologët dhe historianët të llogarisin me saktësi kohët e udhëtimit nëpër botën romake , një faktor që kishte ndikim të madh në tregti, administratë dhe fushata ushtarake.
Për të ndërtuar këtë model, ekipi i De Soto-s përdori një qasje të kombinuar: ata nxorën të dhëna nga kopje historike të hartave romake dhe nga më shumë se 8,000 miliaria të njohura (gurë kilometrikë romakë). Më pas, studiuesit analizuan harta historike moderne, fotografi ajrore dhe imazhe satelitore për të identifikuar gjurmët e rrugëve të lashta.
Në rastet kur provat fizike të rrugëve nuk kishin mbijetuar, ekipi lidhte pikat kilometrike të njohura ose prova të tjera arkeologjike, duke ndjekur rrugët më të besueshme sipas topografisë së terrenit.
Rezultatet tregojnë se më pak se 3 për qind e rrugëve romake të përfshira në studim janë të njohura mirë dhe të hartëzuara plotësisht. Pothuajse 90 për qind e tyre klasifikohen si “rrjete të supozuara”, të bazuara në vendndodhjen e vendbanimeve, gurëve kilometrikë dhe provave të tjera arkeologjike. Kategoria e fundit përfshin “rrugë hipotetike”, për të cilat supozohet se kanë ekzistuar për të lidhur qytete të lashta, por deri më tani nuk janë gjetur prova materiale për to.
Ky studim për rrjetin rrugor romak lidhet ngushtë me zbulimet më të fundit arkeologjike që po ndihmojnë në rindërtimin e hartës së botës romake.
Prej kohësh, studiuesit kanë debatuar nëse romakët kishin vendbanime të qëndrueshme në lagunën veneciane , një gji i mbyllur në detin Adriatik, ku sot shtrihet Venecia shumë kohë para themelimit të qytetit në shekujt V–VI pas Krishtit.
Pjesa më e madhe e peizazhit romak në këtë zonë tashmë është zhytur nën ujërat në rritje të lagunës, gjë që e ka bërë të vështirë zbulimin e gjurmëve të jetës së lashtë. Megjithatë, një hetim i ri arkeologjik nënujor ka arritur të identifikojë dhe hartëzojë një pjesë të një rruge romake të panjohur më parë, e cila ndodhet rreth 18 metra nën ujë, përgjatë kanalit të njohur Treporti.
Sipas arkeologëve, kjo rrugë ka shumë gjasa të ketë qenë pjesë e rrjetit që lidhte zonën me kontinentin dhe me qytetin port romak të Altinumit , një qendër tregtare e rëndësishme në kohën e Perandorisë.
Gjatë kërkimeve, arkeologët nënujore zbuluan objekte romake që datojnë nga shekulli i parë para Krishtit deri në shekullin e tretë pas Krishtit, si dhe themelet e një ndërtese të madhe guri, që besohet të ketë qenë pjesë e infrastrukturës së portit romak në hyrjen jugore të lagunës.
“Kjo ndryshon perspektivën mbi rëndësinë e vendbanimeve romake në zonë,” shpjegon Fantina Madricardo, studiuesja kryesore e Institutit të Shkencave Detare në Këshillin Kombëtar Italian të Kërkimeve.
“Ato nuk ishin margjinale, por të përhershme dhe të përhapura.”
Këto zbulime pasurojnë njohuritë mbi rrjetin romak të transportit, dhe dëshmojnë se romakët kishin një prani të qëndrueshme në zonat që më vonë do të bëheshin qendrat më të famshme të Europës mesjetare.
Nga Sokol Çunga– Ç’erë mbajnë pashallarët? Sepse, matanë aromave standarde, që gjenden kudo në treg, njerëz me shije të përveçme dhe të rafinuara zgjedhin, siç na tregon përvoja, të porosisin parfumet e tyre, ose t’i shpikin vetë ato. Këtë na dëften dhe rasti i të mirënjohurit Esad Pashë Toptani.
Më nëntor 1919, Fernand Nonza, ushtarak dhe, më pas, prodhues parfumesh, njoftoi prodhimin e një parfumi të ri: Parfumi Esad Pashë Toptani.
Në tekstin që shoqëron parfumin, Nonza shkruan se Karl Topia, paraardhës i Esad Pashës, kur dilte për luftë kundër turqve bashkë me Skënderbeun, gjithmonë merrte me vete aromën e luleve të viseve amë, në një formë parfumi të prodhuar prej grave të fisit të tij, të cilat ruanin dhe formulën e fshehtë të parfumit.
