❌

Reading view

There are new articles available, click to refresh the page.
↗

10:00 Mes armëve dhe politikës, kur Uesli Klark fliste për luftën e Kosovës: E mbaroja për 4 ditë

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

Gjenerali amerikan u lind me 23 dhjetor të vitit 1944

 Nga Leonard Veizi

Ka burra tĂ« fortĂ« qĂ« hyjnĂ« nĂ« histori jo vetĂ«m me uniformĂ«, por me hijen qĂ« lĂ«nĂ« pas. Uesli Klark i pĂ«rket kĂ«tij rrethi tĂ« ngushtĂ« njerĂ«zish, tek tĂ« cilĂ«t mendimi paraprin urdhrin dhe fjala peshon po aq sa arma. I formuar nĂ« disiplinĂ«n e hekurt tĂ« West Point-it, ku nĂ« vitin 1966 doli valediktor i klasĂ«s sĂ« tij, Klark nuk u mjaftua vetĂ«m me artin e luftĂ«s. NjĂ« BursĂ« “Rhodes” e çoi nĂ« Oksford, nĂ« zemrĂ«n e mendimit evropian, ku studioi Filozofi, PolitikĂ« dhe Ekonomi – tri shtylla qĂ« do ta shoqĂ«ronin mĂ« pas nĂ« çdo vendim tĂ« madh



NĂ« sytĂ« e shqiptarĂ«ve, emri i tij nuk mbeti thjesht njĂ« rresht nĂ« hierarkinĂ« ushtarake amerikane. MĂ« 11 korrik 1997, kur u emĂ«rua Komandant Suprem i Forcave tĂ« NATO-s pĂ«r EvropĂ«n, ai hyri nĂ« njĂ« kapitull qĂ« do tĂ« lidhej pĂ«rgjithmonĂ« me fatin e KosovĂ«s. GjatĂ« pranverĂ«s sĂ« vitit 1999, Klark ishte fytyra e vendimeve tĂ« vĂ«shtira, zĂ«ri qĂ« artikulonte njĂ« ndĂ«rhyrje qĂ« do tĂ« ndryshonte rrjedhĂ«n e historisĂ« nĂ« Ballkan. Fushata ajrore kundĂ«r objektivave serbe nuk ishte vetĂ«m njĂ« operacion ushtarak; ajo ishte njĂ« mesazh politik i dĂ«rguar “nga qielli”.

VetĂ« Klark e ka pranuar mĂ« vonĂ«, me sinqeritetin e njĂ« strategu qĂ« njeh kufijtĂ« e diplomacisĂ« dhe tĂ« forcĂ«s: “KĂ«to ishin bombardime politike ndaj SerbisĂ«, sepse si gjeneral ushtarak ju garantoj se ndryshe, lufta nĂ« KosovĂ« do tĂ« kishte mbaruar pĂ«r katĂ«r ditĂ«.” NĂ« kĂ«tĂ« fjali pĂ«rmblidhet paradoksi i luftĂ«s moderne: fitorja e shpejtĂ« nuk Ă«shtĂ« gjithmonĂ« ajo qĂ« kĂ«rkon politika.

Fillimet

Si i ri mbeti pa baba dhe u adoptua nga bashkëshorti i ardhshëm i nënës së tij, Viktor Klark. Këtë fakt, si dhe origjinën e tij, Uesli Klark e mësoi shumë vonë, pas moshës 20-vjeçare. Ai u lind më 23 dhjetor 1944. Babai i tij biologjik ishte Benjamin Xhejkëb Kan, me origjinë hebreje, i ardhur në Amerikë nga Rusia në fund të shekullit XIX.

Klark është i martuar me Gertrud Kirgiston nga Bruklini, me të cilën ka një fëmijë, Ueslei i Riu, i cili ka përfunduar studimet në Kaliforni.

Shkollimi

Gjenerali Klark ka pĂ«rfunduar AkademinĂ« Ushtarake “West Point” nĂ« Nju Jork, ku u diplomua si kadeti mĂ« i dalluar i klasĂ«s. Studimet e larta nĂ« fushĂ«n e ekonomisĂ« dhe politikĂ«s i pĂ«rfundoi nĂ« Universitetin e Oksfordit nĂ« Angli, gjatĂ« viteve 1966–1968.

Gjatë karrierës akademike dhe ushtarake, Klark ka përfunduar gjithashtu Kolegjin Kombëtar të Luftës dhe Kolegjin e Komandës së Përgjithshme, duke u specializuar si oficer i njësive të blinduara, në doktrinën e përgjithshme ushtarake, si vëzhgues dhe si komandant i njësive ajrore.

Karriera

NĂ« vitet 1976–1977, Klark shĂ«rbeu si asistent special i drejtorit pĂ«r buxhetin nĂ« ShtĂ«pinĂ« e BardhĂ« tĂ« SHBA-sĂ«, si dhe si asistent i profesorit tĂ« shkencave sociale nĂ« AkademinĂ« Ushtarake tĂ« Shteteve tĂ« Bashkuara.

GjatĂ« LuftĂ«s sĂ« Vietnamit, ai ishte toger dhe komandonte tri kompani me detyrĂ« luftarake nĂ« zonĂ«n Lai Khe. NjĂ«sia e tij u dallua pĂ«r mĂ«nyrĂ«n e planifikimit dhe tĂ« ndĂ«rmarrjes sĂ« operacioneve luftarake, duke arritur rezultate tĂ« shkĂ«lqyera. PĂ«r suksesin dhe trimĂ«rinĂ« e dĂ«shmuar, ai u dekorua me “Silver Star” (“Ylli i ArgjendtĂ«â€).

Deri në vitin 1986 shërbeu si komandant i batalionit të parë të Brigadës së 77-të të Divizionit të Katërt. Në vazhdën e Luftës së Ftohtë, mori komandën e Brigadës së Tretë të Divizionit të Katërt të Këmbësorisë, post që e mbajti deri në vitin 1988.

GjatĂ« periudhĂ«s 1994–1996, ai ishte pĂ«rgjegjĂ«s pĂ«r planifikimin e politikĂ«s ushtarake tĂ« SHBA-sĂ« nĂ« nivel global, pranĂ« Institutit pĂ«r Planifikime Strategjike. NĂ« kĂ«tĂ« periudhĂ« u angazhua drejtpĂ«rdrejt nĂ« zhvillimet nĂ« Ballkan dhe, sĂ« bashku me Richard Holbrooke, u takua disa herĂ« me liderĂ«t e serbĂ«ve tĂ« BosnjĂ«s pĂ«r pĂ«rgatitjen e MarrĂ«veshjes sĂ« Dejtonit.

Nga qershori 1996 deri në korrik 1997, shërbeu si komandant i forcave të NATO-s për Amerikën Latine dhe Karaibet.

Lufta e Kosovës

Më 11 korrik 1997, Uesli Klark u emërua Komandant Suprem i Forcave të Bashkuara të NATO-s për Evropën. Më 23 mars 1999, nga Sekretari i Përgjithshëm i NATO-s, Havier Solana, mori urdhrin për fillimin e reagimit ushtarak ndaj gjenocidit në Kosovë, të ndërmarrë nga ish-Jugosllavia.

Ndërhyrja ushtarake nën komandën e Klarkut u cilësua si e suksesshme nga qarqet ushtarake, pasi arriti objektivat kryesore:

ndalimin e menjëhershëm të të gjitha aktiviteteve ushtarake dhe paramilitare të njësive serbe;

ndalimin e menjëhershëm të shpërnguljes me dhunë të popullsisë nga Kosova;

kthimin e pakushtëzuar të të gjithë të larguarve;

vendosjen e një force ndërkombëtare për sigurinë e qytetarëve dhe zbatimin e planit;

ardhjen e verifikatorëve ndërkombëtarë në Kosovë.

GjatĂ« kĂ«saj ndĂ«rhyrjeje, Klark futi nĂ« pĂ«rdorim edhe helikopterĂ«t “Apache”.

Epilogu

Operacioni i fundit që Uesli Klark drejtoi si Shef i Forcave të Përbashkëta të NATO-s në Evropë ishte pikërisht ndërhyrja në Kosovë. Menjëherë pas përfundimit të luftës, ai doli në pension.

↗

12:00 Odhise Paskali, skalitësi i përjetësisë shqiptare me daltë dhe filozofi

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

Odhise Paskali u lind Përmet më 22 dhjetor të vitit 1903. Cilësohet si themeluesi i skulpturës shqiptare dhe një nga personalitetet më të rëndësishme të artit shqiptar.

Nga Leonard Veizi

Ai ishte artisti qĂ« bĂ«ri historinĂ« shqiptare tĂ« fliste pĂ«rmes gurit dhe bronzit. I lindur nĂ« PĂ«rmet nĂ« vitin 1903, e kapĂ«rceu kufirin e thjeshtĂ« tĂ« artit pĂ«r t’u bĂ«rĂ« gdhendĂ«si i identitetit kombĂ«tar. Me njĂ« aftĂ«si gjeniale pĂ«r tĂ« nxjerrĂ« ‘dritĂ«n’ nga minerali i heshtur, Paskali i ktheu Ă«ndrrat dhe gojĂ«dhĂ«nat e popullit tĂ« tij nĂ« monumente tĂ« pavdekshme. Ai vĂ«rtetoi se arti Ă«shtĂ« mjeti i vetĂ«m qĂ« mposht vdekjen, duke e shndĂ«rruar historinĂ« tonĂ« nĂ« njĂ« formĂ« plastike e tĂ« lavdishme



Odhise Paskali përfaqëson një prej personaliteteve më rrezatuese të kulturës sonë kombëtare, duke u gdhendur në kujtesën historike si pionieri i parë i skulpturës realiste dhe monumentale në Shqipëri. Me një gjenialitet që kapërcente kufijtë e thjeshtë të artit, ai u bë skalitësi i madh i memories sonë kolektive, duke i shndërruar ngjarjet epike dhe figurat më emblematike të vendit në dëshmi të paluajtshme prej guri, mermeri dhe bronzi. Vepra e tij nuk është thjesht një pasqyrim estetik i realitetit, por një simfoni formash që u jep jetë idealeve madhore, duke i kthyer ato në monumente që flasin me gjuhën e përjetësisë. Si i pari mjeshtër që solli frymën e monumentales në hapësirat tona publike, Paskali arriti të krijonte një pasqyrë ku shqiptarët gjetën dinjitetin e tyre, duke e bërë artin një urë lidhëse mes historisë së lavdishme dhe ndërgjegjes së gjallë të kombit.

Nga Shqipëria në Torino

Pasioni i tij për të bukurën nuk mbeti thjesht një instinkt djaloshar. Në vitin 1919, Odhiseja mori rrugën drejt Italisë, vendit ku mermeri kishte mësuar të fliste shekuj më parë. Por, ndryshe nga shumë artistë që mjaftoheshin me teknikën e daltës, Paskali kërkoi diçka më të thellë: mendimin.

NĂ« vitin 1923, pasi kreu Liceun, ai nuk zgjodhi thjesht njĂ« akademi arti, por u regjistrua nĂ« Fakultetin e LetĂ«rsisĂ« dhe FilozofisĂ« nĂ« Torino. Ky ishte momenti kur lindi “Skulptori-Filozof”. NĂ« vitin 1927, ai mbrojti diplomĂ«n nĂ« fushĂ«n e HistorisĂ« sĂ« Artit, duke u armatosur me njĂ« dije enciklopedike qĂ« do ta bĂ«nte atĂ« jo vetĂ«m njĂ« krijues formash, por njĂ« kritik arti dhe estetik tĂ« shquar.

Publicistika dhe filozofia

Përpara se daltë e tij të njihej botërisht, ishte penda e tij ajo që bëri emër. Hapat e parë të karrierës së tij ishin në fushën e publicistikës, ku ai u shqua për mendimin e thellë estetik. Ai besonte se arti nuk duhet të jetë vetëm i bukur, por duhet të ketë një mision social dhe kombëtar. Kjo qasje filozofike bëri që çdo vepër e tij e mëvonshme të mos ishte thjesht një objekt dekorativ, por një mesazh i gdhendur.

600 vepra në bronz dhe gur

Me mbi 600 vepra në karrierën e tij, Odhise Paskali krijoi një panteon të vërtetë të historisë shqiptare. Ai nuk gdhendi vetëm njerëz, ai gdhendi simbole:

-Monumenti i Skënderbeut (Tiranë, 1968): E realizuar me bashkautorë, kjo vepër mbetet pika e rëndimit të kryeqytetit, imazhi zyrtar i heroit që mbron lirinë mbi kalin e tij të hovshëm.

-“Partizani Fitimtar” (Mauthausen, Austri): NjĂ« kryevepĂ«r qĂ« dĂ«shmon forcĂ«n e shpirtit shqiptar nĂ« njĂ« nga vendet mĂ« tragjike tĂ« EuropĂ«s, duke treguar se dinjiteti mund tĂ« triumfojĂ« edhe mbi vdekjen.

-“Naum Veqilharxhi” (Korçë): NjĂ« homazh pĂ«r dijen dhe gjuhĂ«n, ku bronzi merr butĂ«sinĂ« e njĂ« shpirti iluminist.

-“I Urituri”: NjĂ« vepĂ«r tronditĂ«se qĂ« tregon dhimbjen njerĂ«zore nĂ« formĂ«n e saj mĂ« tĂ« zhveshur, duke dĂ«shmuar se Paskali nuk njihte vetĂ«m lavdinĂ«, por edhe vuajtjen e thellĂ« tĂ« njeriut.

TrashĂ«gimia e “Skulptorit tĂ« Popullit”

Odhise Paskali mbetet “Babai” qĂ« i dha skulpturĂ«s shqiptare pavarĂ«sinĂ« dhe identitetin e saj. Ai na mĂ«soi se si ta shohim historinĂ« tonĂ« jo si njĂ« libĂ«r tĂ« pluhurosur, por si njĂ« prani tĂ« gjallĂ« nĂ« sheshet tona.

Sot, ai nuk kujtohet vetëm si një mjeshtër i formës, por si njeriu që besoi se arti është rruga e vetme ku një popull mund të gjejë pavdekësinë. Ai nuk i dha Shqipërisë thjesht statuja; ai i dha asaj shikimin, atë shikim krenar që shkon përtej kohës, mu si sytë e veprave të tij që vështrojnë të ardhmen.

↗

10:00 Naim FrashĂ«ri, qiriri qĂ« u shkri pĂ«r t’i dhĂ«nĂ« dritĂ« ShqipĂ«risĂ«

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

-Më 20 dhjetori të vitit 1900 u nda nga jeta Naim Frashëri, patriot, poet dhe shkrimtar shqiptar-

Nga Leonard Veizi

Kur muzgu i shekullit XIX përshkonte Ballkanin e trazuar si një hije e rëndë, një zë i ëmbël e i fuqishëm shpërthente si dritë mes errësirës së gjatë. Nuk ishte bubullima e armëve që tërhiqte vëmendjen, por fëshfërima magjike e penës së Naim Frashërit, që me vargjet e saj po çante heshtjen shekullore dhe po ndizte flakën e ndërgjegjes së fjetur të një populli të lashtë. Ai nuk thërriste luftë në fushën e betejave; ai luftonte me fjalën, dhe secili varg i tij ishte një shqelm mbi murin e gjumit të gjatë të kombit.

Në mes tuaj kam qëndruar/ E jam duke përvëluar,

QĂ« t’u ap pakĂ«zĂ« dritĂ«,/ NatĂ«nĂ« t’ua bĂ«nj ditĂ«.

Ai nuk shkroi me bojĂ«, por me dritĂ«n e shpirtit tĂ« tij qĂ« digjej si kandil, duke u tretur ngadalĂ« pĂ«r t’i dhĂ«nĂ« dritĂ« udhĂ«s sĂ« ShqipĂ«risĂ«. Naimi ishte profeti qĂ« nuk kĂ«rkoi tempuj, por e ndĂ«rtoi altarin e lirisĂ« nĂ« çdo fjalĂ« shqipe, nĂ« çdo mal e nĂ« çdo rrjedhĂ« lumi tĂ« atdheut qĂ« e donte deri nĂ« vetĂ«mohim.

Misioni i “FjalĂ«ve tĂ« Qiririt”

Në vitin 1900, kur Naimi mbylli sytë, ai la pas një pasuri që nuk matet me ar, por me identitet. Ai e kuptoi se pa gjuhë nuk ka komb, prandaj e ktheu shqipen në një gjuhë hyjnore.

Do të tretem, të kullohem,/Të digjem, të përvëlohem,

QĂ« t’u ndrinj mir’ e tĂ« shihni,/ NjĂ«ri-tjatĂ«rin tĂ« njihni.

Panteizmi Naimian

Naimi pa zotin te natyra dhe te njeriu shqiptar. Duke kĂ«nduar pĂ«r “BagĂ«ti e BujqĂ«si”, ai nuk po pĂ«rshkruante thjesht fshatin, por po i jepte dinjitet tokĂ«s arbĂ«rore, duke i thĂ«nĂ« çdo shqiptari se parajsa e tij fillonte te pragu i shtĂ«pisĂ«.

O malet’ e ShqipĂ«risĂ« e ju o lisat’ e gjatĂ«!
Fushat e gjĂ«ra me lule, q’u kam ndĂ«r mĂ«nt dit’ e natĂ«!

Frashëllinjtë, truri i Rilindjes

Naimi nuk ishte vetĂ«m. BashkĂ« me vĂ«llezĂ«rit e tij, Abdylin (diplomatin e hekurt) dhe Samiun (dijetarin enciklopedist), ai formoi njĂ« “trinitet” qĂ« udhĂ«hoqi kombin. NdĂ«rsa Abdyli mbronte kufijtĂ« me diplomaci, Naimi i mbrujti shqiptarĂ«t me dashurinĂ« pĂ«r letrat. PunĂ«simi i tij nĂ« komisionin e censurĂ«s nĂ« Stamboll ishte njĂ« “mburojĂ«â€ strategjike qĂ« i lejoi tĂ« kalonte libra dhe ide qĂ« ndezĂ«n flakĂ«n e kryengritjeve tĂ« mĂ«vonshme.

“Lulet e VerĂ«s” dhe etika kombĂ«tare

Vepra e Naimit ishte një kod moral. Ai predikoi tolerancën fetare, vëllazërinë dhe arsimimin e gruas.

Për Shqipërinë/ Ditët e mira/ Paskëtaj vijnë,
shkoi errësira;/ lum kush do të rronjë,/ ta shohë zonjë! 

Testamenti politik

PĂ«rmes poemĂ«s epike “Histori e SkĂ«nderbeut”, ai riktheu nĂ« kujtesĂ« heroin kombĂ«tar, duke krijuar njĂ« simbol uniteti rreth tĂ« cilit shqiptarĂ«t mund tĂ« bashkoheshin pavarĂ«sisht besimit.

Gjuha jonë sa e mirë!/ Sa e ëmbël! Sa e gjerë!
Sa e lehtë! Sa e lirë!/ Sa e bukur! Sa e vlerë!

Teqeja në histori

Naim FrashĂ«ri mbetet i vetmi shkrimtar qĂ« gĂ«zon titullin “Naimi ynĂ«â€. Ai nuk i pĂ«rket njĂ« rryme letrare, por Ă«shtĂ« vetĂ« institucioni i parĂ« i kulturĂ«s shqiptare. Edhe pse vdiq nĂ« mĂ«rgim – nĂ« Stamboll, – amaneti i tij ishte gjithmonĂ« ShqipĂ«ria, ku eshtrat e tij u kthyen si triumfator nĂ« vitin 1937.

Shqipëri, o jetëgjatë,/ ty të kemi mëmë e atë
dhe për ty do të luftojmë/ gjersa të të trashëgojmë.

Zëri që nuk heshti

Sot, kur lexojmĂ« vargjet e tij, nuk dĂ«gjojmĂ« thjesht poezi, por rrahjet e zemrĂ«s sĂ« njĂ« kombi. Naim FrashĂ«ri na la trashĂ«gim mesazhin se: “Ti ShqipĂ«ri mĂ« jep nder, mĂ« jep emrin shqiptar”. Ai mbetet portreti i pĂ«rjetshĂ«m i shqiptarit qĂ« e di se pa dije dhe pa dashuri, nuk mund tĂ« ketĂ« liri.

O Atdhe! MĂ« je i dashur sa mĂ« s’ka/ MĂ« je nĂ«nĂ«, mĂ« je motĂ«r, mĂ« je vlla.
Nga ç’ka rrotull mĂ« i shtrenjti ti mĂ« je,/ Je mĂ« i miri nga çdo gjĂ« qĂ« ka ky dhĂ©. 

↗

12:00 Portret/  Marçelo Mastrojani, eleganca melankolike e kinemasë italiane

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

Më 19 dhjetor të vitit 1996 u nda nga jeta një nga aktorët e jashtëzakonshëm të Evropës

Nga Leonard Veizi

Kur dritat e sallĂ«s sĂ« kinemasĂ« u fikĂ«n pĂ«r herĂ« tĂ« fundit nĂ« dhjetor tĂ« vitit 1996, bota nuk humbi thjesht njĂ« aktor, por “Latino Lover-in” qĂ« nuk do tĂ« donte kurrĂ« tĂ« ishte i tillĂ«. Marçelo Vinçenco Domeniko Mastrojani iku nĂ« majĂ« tĂ« gishtave, duke lĂ«nĂ« pas tymin e njĂ« cigareje tĂ« pambaruar dhe imazhin e njĂ« burri qĂ« e ktheu pĂ«rhumbjen nĂ« artin mĂ« tĂ« lartĂ« njerĂ«zor.

Shpirti pas maskës së akullt

Mastrojani ishte poeti i pasigurisĂ«. NĂ« njĂ« botĂ« qĂ« kĂ«rkonte heronj prej çeliku, ai ofroi mishin dhe gjakun e njĂ« burri qĂ« guxonte tĂ« ishte i brishtĂ«. SytĂ« e tij, gjithmonĂ« paksa tĂ« trishtuar edhe kur buzĂ«qeshte, ishin pasqyra e njĂ« Europe qĂ« po kĂ«rkonte veten mes rrĂ«nojave tĂ« luftĂ«s dhe shkĂ«lqimit tĂ« rremĂ« tĂ« modernitetit. Ai nuk luante, ai “ishte” – me njĂ« natyralitet qĂ« i bĂ«nte spektatorĂ«t tĂ« ndienin se po shihnin veten nĂ« pasqyrĂ«.

Epoka e “La Dolçe Vita” dhe lidhja me Felinin

Nëse kinemaja italiane do të kishte një fytyrë, ajo do të ishte fytyra e Marçelos nën shatërvanin e Fontana di Trevi. Bashkëpunimi i tij me gjeniun Federiko Felini ishte një simbiozë shpirtërore:

Tek “La Dolçe Vita” apo siç vjen nĂ« shqip “Jeta e Ă«mbĂ«l”, Mastrojani mishĂ«roi Marçelo Rubinon, gazetarin e humbur nĂ« hedonizmin e RomĂ«s, njĂ« personazh qĂ« u bĂ« simbol i krizĂ«s morale tĂ« viteve ’60.

Tek filmi “8œ” apo  “TetĂ« e GjysmĂ«â€, ai interpretoi alter-egon e Felinit, Guido Anselmin, regjisorin nĂ« bllokim krijues, duke na dhuruar portretin mĂ« tĂ« sinqertĂ« tĂ« artistit pĂ«rballĂ« dĂ«shtimit.

Dashuria dhe Kinemaja: Sofia Loren

Nuk mund tĂ« flitet pĂ«r Marçelon pa pĂ«rmendur “bashkĂ«shorten” e tij tĂ« pĂ«rjetshme tĂ« ekranit, Sofia Loren. Kimia e tyre ishte magji e pastĂ«r. SĂ« bashku nĂ« filma si “Ieri, oggi, domani” e cila nĂ« shqip njihet si: “Dje, sot, nesĂ«r” ose “Matrimonio all’italiana” apo “MartesĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« italiane”, ata portretizuan shpirtin e vĂ«rtetĂ« tĂ« ItalisĂ«: pasionin, zhurmĂ«n, xhelozinĂ« dhe besnikĂ«rinĂ« e pathyeshme.

“Gjenerali i UshtrisĂ« sĂ« Vdekur”

PĂ«r publikun shqiptar, Mastrojani mbetet i skalitur pĂ«rmes rolit tĂ« gjeneralit Ariosto nĂ« filmin e vitit 1983. “UnĂ« erdha tĂ« mbledh eshtra, por gjeta njĂ« popull qĂ« nuk vdes,” duket se thoshte heshtja e tij nĂ«pĂ«r kodrat shqiptare tĂ« improvizuara nĂ« Itali.

Me një uniformë ushtarake që i rëndonte mbi supe si vetë historia, Marçelo arriti të zbërthente në ekran filozofinë e Ismail Kadaresë. Ai e ktheu gjeneralin nga një figurë pushtuese në një njeri të thyer, që kupton absurditetin e lavdisë dhe peshën e tmerrshme të vdekjes. Ky interpretim mbetet një urë e artë mes letërsisë shqiptare dhe kinemasë botërore.

Trashëgimia

Karriera e tij, e kurorĂ«zuar me çmime BAFTA, dy herĂ« si “Aktori mĂ« i mirĂ«â€ nĂ« KanĂ« dhe dy Globa tĂ« ArtĂ«, nuk ishte njĂ« garĂ« pĂ«r lavdi, por njĂ« udhĂ«tim drejt tĂ« vĂ«rtetĂ«s. PĂ«r tĂ« kuptuar pse figura e tij mbetet kaq e gjallĂ« edhe sot, duhet tĂ« shohim pĂ«rtej ekranit, shtyllat qĂ« ndĂ«rtuan mitin e tij:

-Fytyra e “Anti-heroit” Modern ku Mastrojani ishte i pari qĂ« i dha dinjitet pasigurisĂ«. Personazhet e tij shpesh nuk dinin çfarĂ« donin, ishin tĂ« pĂ«rhumbur nĂ« dashuri ose nĂ« karrierĂ«. Ai na mĂ«soi se njeriu Ă«shtĂ« mĂ« interesant kur Ă«shtĂ« i thyeshĂ«m sesa kur Ă«shtĂ« i pathyeshĂ«m. Ai nuk “aktronte” konfuzionin, ai e jetonte atĂ« me njĂ« elegancĂ« qĂ« e bĂ«nte dĂ«shtimin tĂ« dukej si njĂ« formĂ« arti.

-Ironia si Mburojë, ku ai kishte një aftësi unike për të luajtur personazhe tragjikë, por me një shkëndijë ironie në sy. Kjo e bënte atë shumë njerëzor. Ai nuk e merrte veten kurrë shumë seriozisht. Kjo distancë ironike i lejonte të kalonte nga komedia te drama pa asnjë sforcim, duke na kujtuar se jeta është një përzierje e të dyjave.

Epilogu

Marçelo Mastrojani nuk ishte thjesht njĂ« aktor; ai ishte njĂ« gjendje shpirtĂ«rore. Arsyeja pse ai mbetet i paharrueshĂ«m lidhet me faktin se ai refuzoi tĂ« ishte “perfekt”. NĂ« njĂ« epokĂ« ku kinemaja kĂ«rkonte muskuj dhe heroizĂ«m, Marçelo ofroi njĂ« lloj tjetĂ«r burrĂ«rie: atĂ« qĂ« pranon dyshimin, lodhjen dhe melankolinĂ«.

Mastrojani shpesh thoshte: “UnĂ« nuk jam njĂ« aktor, unĂ« jam njĂ« njeri qĂ« bĂ«n aktorin.” Kjo thjeshtĂ«si e bĂ«ri atĂ« universal. Ai mund tĂ« fliste italisht, por gjuha e trupit tĂ« tij, mĂ«nyra si ndizte njĂ« cigare, apo si rregullonte syzet, tregonte diçka qĂ« çdo njeri nĂ« botĂ« e ndiente: dĂ«shirĂ«n pĂ«r tĂ« kuptuar botĂ«n dhe veten.

NĂ« vitin 1996, kur u shua nĂ« Paris, thuhet se “Fontana di Trevi” u fik dhe u mbulua me tĂ« zeza nĂ« shenjĂ« zie. Roma humbi djalin e saj, por historia e artit fitoi njĂ« yll qĂ« nuk perĂ«ndon.

Sot, ai nuk kujtohet si një relike e së shkuarës, por si një mik i vjetër që na fton të ulemi, të shohim një film dhe të pranojmë se jeta është një rrëmujë e bukur dhe melankolike.