Këtë formulë Esad Pashë Toptani ia dhuroi Nonzës në Selanik më 1 janar 1919, pasi ushtria franceze, në të cilën luftonin të dy bashkë, doli fitimtare ndaj osmanëve. Kështu, Nonza prodhoi parfumin. E ndonëse i pari i fisnik që kishte përdorur këtë parfum ishte Karl Topia, parfumi mori emrin e të dytit: Esad Pashë Toptani.
Kështu, zuri të qarkullonte zyrtarisht parfumi, bashkë me tekstin certifikues. Esad Pasha, me titullin “Kryeministër i Shqipërisë”, këtë parfum historik, e fshehtë familjare e familjes Topia-Toptani, e lë në dorë të Fernand Nonzës. Kurse Nonza, nga ana e vet, pasi falënderon pashain, shkruan dhe një poezi në rimë dhe metër për këtë parfum, ku, ndër të tjera, thotë:
Pesëqind vjet i moçëm është ky parfum legjendar,
dhe një lule e panjohur e solli gjer këtu,
për ju e vodha tinëz, fshehur në një relikuiar,
merreni në duart e hijshme, Mesdames: është për ju!
A thua është vërtet aq e vjetër formula e parfumit? A është e vërtetë lidhja gjenealogjike mes Karl Topisë dhe familjes Toptani? A ka ekzistuar ndonjëherë shkruar në letër kjo formulë parfumi? A e ka nuhatur kush parfumin, veç Esad Pashës dhe Nonzës, dhe a e ka përdorur kush tjetër? Vallë, kur Avni Rustemi vrau Esad Pashën, këtë aromë mbante pashai? Nuk u japim dot përgjigje këtyre pyetjeve. Por nëse ndokush ka parë ndonjëherë flakonin në të cilin ndodhej parfumi, apo nëse ka zbuluar formulën, le të na thotë.
Shënim: Sokol Çunga është historian, përkthyes dhe arkivist pranë Drejtorisë së Përgjithshmetë Arkivave
Nga Gazeta “SI”– Një studim i ri nga antropologët e Universitetit të Vjenës ka hedhur dritë mbi një periudhë vendimtare të evolucionit njerëzor, kur neandertalët po zhdukeshin dhe Homo sapiens po përhapej në Euroazi. Në qendër të këtij zbulimi qëndron një fragment i vogël kocke, vetëm pesë centimetra i gjatë, që u identifikua si fosili i një individi neandertal, një dëshmi e rrallë nga 44.000–46.000 vjet më parë.
Zbulimi u krye në strehimoren shkëmbore Starosele, në Gadishullin e Krimesë. Antropologia Emily M. Pigott dhe ekipi i saj analizuan më shumë se 150 fragmente kockash të paidentifikuara duke përdorur metodën Zooarchaeology by Mass Spectrometry (ZooMS), një teknikë moderne që lejon identifikimin e specieve në bazë të kolagjenit. Më shumë se 90 për qind e kockave rezultuan të ishin të kalit dhe kaprollit, ndërsa të tjerat i përkisnin mamutëve dhe ujqërve. Por një fragment i vetëm bëri që studiuesit të ndaleshin.
Pasi u analizua me mikro-CT, kocka u identifikua si pjesë e një kofshe njerëzore. Datimi me radiokarbon tregoi se fragmenti kishte një moshë të jashtëzakonshme, ndërsa analiza gjenetike konfirmoi prejardhjen e tij neandertalase. Akoma më intriguese është se ADN-ja tregoi lidhje të forta me neandertalë nga rajoni Altai i Siberisë, rreth 2.900 kilometra larg, si edhe me popullsi të neandertalëve të Evropës Qendrore.
Sipas Pigott, këto të dhëna përfaqësojnë një dritare të rrallë në kohën kur popullsitë e Neandertalëve po lëviznin nëpër Euroazi.
“Në të gjithë kontinentin, shumë pak fosile njerëzore i përkasin kësaj faze vendimtare dhe edhe më pak mbartin informacion gjenetik,” – thekson ajo.
Ekipi i studiuesve sugjeron se migrime periodike mund të kenë lidhur Krimenë me Azinë Qendrore dhe Evropën, veçanërisht gjatë intervaleve të klimës së butë në Pleistocenin e Vonë. Në këtë mënyrë, neandertalët nuk ishin grupe të izoluara, por popullsi që ndërvepronin në distanca të gjata.
Ky zbulim pasuron hartën e lëvizjeve të njerëzve të lashtë dhe nxit kërkime të reja për të kuptuar se si u ndërthurën dhe u zhdukën popullsitë parë-njerëzore. Një copëz kocke, e humbur për mijëra vjet, kthehet kështu në një dëshmitar kyç të historisë sonë më të hershme.
Login