↗

Vladimir Nabokov, portret i “LolitĂ«s” njĂ« simfoni e trishtĂ« e obsesionit

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

Nga Leonard Veizi

EkzistojnĂ« libra qĂ« nuk hyjnĂ« nĂ« botĂ«, por shpĂ«rthejnĂ« nĂ« tĂ« – duke lĂ«nĂ« pas jo vetĂ«m lexues tĂ« habitur, por edhe njĂ« re tĂ« dendur skandali, admirimi dhe etike tĂ« trazuar. I tillĂ« Ă«shtĂ« rasti i “LolitĂ«s” sĂ« Vladimir Nabokov. MĂ« shumĂ« se njĂ« histori e thjeshtĂ«, ky roman Ă«shtĂ« njĂ« simfoni e errĂ«t e mjeshtĂ«risĂ« gjuhĂ«sore dhe obsesionit tĂ« rrezikshĂ«m, njĂ« vepĂ«r e lindur nĂ« njĂ« gjuhĂ« dhe e ribotuar nĂ« njĂ« tjetĂ«r, qĂ« sfidoi kufijtĂ« e ligjshmĂ«risĂ« dhe moralit.

Një jetë mes tre botëve

Vladimir Nabokov ishte mishërimi i intelektualit mërgimtar. I lindur në një familje fisnike të pasur në Shën Petersburg, ai u rrit në një mjedis ku flitej rusishtja, frëngjishtja dhe anglishtja. Revolucioni i Tetorit e detyroi atë dhe familjen e tij të iknin, duke e shndërruar atë në një artist me rrënjë të shkulura. Pasi kaloi vite në Gjermani dhe Francë, duke shkruar kryesisht në rusisht, Nabokov u zhvendos në Shtetet e Bashkuara në 1940. Ky tranzicion e detyroi atë të kalonte nga gjuha e tij amtare në anglisht, duke e vendosur atë në një pozitë unike si një mjeshtër i stilit në dy gjuhë madhore.

Përfundimi i veprës dhe lindja në anglisht

NĂ« vitin 1953, Nabokov mbylli dorĂ«shkrimin e romanit tĂ« tij tĂ« shumĂ«diskutuar, “Lolita”. Duke e shkruar fillimisht nĂ« gjuhĂ«n angleze, ai dĂ«shmoi se kishte pĂ«rvetĂ«suar jo vetĂ«m gjuhĂ«n e re, por edhe ritmet e saj letrare, duke krijuar njĂ« prozĂ« tĂ« pasur dhe tĂ« shkĂ«lqyer, qĂ« e bĂ«nte mĂ« tĂ« thellĂ« temĂ«n e vĂ«shtirĂ«.

Botimi skandaloz dhe suksesi i nënkëmbëshëm

PĂ«r shkak tĂ« temĂ«s sĂ« tij provokuese – obsesionit tĂ« protagonistit, Humbert Humbert, me njĂ« vajzĂ« tĂ« re – romani u refuzua nga botuesit e mĂ«dhenj amerikanĂ«. Ai u detyrua tĂ« botohej pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« Paris, mĂ« 1955, nga Olympia Press. Suksesi i tij i menjĂ«hershĂ«m dhe skandaloz e transformoi Nabokovin nga njĂ« profesor letĂ«rsie relativisht i panjohur nĂ« Cornell, nĂ« njĂ« shkrimtar me famĂ« botĂ«rore, duke i lejuar atij tĂ« largohej nga mĂ«simdhĂ«nia dhe t’i pĂ«rkushtohej vetĂ«m shkrimit.

Përkthimi në gjuhën nënë

Më vonë, Nabokov ndërmori detyrën e vështirë të përkthimit të veprës në rusisht, duke u kujdesur personalisht që asnjë nuancë të mos humbiste. Kjo ishte një dëshmi e lidhjes së tij të pandashme me gjuhën ruse. Botimi i versionit rus u realizua në 1967 në New York City.

Adaptimi kinematografik

Ndikimi i veprĂ«s u shtri shpejt pĂ«rtej letĂ«rsisĂ«. Romani u adaptua nga regjisori i njohur Stanley Kubrick nĂ« vitin 1962. Ky adaptim, megjithĂ« censurĂ«n e kohĂ«s, e forcoi statusin e “LolitĂ«s” si njĂ« ikonĂ« kulturore dhe e vendosi pĂ«rfundimisht Nabokovin nĂ« panteonin e shkrimtarĂ«ve modernĂ«.

↗

Sabri Godo, rrëfimtari që kërkoi njeriun përtej historisë

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

3 dhjetor 2011, ndahet nga jeta shkrimtari dhe politikani i njohur

Nga Leonard Veizi

Kur flitet pĂ«r Sabri Godon, mendja shpesh lĂ«viz mes kontributit tĂ« tij si politikan themeltar i tĂ« djathtĂ«s dhe si njĂ« nga shkrimtarĂ«t mĂ« tĂ« njohur tĂ« prozĂ«s historike shqiptare. MegjithatĂ«, tek ai kĂ«to dy dimensione nuk ishin asnjĂ«herĂ« nĂ« kundĂ«rshtim. I lindur pĂ«r t’i qĂ«ndruar besnik mendimit dhe dinjitetit, Godo e gjeti strehĂ«n te letra dhe forcĂ«n mĂ« tĂ« madhe pĂ«r tĂ« sfiduar njĂ« sistem qĂ« pĂ«rpiqej ta thyente



Largimi i tij nga jeta mĂ« 3 dhjetor 2011 shĂ«noi humbjen jo vetĂ«m tĂ« njĂ« prej mendjeve mĂ« tĂ« kthjellta tĂ« politikĂ«s moderne shqiptare, por mbi tĂ« gjitha tĂ« zĂ«rit tĂ« tij tĂ« mençur dhe tĂ« thellĂ«, tĂ« pĂ«rjetĂ«suar nĂ« veprat monumentale qĂ« i la trashĂ«gimi kombit. Ai ishte njeriu qĂ«, pasi u pĂ«rjashtua nga jeta publike, i dha vetes misionin pĂ«r t’u bĂ«rĂ« rrĂ«fimtari i historisĂ«, duke e kthyer penĂ«n nĂ« armĂ«n mĂ« tĂ« fortĂ« tĂ« rezistencĂ«s sĂ« tij intelektuale.

Shpëtimi te letërsia

Sabri Godo lindi pĂ«r tĂ« qenĂ« nĂ« kundĂ«rshtim me kohĂ«n e vet – jo si rebel, por si njeri qĂ« nuk e tradhton asnjĂ«herĂ« mendimin dhe dinjitetin. Ai shĂ«rbeu fillimisht si oficer nĂ« ushtri, pasi mĂ« parĂ« se kaq, qĂ« nĂ« moshĂ«n 14-vjeçare, pĂ«r 23 muaj – nga korriku i vitit 1943 deri nĂ« maj 1945 – mori pjesĂ« nĂ« tĂ« gjitha Luftrat e BrigadĂ«s VI Sulmuese, nĂ« ShqipĂ«ri e Jugosllavi, ku u shqua e mĂ« pas u dekorua pĂ«r trimĂ«ri tĂ« veçantĂ«.

PĂ«rvoja e tij jetĂ«sore nĂ«n regjimin komunist ishte njĂ« kalvar i gjatĂ«, i mbushur me dyshime, presione, survejime dhe kĂ«rcĂ«nime, sidomos pas pĂ«rjashtimit si “politikisht i padĂ«shiruar” nĂ« vitin 1948. NĂ« vitin 1953, partia ku kishte aderuar nĂ« shkurt tĂ« vitit 1944 e pĂ«rjashtoi pa hezitim. Martesa me njĂ« vajzĂ« nga njĂ« familje aristokrate, e shoqĂ«ruar me prejardhjen e vet tĂ« ndĂ«rlikuar, ia vuri jetĂ«n nĂ« teh tĂ« briskut.

Megjithatë, tek ai nuk u thye asgjë thelbësore. Ai gjeti strehë, shpagim dhe forcë në letërsi, duke u shndërruar në një prej penave më të vyera të prozës shqiptare.

Romanet historike

Aftësia e Sabri Godos si shkrimtar qëndron në thellësinë e kërkimit historik të ndërthurur me një psikologji të hollë të personazheve. Zgjedhja e tematikave nuk ishte e rastësishme; ai u përkushtua figurave qendrore të historisë shqiptare dhe ballkanase.

Veprat e tij, si “Plaku i ButkĂ«s” botuar nĂ« vitin 1966, “Ali PashĂ« Tepelena” botuar nĂ«1970 dhe “SkĂ«nderbeu” mĂ« 1975, nuk janĂ« thjesht romane apo rindĂ«rtime kronologjike, por shtyllat monumentale tĂ« rrĂ«fimit historik shqiptar. Aty, shkrimtari kĂ«rkon pĂ«rtej faktit dhe kronikĂ«s, duke synuar njeriun, karakterin dhe enigmĂ«n e personaliteteve.

Në Skënderbeu, Godo ofroi një portret real, duke eksploruar burrin pas mitit dhe dilemat e tij njerëzore.

Në Ali Pashë Tepelena, ai realizoi një studim mbi natyrën tragjike të pushtetit dhe ambiguitetin moral të prijësit.

PĂ«rveç romaneve historike, Godo u tregua mjeshtĂ«r edhe nĂ« vĂ«zhgimin e jetĂ«s bashkĂ«kohore, siç dĂ«shmojnĂ« tregimet “ZĂ«ra nga burime tĂ« nxehta” botuar nĂ« vitin 1972 dhe “Intendenti” botuar nĂ« 1973, si dhe romanet sociale “UjĂ«rat e qeta” mĂ« 1988 dhe “Koha e njeriut” botuar nĂ« 1990. KĂ«to vepra, sĂ« bashku me romanin e fundit “UdhĂ«tari” 2009, i dhanĂ« mundĂ«sinĂ« tĂ« reflektonte mbi kalvarin e vet personal dhe kolektiv gjatĂ« viteve tĂ« regjimit.

Vizioni politik

Vitet ’90 e gjetĂ«n Godon, tashmĂ« njĂ« figurĂ« tĂ« konsoliduar tĂ« jetĂ«s letrare, nĂ« anĂ«n e natyrshme tĂ« historisĂ«, duke themeluar PartinĂ« Republikane mĂ« 10 janar 1990. Edhe nĂ« politikĂ« ai mbeti i njĂ«jti si nĂ« letĂ«rsi: i matur, i qartĂ«, i drejtĂ«. Ai besonte te fjala, te argumenti dhe te gjesti i vogĂ«l qĂ« ndĂ«rton mĂ« shumĂ« se premtimi i madh.

Sabri Godo iku fizikisht nĂ« vitin 2011, por puna e tij letrare, roli i tij politik dhe qĂ«ndrueshmĂ«ria e tij morale janĂ« pjesĂ« e pandashme e historisĂ« sonĂ«. Ai mbetet portreti i njĂ« njeriu qĂ« nuk u pajtua kurrĂ« me padrejtĂ«sinĂ«, por as nuk u mposht prej saj. NjĂ« zĂ« i qetĂ«, i mençur dhe i pathyeshĂ«m – zĂ«ri i shkrimtarit qĂ« na tregoi thelbin e karaktereve tona kombĂ«tare – qĂ« flet ende.

 

↗

Grigori Rasputin, fundi i murgut mistik dhe rënia e Romanovëve

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

30 nĂ«ntor 1916 – ShĂ«n Peterburg

 Nga Leonard Veizi

Në historinë njerëzore ka plot figura që edhe pse lindin në periferi, shfaqen si hije dhe bëhen të gjithëpushtetshëm duke lëvizur perandori të tëra. Janë njerëz që ecin midis miteve dhe realitetit, duke trazuar qetësinë e epokës ku jetojnë. Disa prej tyre vijnë si shenjtorë, disa si profetë, disa si shkatërrimtarë dhe rrallëherë, si një përzierje e të trejave



NĂ« dimrin e acartĂ« tĂ« RusisĂ« perandorake kjo hije mbante njĂ« emĂ«r: Grigori Jefimoviç Rasputin. Ai ishte fytyra e errĂ«sirĂ«s qĂ« u ngjit nĂ« shkallĂ«t e pushtetit pa kĂ«rkuar leje, dhe nata e fundit e tij do tĂ« bĂ«hej preludi i njĂ« epoke qĂ« po shuhej.

Profili i kontradiktës në oborrin perandorak

Rasputin nuk ishte thjesht njĂ« kĂ«shilltar, ishte njĂ« enigmĂ« – njĂ« fshatar siberian qĂ«, pĂ«rmes karizmĂ«s sĂ« tij, arriti tĂ« bĂ«hej sundimtari i vĂ«rtetĂ« nĂ« oborrin e RomanovĂ«ve. PĂ«r t’u kuptuar ndikimi i tij fatal, duhet tĂ« shohim “vetitĂ«â€ e Rasputin-it, tĂ« ndara midis miteve dhe asaj qĂ« njerĂ«zit e kohĂ«s i atribuan.

I lindur në fshatin Pokrovskoje të Siberisë, Rasputin e nisi jetën si një pelegrin mistik. Në fillim të viteve 1900, ai udhëtonte duke predikuar dhe duke fituar reputacion si një udhërrëfyes shpirtëror, ndonëse jo zyrtarisht murg. Kur arriti në kryeqytetin Perandorak, Shën Peterburg, u fut lehtësisht në shoqërinë e lartë, e cila ishte e fiksuar pas mistikës dhe spiritualizmit. Ai u prezantua në oborrin perandorak nga Princeshat Militza dhe Anastasia të Malit të Zi, të cilat e paraqitën si një njeri të shenjtë, të dërguar nga Zoti.

Karizma dhe shëruesi i trashëgimtarit

Ajo qĂ« e bĂ«nte Rasputin-in tĂ« papĂ«rballueshĂ«m ishte prania e tij magnetike. NjerĂ«zit flisnin pĂ«r njĂ« shikim tĂ« fortĂ«, depĂ«rtues, qĂ« ushtronte njĂ« lloj “hipnoze” mbi tĂ« gjithĂ«, duke ndikuar lehtĂ«sisht te gratĂ«, qĂ« nga aristokracia deri te shĂ«rbĂ«toret. Kjo karizĂ«m, e bashkuar me predikimet e tij mistike, i dha atij aurĂ«n e njĂ« profeti dhe manipuluesi tĂ« njĂ«kohshĂ«m.

MegjithatĂ«, arsyeja kryesore pse Rasputin fitoi njĂ« ndikim kaq tĂ« madh ishte lidhja e tij me CarinĂ«n Aleksandra dhe djalin e saj, Careviç Aleksei, trashĂ«gimtarin e fronit, i cili vuante nga hemofilia. Çifti mbretĂ«ror kishte kĂ«rkuar dĂ«shpĂ«rimisht ndihmĂ«. Kur Rasputin u soll pĂ«r tĂ« parĂ« Aleksein, ai shpesh arrinte, nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« çuditshme, tĂ« qetĂ«sonte dhimbjet e djalit dhe tĂ« ndalonte gjakderdhjet.

Shpjegimi

TeoritĂ« moderne sugjerojnĂ« se ky “shĂ«rim” vinte nga sugjestioni psikologjik dhe fakti qĂ« Rasputin i largonte mjekĂ«t nga pĂ«rdorimi i trajtimeve tĂ« dĂ«mshme si aspirina, e cila pĂ«rkeqĂ«son hemofilinĂ«.

Pavarësisht mekanizmit, rezultati ishte i njëjtë: pranë tij Aleksei përmirësohej. Për Carinën Aleksandra, kjo ishte një mrekulli dhe dëshmi se Rasputin ishte shpëtimtari i djalit të saj. Car Nikolla II, ndonëse shpesh skeptik, kurrë nuk mundi ta largonte atë përfundimisht nga oborri, pasi Carina besonte se largimi i tij do të thoshte rrezikim i jetës së Alekseit.

Ndikimi politik dhe skandali

Me kĂ«tĂ« besim si mburojĂ«, Rasputin e theu barrierĂ«n mes mistikĂ«s dhe politikĂ«s. Ky fshatar i palexuar filloi tĂ« ndikonte nĂ« vendimet e Carit dhe sidomos nĂ« emĂ«rimet e ministrave gjatĂ« LuftĂ«s sĂ« ParĂ« BotĂ«rore. Ky ndikim i thellĂ« krijoi imazhin se ai ishte “praktikisht sunduesi i RusisĂ«â€ nĂ« vend tĂ« Carit.

Njëkohësisht, Rasputin njihej për një jetë të shthurur me orgji dhe konsum të tepërt alkooli. Ky reputacion skandaloz u bë simbol i degjenerimit dhe korrupsionit brenda vetë institucionit të Carizmit. Për aristokracinë e zemëruar dhe popullin e varfër, ai ishte fytyra e shkatërrimit.

Nata e errët e 1916-s

NĂ«ntori i ftohtĂ« i vitit 1916, – pikĂ«risht nĂ« datĂ«n 30 tĂ« tij, – e kishte mbĂ«shtjellĂ« ShĂ«n Peterburgun me errĂ«sirĂ«, duke u bĂ«rĂ« sfondi i natĂ«s kur u shkrua njĂ« nga kapitujt mĂ« dramatikĂ« tĂ« historisĂ« ruse. Rasputin, tashmĂ« figura mĂ« me ndikim, ishte njĂ«kohĂ«sisht edhe mĂ« i urryeri. PĂ«r shumĂ« nga fisnikĂ«ria ruse, ai ishte pĂ«rbindĂ«shi qĂ« po gĂ«rryente themelet e PerandorisĂ«.

Ndaj njĂ« natĂ«, njĂ« grup i lartĂ« oficerĂ«sh dhe aristokratĂ«sh, tĂ« udhĂ«hequr nga Princi Feliks Jusupov, vendosĂ«n t’i japin fund ndikimit tĂ« tij shkatĂ«rrues. Rasputin u ftua nĂ« pallatin e Jusupov-it dhe iu servir verĂ« e Ă«mbĂ«lsira tĂ« mbushura me cianid. Por, siç e tregon legjenda, helmi nuk e preku. I tmerruar, Jusupov u kthye me njĂ« pistoletĂ« dhe e qĂ«lloi. Edhe i goditur, mistiku tentoi tĂ« largohej. U deshĂ«n edhe disa plumba tĂ« tjerĂ« nga komplotistĂ«t pĂ«r ta rrĂ«zuar pĂ«rgjithmonĂ«. Pastaj, e lidhĂ«n dhe e hodhĂ«n nĂ« lumin Neva tĂ« mbushur me akull.

Rënia e Romanovëve

Tre ditë më vonë, trupi i ngrirë i Rasputinit u gjet. Komplotistët kishin besuar se vdekja e tij do të shpëtonte perandorinë; por realiteti doli krejt ndryshe. Reputacioni i tmerrshëm i Rasputinit, së bashku me vdekjen e tij të dhunshme, thelloi dyshimet publike. A ishte Car Nikolla II kaq i dobët sa të linte një njeri të tillë të sundonte në hije?

Në vend që të sillte stabilitet, largimi i Rasputinit e nxori në pah boshllëkun e pushtetit dhe çorientimin e Carizmit. Vetëm pak javë më vonë, revolucioni shpërtheu. Dinastia Romanov u përmbys, dhe Car Nikolla II ra bashkë me perandorinë e tij.

Vrasja e Rasputinit nuk ishte fundi, por njĂ« fillim i dhunshĂ«m – hapi i fundit drejt greminĂ«s. Si trupi i tij i fundosur nĂ« Neva, edhe Carizmi u zhyt nĂ« errĂ«sirĂ«, duke lĂ«nĂ« pas njĂ« perandori tĂ« thyer dhe njĂ« histori qĂ« ende i trazon mendjet e njerĂ«zve.

↗

Xhakomo Puçini, zëri që i dha shpirt tragjedisë dhe dashurisë në operë

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

Nga Leonard Veizi

NĂ« çdo faqe muzike ku zemra e njerĂ«zimit rreh mĂ« fort, ndihet prania e butĂ« dhe e pavdekshme e Xhakomo Puçinit. ËshtĂ« e pamundur tĂ« dĂ«gjosh njĂ« notĂ« nga veprat e tij pa pĂ«rjetuar dridhjen e shpirtit tĂ« tij krijues, njeriut qĂ« i dha botĂ«s dhimbjen, dashurinĂ« dhe tragjedinĂ« nĂ« formĂ«n mĂ« tĂ« pastĂ«r. Kur mbylli sytĂ« nĂ« vitin 1924, nĂ« moshĂ«n 65-vjeçare, bota humbi jo vetĂ«m njĂ« kompozitor, por njĂ« poet tĂ« ndjenjave njerĂ«zore.

Trashëgimia artistike

Puçini, i cilĂ«suar shpesh si “kompozitori italian mĂ« i madh pas Verdit”, rridhte nga njĂ« familje me traditĂ« tĂ« gjatĂ« muzikantĂ«sh. Krijimtaria e tij nisi e rrĂ«njosur nĂ« operĂ«n romantike italiane tĂ« fundviteve tĂ« shekullit XIX, por ai shpejt e zhvilloi stilin e vet drejt realizmit emocional tĂ« verismo-s, duke u bĂ«rĂ« njĂ« nga eksponentĂ«t kryesorĂ« tĂ« kĂ«tij rrymi. Verizmi, – apo “verismo” nĂ« gjuhĂ«n italiane, –  ështĂ« njĂ« rrymĂ« artistike dhe muzikore qĂ« u shfaq nĂ« fund tĂ« shekullit XIX, kryesisht nĂ« Itali, dhe pĂ«rfaqĂ«son njĂ« qasje realiste, tĂ« drejtpĂ«rdrejtĂ« dhe emocionalisht tĂ« fortĂ« nĂ« opera. Veprat e tij tĂ« pavdekshme: La BohĂšme, Tosca, Madama Butterfly dhe Turandot, mbeten ndĂ«r operat mĂ« tĂ« mĂ«dha tĂ« repertorit botĂ«ror dhe vazhdojnĂ« tĂ« interpretohen si standarde tĂ« artit operistik.

Sfidat e fundit të jetës

Jeta e Puçinit u shoqërua edhe me vështirësi shëndetësore. Më 25 shkurt 1903, ai u plagos rëndë në një aksident me makinë gjatë një udhëtimi natën nga Lucca në Torre del Lago. Gjatë ekzaminimeve pas aksidentit, mjekët zbuluan se vuante edhe nga diabeti, çka e ngadalësoi ritmin e punës së tij krijuese.

NjĂ« duhanpirĂ«s i rregullt i purove dhe cigareve “Toscano”, Puçini filloi tĂ« ankohej pĂ«r dhimbje tĂ« vazhdueshme tĂ« fytit drejt fundit tĂ« vitit 1923. Diagnoza e dhĂ«nĂ« mĂ« pas ishte kancer i fytit, qĂ« e çoi nĂ« njĂ« trajtim eksperimental me radioterapi nĂ« Bruksel. Ai dhe gruaja e tij nuk e kuptuan kurrĂ« plotĂ«sisht seriozitetin e sĂ«mundjes, pasi lajmi iu njoftua vetĂ«m djalit tĂ« tyre.

Vdekja e tij

Puçini vdiq nĂ« Bruksel, mĂ« 29 nĂ«ntor 1924, nĂ« moshĂ«n 65-vjeçare, si pasojĂ« e ndĂ«rlikimeve pas trajtimit — njĂ« gjakderdhje e pakontrolluar qĂ« shkaktoi atak nĂ« zemĂ«r. Lajmi pĂ«r vdekjen e tij mbĂ«rriti nĂ« RomĂ« gjatĂ« njĂ« shfaqjeje tĂ« La BohĂšme: opera u ndal menjĂ«herĂ« dhe orkestra luajti Marshin Funeral tĂ« Shopenit pĂ«r publikun e habitur.

Fillimisht u varros nĂ« Milano, por nĂ« vitin 1926, djali i tij organizoi transferimin e eshtrave nĂ« njĂ« faltore tĂ« posaçme brenda vilĂ«s sĂ« familjes nĂ« Torre del Lago — vendi ku Puçini krijoi shumĂ« nga kryeveprat e tij. Ai mbetet njĂ« figurĂ« qendrore nĂ« historinĂ« e operĂ«s, duke pasuruar skenĂ«n botĂ«rore me njĂ« thesar tĂ« pafund melodish dhe emocionesh.

↗

Ouen Pirson, kronisti i heshtur i Shqipërisë

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

Nga Leonard Veizi

NĂ« labirintet e bibliotekave dhe arkivave tĂ« LondrĂ«s, larg zhurmĂ«s sĂ« qendrave akademike, ka jetuar e punuar njĂ« figurĂ« e pazakontĂ«, Ouen Pirson (Owen Pearson), puna e sĂ« cilit ndriçoi njĂ« skaj tĂ« shpesh tĂ« harruar tĂ« EvropĂ«s. Kur ai u nda nga jeta nĂ« 23 nĂ«ntor tĂ« vitit 2006, u humb njĂ« studiues i kulturave latine e greke, por historiografia shqiptare humbi kronistin e saj mĂ« tĂ« pĂ«rkushtuar nĂ« botĂ«n anglishtfolĂ«se



I lindur më 1919 dhe i formuar në traditën e studimeve klasike, Pearson zhvilloi një karrierë të gjatë si mësues i latinishtes dhe greqishtes. Por në horizontin e tij intelektual, një vend i vogël, i largët dhe pak i njohur tërhoqi gjithnjë e më shumë vëmendjen: Shqipëria. Ky vend i mbuluar nga misteri i maleve, i stepur nga izolimi politik dhe i trazuar nga ngjarjet e shekullit, u bë pasioni që i shoqëroi gjithë jetën.

Fillimet e një përkushtimi të rrallë (1947)

Interesi i Ouen Pirson -it nisi nĂ« vitet ’30, por çasti themelor u shĂ«nua nĂ« vitin 1947. NĂ« hapat e parĂ« tĂ« LuftĂ«s sĂ« FtohtĂ«, ndĂ«rsa ShqipĂ«ria po mbyllej pas perdes sĂ« hekurt, ai ndĂ«rmori njĂ« punĂ« titanike dhe thellĂ«sisht tĂ« vetmuar. I bindur se ky vend meritonte njĂ« kronologji tĂ« saktĂ« e tĂ« besueshme – diçka qĂ« mungonte nĂ« kohĂ« – ai nisi tĂ« grumbullonte çdo lajm, artikull apo referencĂ« nĂ« shtypin britanik dhe ndĂ«rkombĂ«tar ku pĂ«rmendej ShqipĂ«ria.

Nuk e shtynte ndonjë institucion apo detyrë profesionale; ishte një akt i pastër vullneti, i lindur nga bindja se historia duhet dokumentuar me skrupulozitet për të qenë e vërtetë.

Një arkiv personal monumental

Për dekada të tëra, pas tavolinës së tij të punës, Pearson ndërtoi një arkiv unik për Shqipërinë. Me durim të hekurt dhe metodë të pakrahasueshme, ai krijoi:

54 vëllime arkivore, të lidhura me dorë, plot me artikuj gazetash të prerë e të klasifikuar;

Një bibliotekë personale me mbi 700 libra dhe materiale studimore;

Një koleksion të jashtëzakonshëm dokumentesh, që pasqyron çdo zhvillim politik, diplomatik, ushtarak, shoqëror e kulturor ku Shqipëria përmendej në skenën botërore.

NĂ« thelb, ky profesor i latinishtes ndĂ«rtoi njĂ« arkiv privat monumental pĂ«r historinĂ« moderne tĂ« ShqipĂ«risĂ« – njĂ« punĂ« qĂ« pĂ«r nga vĂ«llimi e dashuria e qetĂ« qĂ« mbante brenda do tĂ« ishte dashur tĂ« bĂ«hej nga njĂ« institut i tĂ«rĂ«.

Vepra që mbetet fener: Albania in the Twentieth Century

Synimi i Pirson-it mund të ketë qenë fillimisht krijimi i një historie të përgjithshme analitike, por materiali i pafund që mblodhi i ndryshoi drejtimin. Në vend të një sintetizimi, ai krijoi diçka edhe më të çmuar: kronologjinë më të detajuar të historisë shqiptare të shekullit XX.

Rezultati përfundimtar u përkthye në tre vëllime monumentale, me mbi 1900 faqe, të botuara në vitet 2004 dhe 2006 nën titullin:

“Albania in the Twentieth Century: A History”

Vepra mbulon periudhĂ«n 1908–1998 dhe paraqet ngjarjet me saktĂ«si ditore, tĂ« mbĂ«shtetura nĂ« shtypin e kohĂ«s, dokumentet diplomatike dhe burime zyrtare. Pirson shndĂ«rrohet kĂ«shtu nĂ« kronistin e palodhur qĂ« ofron njĂ« instrument tĂ« pazĂ«vendĂ«sueshĂ«m pĂ«r çdo studiues qĂ« kĂ«rkon tĂ« kuptojĂ« zhvillimet shqiptare dhe perceptimet ndĂ«rkombĂ«tare pĂ«r to.

Trashëgimia: një shërbim i rrallë ndaj një vendi të huaj

Kontributi i Ouen Pirson-it tejkalon punën e një historiani të zakonshëm. Ai i shërbeu kujtesës së një vendi me të cilin nuk kishte asnjë lidhje gjeografike apo familjare. Trashëgimia e tij mund të përmblidhet në disa shtylla:

Ai ruajti materiale tĂ« vĂ«shtira pĂ«r t’u gjetur, sidomos pĂ«r periudhĂ«n e izolimit komunist.

Vepra e tij tregon jo vetĂ«m ç’ndodhi nĂ« ShqipĂ«ri, por edhe si e shihte dhe e interpretonte bota kĂ«tĂ« vend.

Historianët, shqiptarë e të huaj, e përdorin punën e tij si bazë të domosdoshme për studimet e shekullit XX.

Epilogu

Kur u shua, ai la pas një shenjë të qartë dashurie intelektuale për Shqipërinë. Në një kohë kur shumë arkiva ishin të mbyllura, të parcializuara apo të paarritshme, Ouen Pirson krijoi kornizën mbi të cilën ndërtohen sot shumë kërkime moderne.

NĂ« shumĂ« mĂ«nyra, kujtesa historike e ShqipĂ«risĂ« Ă«shtĂ« mĂ« e plotĂ«, mĂ« e saktĂ« dhe mĂ« e ndriçuar falĂ« punĂ«s sĂ« tij tĂ« heshtur e tĂ« palodhur – njĂ« shĂ«rbim i jashtĂ«zakonshĂ«m qĂ« ai ia dhuroi ShqipĂ«risĂ« nga zemra e LondrĂ«s.

↗

Aleksandër Xhuvani, njeriu që i dha zë shpirtit të gjuhës

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

1880–1961  –  MĂ« 22 nĂ«ntor tĂ« vitit 1061 u nda nga jeta studjuesi i shquar i gjuhes shqipe

Nga Leonard Veizi

Në lumin e thellë të historisë shqiptare, ku valët e kohës shpesh trazonin themelet e identitetit, qëndron si një majë shkëmbi e palëkundur figura e Aleksandër Xhuvanit. Ai nuk është thjesht një emër i shënuar në analet e shkencës, por një emocion i gdhendur në vetë thelbin e gjuhës sonë. Ishte Mësuesi i Madh, që mori në duar fijen e hollë të shqipes dhe e endi atë në një pëlhurë të fortë, duke i dhënë trajtë e shkëlqim të përhershëm.

Pëshpëritja e shkencëtarit të madh

Xhuvani nuk e studioi shqipen vetëm me mendjen e ftohtë të gjuhëtarit; ai e kuptoi si një organizëm të gjallë, me ritmet dhe melodinë e vet, dhe me zemrën e zjarrtë të një patrioti që e dinte se gjuha është themeli i kombit. Kontributi i tij në drejtshkrim, gramatikë dhe historinë e gjuhës shqiptare nuk është vetëm akademik; është themeli mbi të cilin u ndërtua standardi i sotëm i shqipes.

Ai e shihte shqipen jo si njĂ« ishull tĂ« izoluar, por si njĂ« degĂ« tĂ« fuqishme tĂ« trungut indoevropian, duke sjellĂ« analiza krahasuese qĂ« dĂ«shmonin vlerĂ«n, bukurinĂ« dhe lashtĂ«sinĂ« e saj. “Gjuha Ă«shtĂ« thelbi i identitetit tonĂ«, zĂ«ri i shpirtit tonĂ«.” Kjo duket se Ă«shtĂ« mesazhi qĂ« derdhet nga çdo faqe e punuar prej tij, çdo rregull i kodifikuar me durim dhe vizion.

Mësuesi dhe lidhja me studentët

Ata qĂ« e patĂ«n pranĂ« si studentĂ« e kujtojnĂ« Xhuvanin si njĂ« figurĂ« qĂ« nuk impononte, por frymĂ«zonte. Me ton tĂ« qetĂ«, me vĂ«shtrim tĂ« ngrohtĂ« dhe shpesh me humor tĂ« hollĂ«, ai i udhĂ«zonte tĂ« rinjtĂ« pĂ«rmes mistereve tĂ« gramatikĂ«s dhe nuancave tĂ« fjalĂ«ve. Çdo pyetje, edhe mĂ« e thjeshta, gĂ«zonte shpirtin e tij, sepse besonte se secili fjali i ndĂ«rtuar mirĂ« ishte njĂ« hap drejt forcimit tĂ« identitetit kombĂ«tar.

Shumë nga studentët e tij ruajnë kujtime të gjalla të orëve të gjata të analizave gjuhësore, ku Xhuvani nuk shpjegonte thjesht rregulla, por tregonte histori të fjalëve, rrugët që kishin bërë nga lashtësia deri te përdorimi i sotëm, duke i dhënë çdo ligjërate një dimension të gjallë, pothuajse poetik.

Trashëgimia e dritës dhe kontributi kulturor

Pas vitit 1961, kur dhe pushoi së marrë frymë, Xhuvani mbeti një figurë emblematike, një pishtar ndriçues i shkencës shqiptare. Tekstet shkollore që ai përgatiste nuk ishin thjesht manuale; ato ishin farë që mbillte kulturën gjuhësore në mendjet e brezave të rinj, një akt edukativ që vazhdon të japë fryte edhe sot. Ai bashkëpunoi ngushtë me institucione kulturore dhe pedagogë të tjerë, duke sjellë reformë në metodat e mësimdhënies dhe duke u përpjekur të harmonizonte njohuritë moderne me traditën gjuhësore shqiptare.

Figura e tij lidhet pazgjidhshmërisht me konsolidimin e identitetit gjuhësor shqiptar në vitet e para të shtetit të ri. Aleksandër Xhuvani nuk ishte vetëm akademik; ai ishte rojtari i thesarit kombëtar, mësuesi që na mësoi të flasim dhe të shkruajmë shqip me krenari, saktësi dhe dashuri. Për brezat që erdhën pas tij, ai mbetet një model i përkushtimit, një shembull i përjetshëm se si një individ mund të japë zë shpirtit të gjuhës dhe të kombit të tij.

Në çdo shkronjë të kodifikuar, në çdo udhëzim pedagogjik, në çdo analizë historike të fjalës, Aleksandër Xhuvani la një trashëgimi që nuk vdes: një shqip të bukur, të saktë dhe të dashur, një gjuhë që fliste me shpirtin e popullit të vet.

↗

Marie Kraja, zëri epokal që i dhuroi shpirt muzikës shqiptare

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

21 nëntor 1999 ndërron jetë diva e këngës lirike shqiptare

 Nga Leonard Veizi

Kur mbyllet një jetë e madhe, nuk shuhet vetëm një qenie njerëzore, por shuhet një epokë e tërë. Viti 1999 solli lajmin e hidhur të ndarjes nga jeta të Marie Krajës, një prej zërave më të pastër dhe më fisnikë që ka njohur kultura shqiptare. Me ikjen e saj, Shqipëria humbi jo vetëm një artiste të jashtëzakonshme, por edhe një monument të përkushtimit, punës dhe dashurisë për artin. Tingulli i saj, që dikur mbushte sallat e Tiranës, Gracit, Vienës e Berlinit, mbeti si një jehonë e kthjellët që vazhdon të zgjojë ndjenja krenarie edhe sot.

Rrënjët e talentit

Marie Kraja u rrit mes dashurisĂ« pĂ«r muzikĂ«n dhe talentit tĂ« lindur. Ajo mbaroi studimet e larta pĂ«r kanto nĂ« Konservatorin e Gracit (Graz), nĂ« Austri, gjatĂ« viteve 1930–1934, duke u formuar nĂ« njĂ« nga qendrat muzikore mĂ« prestigjioze tĂ« kontinentit. ZĂ«ri i saj u kultivua me disiplinĂ« europiane, por mbeti i ushqyer nga ndjeshmĂ«ria shqiptare. NĂ« vitin 1934, sĂ« bashku me pianistin Tonin Guraziu, ajo u kthye nĂ« TiranĂ« pĂ«r tĂ« dhĂ«nĂ« koncertin e parĂ«, duke hapur njĂ« udhĂ« qĂ« do tĂ« bĂ«hej shpejt pjesĂ« e historisĂ« sonĂ« artistike.

Karriera e jashtëzakonshme

MegjithĂ«se skenat e AustrisĂ«, ItalisĂ« dhe GjermanisĂ« e pritĂ«n me duartrokitje, karriera e Marie KrajĂ«s u kthye drejt vendlindjes, si njĂ« thirrje shpirtĂ«rore pĂ«r t’i shĂ«rbyer artit shqiptar. KĂ«nga e saj nuk njohu kufij, por zemra e saj zgjodhi tĂ« mbetet aty ku rritej arti shqiptar.

Me themelimin e Teatrit të Operës dhe Baletit, ajo u bë një nga solistet e para, një gur themeli në ndërtimin e traditës sonë operistike. Së bashku me Tefta Tashko Koçon, Kristaq Antoniun, Mihal Cikon, Jorgjie Trujën dhe një plejadë artistësh të shquar, Marie Kraja ishte ndër zërat e parë që sfiduan heshtjen kulturore dhe ngritën nivelin e artit shqiptar në lartësi europiane.

Repertori i pasur

Repertori i saj shtrihej nĂ« dy drejtime: nga operat e para shqiptare te veprat mĂ« tĂ« njohura botĂ«rore. Ajo interpretoi rolet kryesore nĂ« operat shqiptare “Mrika”, “Lulja e Kujtimit”, duke u bĂ«rĂ« zĂ«ri i traditĂ«s dhe i identitetit kombĂ«tar.

NĂ« skenat botĂ«rore dhe vendase, ajo u ngjit nĂ« rolet e “La Traviata”, “Nusja e Shitur”, “Rusalka”, “Ivan Susain”, “Jollanda”, “Dasma e Figaros” dhe shumĂ« vepra tĂ« tjera qĂ« kĂ«rkonin njĂ« teknikĂ« delikate dhe njĂ« ndjeshmĂ«ri tĂ« lartĂ« artistike. ZĂ«ri i saj i ngrohtĂ« lirik, i pĂ«rzier me nuanca dramatike, mbĂ«rrinte te publiku si njĂ« rrĂ«fim i thellĂ« shpirtĂ«ror.

MĂ«suese dhe mentore

Përveç skenës, Marie Kraja ishte edhe pedagoge e përkushtuar. Ajo formoi breza të tërë këngëtarësh, duke ndikuar në krijimin e shkollës shqiptare të interpretimit operistik. Në auditor dhe në studio, ajo e përcillte mjeshtërinë me një përulësi që e dallon vetëm njeriun e madh.

Nderimet dhe Trashëgimia

GjurmĂ«t qĂ« la Marie Kraja janĂ« tĂ« pashlyeshme. Ajo u nderua me titujt mĂ« tĂ« lartĂ« tĂ« shtetit shqiptar, ndĂ«r tĂ« cilĂ«t: Artiste e Popullit; Urdhri “Naim FrashĂ«ri” – Klasi i ParĂ«; Medalja “Mjeshtre e Madhe e PunĂ«s”; Laureate e Çmimit tĂ« RepublikĂ«s – Klasi i ParĂ«. Por mbi tĂ« gjitha, nderimi mĂ« i madh i mbetet dashuria e publikut dhe mirĂ«njohja e brezave qĂ« pasuan. NĂ«se arti shqiptar ka njĂ« rrĂ«njĂ« tĂ« fortĂ«, njĂ« themel tĂ« qĂ«ndrueshĂ«m, nĂ« atĂ« themel qĂ«ndron edhe zĂ«ri i Marie KrajĂ«s.

Epilogu

Me ndarjen nga jeta tĂ« Marie KrajĂ«s nĂ« 21 nĂ«ntor tĂ« vitit 1999, ShqipĂ«ria humbi njĂ« ikonĂ«, por fitoi njĂ« trashĂ«gimi tĂ« pavdekshme. ZĂ«ri i saj vazhdon tĂ« dĂ«gjohet kudo ku rritet e mbrohet kultura shqiptare — nĂ« skenĂ«, nĂ« kujtesĂ«, nĂ« shpirtin tonĂ« kolektiv.

Marie Kraja mbetet një dritë e qetë, që nuk zhduket asnjëherë.

↗

Fjodor Dostojevski, nga skuadra e ekzekutimit te letërsia e pavdekshme

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

-Shkrimtari rus Fjodor Dostojevski u dënua me vdekje nga një gjykatë ushtarake për veprimtari anti-qeveritare. Por ekzekutimi u anulua në minutën e fundit-

Nga Leonard Veizi

Në historinë e kulturës botërore, pak figura kanë depërtuar aq thellë në shpirtin njerëzor sa Fjodor Dostojevski. Ai është një nga ata zëra të rrallë që sfidojnë kohën dhe kufijtë, duke shpalosur me guxim labirintet e errëta të psikologjisë, fajit, lirisë dhe dilemave morale



Albert Ajnshtajni e quante “njĂ« shkrimtar tĂ« madh fetar qĂ« hyn thellĂ« nĂ« misterin e ekzistencĂ«s shpirtĂ«rore”, ndĂ«rsa krahas Tolstoit, ai konsiderohet maja e EpokĂ«s sĂ« ArtĂ« tĂ« letĂ«rsisĂ« ruse. Veprat e tij, tĂ« pĂ«rkthyera nĂ« mbi 170 gjuhĂ«, kanĂ« ndikuar mendimtarĂ« e shkrimtarĂ« tĂ« mĂ«dhenj si Çehovi, Hemingueji, Niçja dhe Sartri. Por para se tĂ« bĂ«hej autor i pavdekshĂ«m, ai kaloi nĂ«pĂ«r njĂ« pĂ«rvojĂ« qĂ« rrallĂ« kush mbijeton.

Në minutën e fundit

Viti 1849 ishte kthesë dramatike në jetën e shkrimtarit. Rusia cariste e asaj kohe përballej me frikën ndaj ideve liberale dhe rretheve intelektuale të cilat diskutonin tekste të ndaluara. I ri, idealist dhe i etur për reforma, Dostojevski u përfshi në rrethin e Petraƥevskit, gjë që mjaftoi për arrestim dhe dënim të rëndë.

Gjykata ushtarake e dënoi me vdekje. Mëngjesin e ekzekutimit, ai u nxor në shesh bashkë me shokët e tij, i lidhur dhe përballë skuadrës së pushkatimit. Vetëm pak çaste para urdhrit final, u lexua falja e Carit Nikolla I: dënimi me vdekje zëvendësohej me punë të detyruar në Siberi. Ky çast, kufi mes jetës dhe vdekjes, la gjurmë të pashlyeshme në shpirtin e Dostojevskit.

Rilindja e shpirtit krijues

KritikĂ«t dhe biografĂ«t bien dakord se vitet nĂ« burg dhe puna e rĂ«ndĂ« nĂ« Siberi e transformuan rrĂ«njĂ«sisht. Aty ai u pĂ«rball me tĂ« dĂ«nuar, kriminelĂ«, njeriun e zhveshur nga çdo maskĂ« shoqĂ«rore – njĂ« pĂ«rvojĂ« qĂ« ia thelloi botĂ«kuptimin moral dhe filozofik.

Kur u kthye, Dostojevski ishte njĂ« njeri i ri dhe njĂ« shkrimtar tjetĂ«r. Nga kjo periudhĂ« lindĂ«n veprat qĂ« do tĂ« trondisnin letĂ«rsinĂ« botĂ«rore me fuqinĂ« e tyre psikologjike: personazhe qĂ« luftojnĂ« me ndĂ«rgjegjen, fajin, mĂ«shirĂ«n dhe kuptimin e ekzistencĂ«s. Raskolnikovi, Ivani dhe AljoĆĄa Karamazov nuk janĂ« thjesht personazhe – janĂ« reflektime tĂ« vetĂ« shpirtit njerĂ«zor.

Eksplorues i psikës njerëzore

Dostojevski nuk ishte vetĂ«m novelist; ai ishte njĂ« studiues i njeriut nĂ« thellĂ«sitĂ« mĂ« tĂ« errĂ«ta e mĂ« tĂ« ndritshme tĂ« tij. Albert Ajnshtajni, Fridrih Niçja, Ernest Heminguej dhe shumĂ« tĂ« tjerĂ« kanĂ« shprehur admirimin e tyre pĂ«r analizĂ«n e tij tĂ« mprehtĂ« dhe vizionin filozofik. Niçja e quante “psikologun e vetĂ«m nga i cili kishte mĂ«suar diçka”.

Trashëgimia që nuk shuhet

Nga bankat e ekzekutimit e deri te maja e letĂ«rsisĂ« botĂ«rore, rruga e Dostojevskit Ă«shtĂ« shembulli i jashtĂ«zakonshĂ«m i transformimit njerĂ«zor. PĂ«rvoja e errĂ«t u shndĂ«rrua nĂ« art tĂ« pavdekshĂ«m – art qĂ« edhe sot Ă«shtĂ« njĂ« sfidĂ« mendore dhe shpirtĂ«rore pĂ«r çdo lexues.

Mbi një shekull pas vdekjes së tij, zëri i Dostojevskit vazhdon të kumbojë fuqishëm, duke mbetur një nga jehonat më të thella dhe më të pakontestueshme të letërsisë botërore.

↗

Fridrih Shiler, poeti që e ktheu dhimbjen në art dhe lirinë në poezi

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

Last Updated on 11/11/2025 by Leonard

10 nëntor 1759, lindja e dramaturgut, poetit, filozofit dhe historianit që konsiderohet si një nga dramaturgët klasikë më të rëndësishëm të Gjermanisë

Nga Leonard Veizi

Me sa duket ka zĂ«ra qĂ« nuk arrijnĂ« tĂ« vjetrohen asnjĂ«herĂ«. JanĂ« ata qĂ« i flasin shpirtit njerĂ«zor pĂ«rtej kohĂ«s, pĂ«rtej kufijve, pĂ«rtej historive tĂ« rrĂ«nuara nga pushtete e ideologji. NjĂ« prej tyre Ă«shtĂ« zĂ«ri i Fridrih Shilerit, poeti qĂ« ngriti fjalĂ«n nĂ« tempull tĂ« lirisĂ« dhe njeriun nĂ« qendĂ«r tĂ« botĂ«s. FjalĂ«t e tij, edhe sot, kanĂ« njĂ« tingull tĂ« pastĂ«r si kambanat e shpresĂ«s: “E vjetra shembet, kohĂ«t po ndryshojnĂ«, njĂ« jetĂ« e re lulĂ«zon gĂ«rmadhash.”



NĂ« vitin 10 nĂ«ntor 1759, nĂ« qytetin Marbah am Nekar tĂ« GjermanisĂ«, lindi Fridrih Shileri — poeti, dramaturgu, filozofi dhe historiani qĂ« do tĂ« ndryshonte rrjedhĂ«n e letĂ«rsisĂ« evropiane. Ai u bĂ« njĂ« nga figurat mĂ« tĂ« ndritura tĂ« kulturĂ«s gjermane dhe njĂ« nga themeluesit e romantizmit evropian, duke shndĂ«rruar idealet e lirisĂ«, dinjitetit dhe humanizmit nĂ« udhĂ«rrĂ«fyes pĂ«r brezat qĂ« do tĂ« vinin mĂ« pas.

Nga mjekësia te arti i fjalës

Edhe pse në fillim studioi për mjekësi, pasioni për letërsinë e tërhoqi drejt rrugës së fjalës. Ishte koha kur Evropa përjetonte trazira të mëdha mendimesh, dhe Shileri, me shpirtin e tij të ndjeshëm e rebel, e ndjeu nevojën të fliste për njeriun që kërkon drejtësi.

Me dramĂ«n “HajdutĂ«t”, ai tronditi skenĂ«n teatrore gjermane, duke sjellĂ« pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« qendĂ«r njeriun e zakonshĂ«m, qĂ« guxon tĂ« sfidojĂ« autoritetin dhe padrejtĂ«sinĂ«. Pastaj erdhĂ«n “Don Karlos”, “Maria Stjuart” dhe “Vilhelm Tel” — vepra qĂ« i dhanĂ« frymĂ« lirisĂ«, dashurisĂ« dhe idealit tĂ« njeriut qĂ« ngrihet pĂ«r tĂ« mbrojtur dinjitetin e vet.

Miqësia që frymëzoi një epokë

Takimi i tij me Johan Volfgang fon Gëten ishte një nga ngjarjet më të bukura të historisë së letërsisë. Nga kjo miqësi lindi klasicizmi i Vajmarit, një periudhë ku emocionet e pasioneve romantike u bashkuan me arsyen e idealizmit klasik.

NĂ« kĂ«tĂ« bashkĂ«bisedim krijues, Shileri solli shpĂ«rthimin e ndjenjĂ«s, ndĂ«rsa GĂ«te i dha pĂ«rmasĂ«n e urtĂ«sisĂ« — dhe tĂ« dy, bashkĂ«, ndĂ«rtuan njĂ« art qĂ« fliste pĂ«r pĂ«rjetĂ«sinĂ« e shpirtit njerĂ«zor.

Një himn për njerëzimin

Edhe pse jetoi vetĂ«m 45 vjet, Shileri la pas njĂ« trashĂ«gimi tĂ« jashtĂ«zakonshme. Poezia e tij “Oda e GĂ«zimit”, tĂ« cilĂ«n Ludvig van Bethoveni e pĂ«rjetĂ«soi nĂ« SimfoninĂ« e 9-tĂ«, u kthye nĂ« njĂ« himn universal pĂ«r paqen dhe vĂ«llazĂ«rinĂ« mes njerĂ«zve.

I pĂ«rkthyer nĂ« dhjetĂ«ra gjuhĂ«, ky tekst u bĂ« simbol i unitetit shpirtĂ«ror tĂ« njerĂ«zimit — njĂ« kujtesĂ« se arti mund tĂ« bashkojĂ« atĂ« qĂ« politika ndan.

Shileri në kujtesën shqiptare

NĂ« ekranin shqiptar, – sekuencĂ« nga filmi artistik “Qortimet e VjeshtĂ«s” – vargjet e tij kanĂ« mbetur si njĂ« dĂ«shmi e ringjalljes dhe e shpresĂ«s qĂ« lind nga rrĂ«nojat.

“E vjetra shembet,

kohët po ndryshojnë,

njĂ« jetĂ« e re lulĂ«zon mbi gĂ«rmadha.”

FjalĂ« qĂ« pĂ«rmbledhin gjithĂ« filozofinĂ« jetĂ«sore tĂ« Fridrih Shilerit — besimin e palĂ«kundur se çdo shembje Ă«shtĂ« parathĂ«nie e njĂ« rilindjeje.

Sepse, pĂ«r tĂ«, njeriu Ă«shtĂ« i lirĂ« vetĂ«m kur Ă«shtĂ« krijues — dhe arti, nĂ« thelb, Ă«shtĂ« akti mĂ« i lartĂ« i lirisĂ«.

Fridrih Shileri mbetet poeti i shpirtit njerĂ«zor — ai qĂ« kuptoi se dhimbja Ă«shtĂ« farĂ« e bukurisĂ« dhe se çdo kohĂ«, sado e errĂ«t, fsheh nĂ« thellĂ«sitĂ« e saj lindjen e njĂ« jete tĂ« re.

 

↗

Ekzekutimi i Rihard Zorges, fundi tragjik i spiunit më të famshëm të Luftës II Botërore

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

7 NĂ«ntor 1944 – Sugamo, Tokio

PĂ«rgatiti: Leonard Veizi

MĂ« 7 nĂ«ntor 1944, nĂ« burgun Sugamo tĂ« Tokios, u var njĂ« nga spiunĂ«t mĂ« tĂ« shquar tĂ« shekullit XX — Rihard Zorges, bashkĂ« me 34 anĂ«tarĂ« tĂ« rrjetit tĂ« tij tĂ« spiunazhit. Ishte pikĂ«risht pĂ«rvjetori i Revolucionit tĂ« Tetorit, dhe fati ironik deshi qĂ« njĂ« prej shĂ«rbyesve mĂ« besnikĂ« tĂ« Bashkimit Sovjetik tĂ« mbyllte jetĂ«n nĂ« atĂ« ditĂ« simbolike.

Nga ushtar gjerman në agjent sovjetik

Rihard Zorges, me origjinë gjermano-ruse, lindi në vitin 1895 në Baku. Ai shërbeu në ushtrinë gjermane gjatë Luftës së Parë Botërore, por pas Revolucionit të Tetorit iu bashkua Partisë Komuniste dhe më pas u rekrutua nga GRU, inteligjenca ushtarake sovjetike.

Nën maskën e një gazetari gjerman, që punonte për mediat e Berlinit, Zorges u shndërrua në një nga agjentët më të suksesshëm të spiunazhit sovjetik, duke operuar fillimisht në Berlin, më pas në Kinë dhe në fund në Japoni.

Rrjeti i fshehtë në Tokio

Në Tokio, ai krijoi një rrjet të gjerë informatorësh, ku përfshiheshin diplomatë, zyrtarë japonezë dhe gazetarë perëndimorë. Duke fituar besimin e ambasadës gjermane, Zorges arriti të depërtojë në zemrën e informacionit nazist në Lindjen e Largët.

Prej andej, ai dërgonte në Moskë raporte tepër të rëndësishme mbi planet ushtarake të Gjermanisë dhe Japonisë gjatë Luftës së Dytë Botërore.

Paralajmërimet që ndryshuan luftën

Raporti mĂ« i famshĂ«m i tij Ă«shtĂ« ai i qershorit 1941, kur paralajmĂ«roi Stalinin pĂ«r sulmin e afĂ«rt tĂ« GjermanisĂ« naziste ndaj Bashkimit Sovjetik – Operacioni Barbarossa. MegjithatĂ«, Stalini nuk i besoi plotĂ«sisht informacionet e tij.

Më vonë, në tetor 1941, Zorges dërgoi një tjetër mesazh vendimtar: Japonia nuk kishte ndërmend të sulmonte Bashkimin Sovjetik nga lindja, gjë që i lejoi Moskës të transferonte divizionet siberiane në frontin perëndimor dhe të ndalte përparimin gjerman në betejën e Moskës. Ky informacion u bë një nga kontributet më të rëndësishme në fitoren sovjetike.

Arrestimi dhe fundi heroik

Në fund të vitit 1941, rrjeti i tij u zbulua nga autoritetet japoneze. Pas një hetimi brutal dhe një procesi të gjatë, Zorges u dënua me vdekje. Ai refuzoi të kërkonte mëshirë dhe qëndroi stoik deri në fund.

MĂ« 7 nĂ«ntor 1944, nĂ« orĂ«n 10 tĂ« mĂ«ngjesit, ai u var nĂ« qelitĂ« e burgut Sugamo, duke thĂ«nĂ« me zĂ« tĂ« lartĂ«: “Mos harroni: Bashkimi Sovjetik dhe komunizmi do tĂ« fitojnĂ«!”

Vetëm pas luftës, emri i tij u rehabilitua dhe u nderua nga Moska. Në vitin 1964, Rihard Zorges mori titullin Hero i Bashkimit Sovjetik, duke hyrë përgjithmonë në historinë e inteligjencës si simbol i mjeshtërisë, guximit dhe besnikërisë ndaj një ideali.

Zorges në libra e dokumentarë

Figura e Rihard Zorges është përjetësuar në shumë libra, romane, biografi dhe studime historike. Në total, mbi 20 vepra letrare e historike i janë kushtuar atij në vende të ndryshme të botës, që nga Bashkimi Sovjetik, Gjermania, Japonia, Franca dhe deri në SHBA.

Disa nga veprat më të njohura janë:

“Who Was Richard Sorge?” nga Yuri German i botuar nĂ« vitin 1958, qĂ« shĂ«rbeu si bazĂ« pĂ«r filmin me tĂ« njĂ«jtin titull.

“Spy in Tokyo” nga Robert Whymant, gazetar dhe studiues britanik, njĂ« biografi e thelluar mbi rrjetin e spiunazhit tĂ« Zorges.

“Richard Sorge: Master Spy” – nga Robert C. S. North i botuar nĂ« vitin 1964, njĂ« vepĂ«r klasike amerikane qĂ« analizon stilin e tij tĂ« operimit dhe ndikimin nĂ« luftĂ«.

“An Impeccable Spy: Richard Sorge, Stalin’s Master Agent” nga Owen Matthews i botuar nĂ« vitin 2019, njĂ« nga biografitĂ« moderne mĂ« tĂ« njohura pĂ«r tĂ«.

Në letërsinë sovjetike dhe atë japoneze, figura e tij është shndërruar në simbol të heroizmit të heshtur dhe sakrificës për idealin komunist. Në disa romane të mëvonshme, ai paraqitet edhe si njeri tragjik, i përdorur dhe i harruar nga sistemi që e dërgoi në mision.

Pra, mund tĂ« thuhet se figura e Zorges Ă«shtĂ« pĂ«rjetĂ«suar nĂ« mbi dy dekada libra, nĂ« disa gjuhĂ«, si dhe nĂ« disa filma e dokumentarĂ« — duke mbetur njĂ« nga figurat mĂ« enigmatike dhe tĂ« studiuara tĂ« botĂ«s sĂ« spiunazhit tĂ« shekullit XX.

“Cili jeni ju, zoti Zorges?”

Filmi “Cili jeni ju, zoti Zorge?” – i njohur nĂ« orgjinal me titullin “Kto vy, doktor Zorge?” – Ă«shtĂ« njĂ« produksion historiko-biografik sovjetik i vitit 1961, i realizuar nga studioja “Mosfilm” dhe me regji tĂ« mjeshtrit tĂ« kinemasĂ« Mikheil Rom. Skenari Ă«shtĂ« shkruar nga Mikheil Rom dhe Juri German. Filmi, me kohĂ«zgjatje rreth 120 minuta, paraqet jetĂ«n e agjentit tĂ« famshĂ«m sovjetik Rihard Zorge, i cili gjatĂ« LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore punoi si gazetar nĂ« Japoni, ndĂ«rsa nĂ« fshehtĂ«si transmetonte informacione tĂ« çmuara pĂ«r Bashkimin Sovjetik.

NĂ« rolet kryesore interpretojnĂ«: Tomas Holçman nĂ« rolin e Rihard Zorges, Vladimir Antonov – nĂ« rolin e Makss Klausenit, bashkĂ«punĂ«tori i tij i afĂ«rt, Ema Popova – nĂ« rolin e Brigite Zorges, bashkĂ«shortja e tij, Nikolaj Volkov – nĂ« rolin e Uilliam Genrikh, njĂ« oficer japonez i kundĂ«rzbulimit, etj

Aktor gjerman, Tomas Holçman ka arritur të sjellë me ndjeshmëri dhe forcë dramatike figurën në rolin e Rihard Zorges.

Filmi shquhet pĂ«r tonin e tij dramatik dhe pĂ«r mĂ«nyrĂ«n se si e ndĂ«rthur heroizmin me vetminĂ« e njĂ« njeriu qĂ« jeton nĂ« hijet e fshehtĂ«sisĂ«. Tomas Holçman sjell njĂ« portret tĂ« fuqishĂ«m tĂ« njĂ« figure tĂ« ndarĂ« mes dy botĂ«ve – gazetarit tĂ« ftohtĂ« dhe idealistit tĂ« pĂ«rkushtuar ndaj bindjeve tĂ« tij.

“Cili jeni ju, zoti Zorge?” mbetet njĂ« nga veprat mĂ« pĂ«rfaqĂ«suese tĂ« kinemasĂ« sovjetike tĂ« viteve ’60, qĂ« trajton me thellĂ«si psikologjike figurat reale tĂ« spiunazhit nĂ« epokĂ«n e luftĂ«s.

Filmi u prit me sukses nĂ« Bashkimin Sovjetik dhe nĂ« vendet e kampit socialist, ku u vlerĂ«sua si njĂ« homazh pĂ«r guximin dhe idealizmin e spiunazhit sovjetik. Ai u shfaq nĂ« shumĂ« festivale ndĂ«rkombĂ«tare dhe konsiderohet njĂ« nga veprat mĂ« pĂ«rfaqĂ«suese tĂ« viteve ’60 pĂ«r temĂ«n e LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore.

Me ritmin e tij tĂ« ngadaltĂ«, dialogĂ«t e ngjeshur dhe atmosferĂ«n morale tĂ« tensionuar, filmi mbetet njĂ« reflektim mbi besnikĂ«rinĂ«, identitetin dhe sakrificĂ«n — njĂ« portret i ndjeshĂ«m i njeriut qĂ« jetoi mes hijes dhe lavdisĂ«.

NĂ« shumĂ« mĂ«nyra, “Cili jeni ju, zoti Zorges?” Ă«shtĂ« versioni sovjetik i “Spiunit qĂ« erdhi nga e ftohta”, njĂ« film inteligjent dhe i thellĂ« mbi ata qĂ« jetuan nĂ« errĂ«sirĂ« pĂ«r t’i dhĂ«nĂ« dritĂ« historisĂ«.

Filmi është transmetuar edhe për publikun shqiptar.

↗

Trashëgimia e Feliks Mendelson, një melodi e pëshpëritur nga qielli

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

4 nĂ«ntor 1847 – Ndahet nga jeta kompozitoti dhe dirigjenti i shquar gjerman

Nga Leonard Veizi

A keni ndjerĂ« ndonjĂ«herĂ« jehonĂ«n e njĂ« Ă«ndrre tĂ« hershme qĂ« nuk u realizua plotĂ«sisht, por la pas njĂ« shkĂ«lqim tĂ« pashlyeshĂ«m? Kjo Ă«shtĂ« ndjenja qĂ« tĂ« lĂ« pas emri i Feliks Mendelson – njĂ« fenomen i lindur nĂ« Romantizmin Gjerman, jeta e tĂ« cilit ishte njĂ« melodi e shkurtĂ«r, por e mahnitshme, e ndĂ«rprerĂ« si njĂ« notĂ« e fundit e Ă«mbĂ«l.

Drita e Yllit të Hershëm

Mendelson nuk ishte thjesht njĂ« kompozitor; ai ishte mishĂ«rimi i njĂ« talenti tĂ« bekuar, njĂ« shpirt i ndjeshĂ«m qĂ« e pĂ«rktheu emocionin njerĂ«zor nĂ« harmoni perfekte. Muzika e tij flet pĂ«r pranverĂ«n e pĂ«rjetshme, pĂ«r dashurinĂ« e pastĂ«r dhe pĂ«r peizazhet e Ă«ndrrave, duke na kujtuar se disa jetĂ« janĂ« si yjet qĂ« ndizen shpejt – edhe pse shuhen herĂ«t, drita e tyre udhĂ«ton nĂ«pĂ«r kohĂ«.

Vizioni dhe Talenti i PĂ«rsosur

Lindur në Hamburg, në zemër të një familjeje jashtëzakonisht të kulturuar hebraike-protestante, talenti i Mendelssohn shpërtheu që në fëmijëri si një rreze dielli e papritur. Ai nuk ishte thjesht i talentuar; ishte një mrekulli muzikore (Wunderkind) që zotëronte pianon, kompozimin dhe teorinë muzikore me një lehtësi që sfidonte moshën e tij.

NĂ« thelbin e qenies sĂ« tij, ai mbante njĂ« balancĂ« tĂ« rrallĂ«: pasionin e ndezur, shpesh tĂ« trazuar, tĂ« epokĂ«s Romantike, tĂ« shoqĂ«ruar me disiplinĂ«n dhe qartĂ«sinĂ« racionale tĂ« formĂ«s Klasike. Kjo pĂ«rzierje e bĂ«ri stilin e tij menjĂ«herĂ« tĂ« dallueshĂ«m – lirik, i qartĂ« dhe thellĂ«sisht emocional.

Ura Midis Kohërave: Rikthimi i Bah

Kontributi më i thellë dhe më domethënës i Mendelson shtrihet përtej kompozimeve të tij. Ai veproi si një ura midis gjeneratave dhe stileve, duke rikthyer nga harresa figurën gjigante të Johann Sebastian Bach.

NĂ« vitin 1829, 80 vjet pas vdekjes sĂ« Bah, Mendelson dirigjoi interpretimin e “St. Matthew Passion”. Ky nuk ishte thjesht njĂ« shfaqje, por njĂ« akt dashurie, studimi dhe respekti qĂ« rivendosi Bach nĂ« qendĂ«r tĂ« repertorit muzikor evropian. Pa kĂ«tĂ« pĂ«rpjekje pasionante tĂ« Mendelssohn-it, trashĂ«gimia e Bach-ut mund tĂ« kishte mbetur e errĂ«suar.

Veprat Ikonike

Ndërkohë, peneli i kompozitorit la pas një katalog të pasur që vijon të luhet në skenat më prestigjioze të botës:

“Ode to Spring”: NjĂ« himn pĂ«r rigjallĂ«rimin, gĂ«zimin e jetĂ«s dhe optimizmin, qĂ« shpesh shfaqet nĂ« “Songs Without Words”.

“Violin Concerto in E minor”: NjĂ« kryevepĂ«r lirike dhe teknike qĂ« shquhet pĂ«r melodinĂ« e saj tĂ« hapur menjĂ«herĂ« nĂ« hyrje, duke mbetur standard i artĂ« i repertorit tĂ« violinĂ«s.

“Songs Without Words” apo pĂ«rndryshe “KĂ«ngĂ« pa FjalĂ«â€: KĂ«to miniatura pĂ«r piano janĂ« rrĂ«fime tĂ« ndjenjave tĂ« pastra, ku vetĂ« muzika bĂ«het gjuhĂ«, duke shprehur thelbin e Romantizmit nĂ« miniaturĂ«.

Muzika pĂ«r dramĂ«n “A Midsummer Night’s Dream tĂ« Shakespeare”: Kjo pĂ«rfshin OverturĂ«n, – kompozuar qĂ« nĂ« moshĂ«n 17-vjeçare -dhe Marshin e DasmĂ«s ikonik. Ajo kap thelbin e magjisĂ«, dĂ«frimit dhe delikatesĂ«s sĂ« botĂ«s sĂ« zanave.

Ndërtuesi i skenës

Mendelson nuk ishte vetĂ«m krijues; ai ishte edhe organizator dhe reformator. Si dirigjent, ai ishte themelues i “Gewandhaus Orchestra” nĂ« Leipzig dhe drejtoi njĂ« sĂ«rĂ« festivalesh tĂ« rĂ«ndĂ«sishme. Ai kontribuoi nĂ« ngritjen e standardeve tĂ« larta tĂ« orkestrave, shfaqjeve muzikore dhe kulturĂ«s orkestrale nĂ« tĂ« gjithĂ« EvropĂ«n. NĂ«n shkopin e tij, muzika merrte frymĂ« me njĂ« saktĂ«si, shkĂ«lqim dhe respekt ndaj partiturĂ«s qĂ« ishte revolucionar pĂ«r kohĂ«n.

Një gjurmë e përhershme

Féliks Mendelson vdiq në vitin 1847, në moshën tragjikisht të re 38-vjeçare, pas një serie lodhjesh dhe goditjesh emocionale. Kjo vdekje e parakohshme ishte një humbje e madhe për botën e artit, duke lënë një ndjenjë të asaj që mund të kishte qenë. Megjithatë, trashëgimia që ai la pas është e pamatshme.

Ai mbetet njĂ« nga figurat mĂ« tĂ« ndritshme tĂ« shekullit XIX – njĂ« kompozitor qĂ« e pasuroi muzikĂ«n romantike gjermane dhe botĂ«rore me njĂ« dritĂ« dhe njĂ« Ă«mbĂ«lsi tĂ« veçantĂ«. Ai nuk vdiq; ai thjesht u shndĂ«rrua nĂ« muzikĂ«n e tij, duke na lĂ«nĂ« njĂ« kujtesĂ« se bukuria, talenti dhe pasioni mund tĂ« kondensohen nĂ« njĂ« jetĂ« tĂ« shkurtĂ«r, duke e bĂ«rĂ« atĂ« tĂ« pĂ«rjetshme.

↗

Bud Spenser, gjigandi me shpirt të butë

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

31 tetor 1929, lind në Napoli, Karlo Pedersoli, forca, humori dhe zemra e madhe e kinemasë italiane

Nga Leonard Veizi

Në rrugicat e ngushta dhe të gjalla të Napolit të vitit 1929 lindi Karlo Pedersoli, djaloshi që më vonë do të shndërrohej në një nga figurat më të dashura të kinemasë ndërkombëtare, i njohur me emrin artistik Bud Spenser. Napoli i asaj kohe ishte një qytet i zjarrtë, plot ngjyra, aroma gatimesh tradicionale dhe zhurmën e pandërprerë të jetës së përditshme. Aty, midis detit të kaltër dhe rrugicave të mbushura me njerëz, nisi rruga e një njeriu që do të bashkonte forcën fizike, humorin dhe një karakter të paharrueshëm.

Pedersoli nuk ishte vetĂ«m aktor; ai ishte njĂ« njeri me shumĂ« dhunti. Para se tĂ« hynte nĂ« botĂ«n e filmit, ai arriti sukses tĂ« madh nĂ« sport. Ishte njĂ« notues i jashtĂ«zakonshĂ«m, i pari italian qĂ« theu barrierĂ«n e njĂ« minute nĂ« stilin e lirĂ« 100 metra (nĂ« vitin 1950). Ai pĂ«rfaqĂ«soi ItalinĂ« nĂ« dy LojĂ«ra Olimpike – Helsinki 1952 dhe Melburn 1956 – duke fituar edhe shumĂ« medalje kombĂ«tare. Disiplina dhe forca fizike qĂ« fitoi nĂ« sport do t’i shĂ«rbenin mĂ« vonĂ« nĂ« rolet e tij filmike. Pas sportit, provoi veten si pilot, biznesmen dhe shkrimtar me pasion.

Por gjithçka mori formĂ« tĂ« pĂ«rhershme kur, bashkĂ« me partnerin e tij kinematografik Mario Xhiroti, qĂ« u bĂ« i njohur me emrin e skenĂ«s Terens Hill, u kthye nĂ« yll tĂ« zhanrit “Spageti Uestern” komik dhe tĂ« filmave aksion-komedi. Emri artistik Bud Spenser lindi nga njĂ« pĂ«rzierje e rastĂ«sishme: “Bud”, nga birra amerikane Budweiser qĂ« i pĂ«lqente shumĂ«, dhe “Spenser”, si homazh ndaj aktorit tĂ« madh Spenser Trejsi.

Filmi qĂ« vulosi partneritetin e tyre legjendar ishte “Zoti fal
 unĂ« jo!” (1967). Por fama botĂ«rore shpĂ«rtheu me filmat e serisĂ« TrinitĂ , si “MĂ« quajnĂ« Trinità” (1970). NĂ« rreth 18 filma sĂ« bashku, çifti Bud & Terens krijoi njĂ« formulĂ« unike: shpulla tĂ« forta, humor tĂ« pastĂ«r dhe njĂ« ndjenjĂ« tĂ« thellĂ« drejtĂ«sie, ku forca pĂ«rdorej pĂ«r tĂ« mbrojtur tĂ« dobĂ«tit.

NĂ« ekran, Bud Spenser ishte mĂ« shumĂ« se njĂ« aktor – ai ishte simboli i drejtĂ«sisĂ« sĂ« thjeshtĂ«, i humorit qĂ« ndriçonte dramĂ«n dhe i mirĂ«sisĂ« njerĂ«zore tĂ« shfaqur pĂ«rmes forcĂ«s sĂ« butĂ«. TrashĂ«gimia e tij kulturore i reziston kohĂ«s, e dashur pĂ«r breza tĂ« ndryshĂ«m nĂ« mbarĂ« botĂ«n.

Lindja e Karlo Pedersolit në Napoli ishte fillimi i një udhëtimi të jashtëzakonshëm që kaloi kufijtë e Italisë dhe hyri në kujtesën e publikut botëror, duke lënë pas një trashëgimi të paharrueshme të forcës, humorit dhe shpirtit njerëzor.

Bud Spenser ndërroi jetë në vitin 2016, në moshën 86-vjeçare, duke lënë pas një boshllëk të madh, por edhe një arkiv të pasur filmik që vazhdon të jetë burim gëzimi dhe nostalgjie.

↗

Nikola Paganini, mjeshtri që i dha shpirt violinës

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

27 Tetor 1782 – Gjenova, Itali

Nga Leonard Veizi

NĂ« ShqipĂ«ri, prej kohĂ«sh, qarkullon si shprehje e gjallĂ«, si shprehje teatrael a batutĂ« filmi, njĂ« togfjalĂ«sh qĂ« pĂ«rmendet sa herĂ« njĂ« fĂ«mijĂ« prek telat e violinĂ«s me talent tĂ« rrallĂ«: “Paganini shqiptar”. Ky pagĂ«zim del vetvetiu nga goja e njerĂ«zve, si njĂ« pĂ«rulje e thellĂ« ndaj emrit qĂ« ka mbetur simbol i gjenialitetit muzikor. Sepse kur themi Paganini, mendojmĂ« pĂ«r atĂ« qĂ« e bĂ«ri violinĂ«n tĂ« marrĂ« frymĂ«, tĂ« digjej, tĂ« ulĂ«rinte dhe tĂ« fliste si njeri.

Lindja e mitit: 27 Tetor 1782

MĂ« 27 tetor 1782, nĂ« GjenovĂ«n e ItalisĂ«, lindi Nikola Paganini, njĂ« djalosh qĂ« do tĂ« ndryshonte pĂ«rgjithmonĂ« mĂ«nyrĂ«n se si dĂ«gjohej dhe kuptohej muzika. Ai nuk ishte thjesht njĂ« virtuoz, por njĂ« magjistar qĂ« nxori nga katĂ«r tela gjithĂ« thelbin e emocioneve njerĂ«zore: dashurinĂ«, dhimbjen, delirimin dhe, mĂ« nĂ« fund, heshtjen paqĂ«sore. Paganini u bĂ« vetĂ« miti i violinĂ«s, shembulli i njĂ« talenti tĂ« pakapshĂ«m. Ky magnetizĂ«m Ă«shtĂ« aq i fortĂ«, sa edhe sot, nĂ« çdo qoshe tĂ« botĂ«s, njĂ« djalosh apo vajzĂ« qĂ« i jep shpirt harkut tĂ« parĂ«, dĂ«gjon pranĂ« vetes njĂ« pĂ«rshpĂ«ritje krenare: “Ky Ă«shtĂ« Paganini ynĂ«.”

Fuqia e përbindshme e harkut

Paganini Ă«shtĂ« njĂ« emĂ«r qĂ« ende sot tingĂ«llon si vetĂ«timĂ« nĂ« historinĂ« e muzikĂ«s. QĂ« nĂ« fĂ«mijĂ«ri, duart e tij flisnin njĂ« gjuhĂ« tjetĂ«r: atĂ« tĂ« harkut dhe telave. Ai nuk luante thjesht nĂ« violinĂ« – ai e pushtonte. E bĂ«nte tĂ« qante me pasion, tĂ« qeshte me shkĂ«lqim dhe tĂ« fluturonte me njĂ« frymĂ« tĂ« mbinatyrshme.

Ai ishte virtuozi i pakrahasueshĂ«m, njeriu qĂ« shndĂ«rroi instrumentin nĂ« trupin e shpirtit tĂ« vet. Shpesh e quanin “il mostro del violino” apo siç vjen nĂ« shqip “i pĂ«rbindshmi i violinĂ«s”, sepse teknika e tij ishte pĂ«rtej asaj qĂ« njerĂ«zit e kohĂ«s mund ta konceptonin. ShkathtĂ«sia marramendĂ«se e gishtave, shpejtĂ«sia rrufe e ekzekutimit, harmonitĂ« e pazakonta dhe pasioni i flakĂ«t krijuan rreth tij njĂ« aureolĂ« misterioze. Disa madje besonin se kishte shitur shpirtin te djalli pĂ«r tĂ« fituar atĂ« fuqi hyjnore mbi tingullin.

Revolucionari i artit muzikor

Por përtej legjendës dhe miteve që e rrethonin, Paganini në thelb ishte një revolucionar i artit muzikor. Ai ndryshoi rrënjësisht mënyrën se si kompozohej për violinë dhe interpretohej me të, duke hapur një epokë të re virtuoziteti që do të frymëzonte gjithë brezat e ardhshëm.

Veprat e tij ikonike “24 Kapriçot”, mbeten edhe sot prova supreme pĂ«r çdo violinist qĂ« kĂ«rkon tĂ« matet me kufijtĂ« e artit, teknikĂ«s dhe durimit njerĂ«zor. Ato nuk janĂ« thjesht muzikĂ«; ato janĂ« njĂ« manifest i asaj çka mund tĂ« arrijĂ« shpirti kur i nĂ«nshtrohet njĂ« vizioni gjenial.

Suksesi dhe dështimi në jetë

Në 1828 Paganini përjetoi sukses të madh në Vjenë, dhe paraqitjet e tij në Paris dhe Londër në 1831 ishin po aq sensacionale. Turneu i tij në Angli dhe Skoci në vitin 1832 e bëri atë një njeri të pasur.

Paganini e përfundoi karrierën e tij koncertale në vitin 1834 për shkak të shëndetit në përkeqësim, dhe falimentimi i kazinosë së tij në Paris e la në rrënim financiar. Ai u tërhoq në Francën jugore dhe vdiq në Nisë në vitin 1840 në moshën 57 vjeç.

NĂ« fund

Nikola Paganini nuk ishte thjesht një njeri i epokës së tij. Ai ishte uragani i frymëzimit, një shpirt që digjej në flakën e artit, duke na kujtuar se gjenialiteti shpesh lind aty ku takohen dhimbja dhe pasioni i pafund. Ai vdiq, por i la violinës jo vetëm tinguj, por vetë shpirtin e tij.

↗

Robert Lulgjuraj, shqiptari që kërkon të shkruajë historinë në SHBA

✇Gazeta Fjala
By: Kesjana

“Im atĂ« nuk Ă«shtĂ« njĂ« milioner. UnĂ« nuk jam djali i njĂ« politikani. As im atĂ« nuk Ă«shtĂ« njĂ« politikan. Dhe nuk na intereson se kush merr pjesĂ« nĂ« kĂ«tĂ« garĂ«. E dini pse? Shikojeni kĂ«tĂ« sallĂ« dhe kĂ«to njerĂ«z, ata duhet tĂ« shqetĂ«sohen pĂ«r ne. MĂ« besoni!”

Me këto fjalë plot bindje, Robert Lulgjuraj, biri i Malësisë së Madhe me rrënjë të thella shqiptare, tashmë synon të shkruajë një faqe të re në historinë politike të Shteteve të Bashkuara të Amerikës.

Robert Lulgjuraj, prokurori shqiptaro-amerikan dhe anëtari i Partisë Republikane, ka shpallur zyrtarisht kandidaturën për në Kongresin Amerikan, me synimin për të përfaqësuar Distriktin e 10-të të Michigan në zgjedhjet e vitit 2026. Me këtë hap të guximshëm, ai jo vetëm aspiron një detyrë të rëndësishme politike, por edhe përfaqësimin e denjë të komunitetit shqiptaro-amerikan në zemër të demokracisë botërore.

Familja Lulgjuraj e ka origjinën nga viset shqiptare në Mal të Zi. Gjyshërit dhe prindërit e tij emigruan drejt Amerikës në vitet 1960, në kërkim të lirisë dhe për të shpëtuar nga trysnia e komunizmit dhe persekutimi fetar. Ata u vendosën në Detroit, ku filluan një jetë të re, të mbushur me sakrifica, punë të ndershme dhe përkushtim ndaj vlerave familjare, një histori e njohur për shumë familje shqiptare të asaj kohe.

Nëna e Robertit punonte si kameriere, profesion që e ushtron ende sot me përulësi dhe dinjitet, ndërsa gjyshja e tij ishte pjatalarëse, dy gra që ndërtuan themelet e një familjeje të ndershme në tokën e premtuar amerikane.

Nga ajo përvojë e vështirë, Robert Lulgjuraj trashëgoi virtytin e punës, respektin për sakrificën dhe krenarinë për prejardhjen e tij shqiptare. Ai është rritur në qytetin Sterling Heights, ku edhe sot njihet si një zë i fortë që nuk ka reshtur kurrë së foluri me krenari për origjinën e tij dhe për vlerat që e kanë formuar si njeri.

Arsimin e nisi nĂ« shkollĂ«n publike “Grissom” tĂ« Sterling Heights, pĂ«r ta vijuar mĂ« pas nĂ« shkollĂ«n katolike prestigjioze pĂ«r djem “Brothers Rice”, ku u dallua pĂ«r disiplinĂ«n, pĂ«rkushtimin dhe frymĂ«n udhĂ«heqĂ«se.

NĂ« vitin 2015, ai u diplomua nĂ« Studime tĂ« Biznesit dhe Shkenca Humane, ndĂ«rsa pesĂ« vite mĂ« vonĂ«, nĂ« vitin 2020, pĂ«rfundoi doktoraturĂ«n nĂ« drejtĂ«si nĂ« “University of Detroit Mercy School of Law”.

Gjatë viteve të studimeve, Robert Lulgjuraj shfaqi pasionin për politikën. Ai shërbeu si kryetar i të rinjve të Partisë Republikane në qarkun e Macomb, duke dëshmuar lidership dhe vizion për të ardhmen.

Pas përfundimit të studimeve, Lulgjuraj nisi karrierën si avokat në Detroit, ku trajtoi çështje të rënda penale, nga vjedhjet dhe tentativat për vrasje, deri te rastet e trafikimit të lëndëve narkotike.

Më vonë, si prokuror në Wayne County dhe Macomb County, ai ka ndjekur mbi 2,000 raste penale, përfshirë dosje të krimit të organizuar dhe të dhunës së rëndë.

“UnĂ« gjithmonĂ« i jap rĂ«ndĂ«si karakterit dhe virtyteve kur bashkĂ«veproj me njerĂ«zit. Reflektoj mbi vlerat e familjes dhe ato personale dhe pĂ«rpiqem tĂ« jem i sinqertĂ«. Besoj se shqiptarĂ«t do tĂ« ndalen dhe do tĂ« reflektojnĂ« se kush janĂ« ata me tĂ« vĂ«rtetĂ«, çfarĂ« besojnĂ« thellĂ«sisht dhe cilat janĂ« rrĂ«njĂ«t e tyre familjare. Kjo sepse shqiptarĂ«t kanĂ« besim tĂ« fortĂ« te Zoti, puna dhe familja. Historia e familjes sime ka qenĂ« e vĂ«shtirĂ« dhe Ă«shtĂ« frymĂ«zuese. Gjyshi im ishte i persekutuar. Sot, unĂ« kandidoj pĂ«r nĂ« Kongresin Amerikan, dhe jam thellĂ«sisht mirĂ«njohĂ«s.”

Për ata që e njohin nga afër, Robert Lulgjuraj është një profesionist i përgatitur, me integritet të lartë, vizion të qartë dhe ndjenjë të thellë përgjegjësie ndaj komunitetit dhe ligjit. Ai e sheh drejtësinë jo si një instrument të pushtetit, por si një mburojë të qytetarit, një filozofi që e ka udhëhequr në çdo hap të karrierës së tij.

Në themel të filozofisë së tij politike qëndrojnë katër shtylla: besimi, familja, liria dhe rendi publik.

Janë këto vlera që përbëjnë boshtin e fushatës së tij për Kongresin e Shteteve të Bashkuara, një fushatë që synon të frymëzojë jo vetëm shqiptarët e Michigan-it, por çdo qytetar që beson në mundësinë e ndryshimit.

Për komunitetin shqiptaro-amerikan, kandidatura e Robert Lulgjurajt përfaqëson një moment historik dhe një burim krenarie.

Ai shihet si përfaqësuesi i një brezi të ri shqiptarësh në Amerikë, që nuk harrojnë rrënjët, por i përdorin ato si forcë për të ndërtuar një të ardhme më të drejtë dhe më përfshirëse.

“NjerĂ«zve u intereson qĂ« tĂ« kenĂ« rrugĂ« tĂ« sigurta, komunitete tĂ« sigurta, duan t’i rrisin fĂ«mijĂ«t pa u qĂ«lluar dhe pa u rrezikuar nga pĂ«rdoruesit e drograve. Ata duan qetĂ«si dhe siguri. Mua mĂ« intereson ligji dhe tĂ« mbĂ«shtes policinĂ« dhe viktimat. ËshtĂ« ajo qĂ« kam bĂ«rĂ« gjithĂ« jetĂ«n.”

NĂ«se arrin tĂ« fitojĂ«, Robert Lulgjuraj do tĂ« bĂ«het shqiptaro-amerikani i parĂ« qĂ« hyn nĂ« Kongresin e SHBA-sĂ« qĂ« nga fundi i viteve ’80.

Një arritje që do të shënojë jo vetëm suksesin personal të një të riu me origjinë shqiptare, por edhe një gur themeli në historinë e përfaqësimit të shqiptarëve në politikën amerikane.

Klan News/kb

↗

1512 – Martin Luteri pĂ«rpara RevoltĂ«s: “TĂ« ndĂ«rtosh njĂ« ndĂ«rgjegje”

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

Last Updated on 19/10/2025 by Leonard

PĂ«rgatiti: Leonard Veizi

NĂ« agun e turbullt tĂ« shekullit XVI, kur “Corpus Christianum” apo Trupi KrishterĂ« i EvropĂ«s po lĂ«kundej mes etjes pĂ«r shpĂ«tim dhe zhgĂ«njimit ndaj korrupsionit klerikal, njĂ« figurĂ« filloi tĂ« nxirrte dritĂ« nga hijet e manastirit. Ky ishte Martin Luteri



Nuk ishte ende titani i Refomacionit qĂ« do tĂ« shqyente Kontinentin; nĂ« vitin 1512, ai sapo kishte ngjitur shkallĂ«n akademike duke marrĂ« doktoraturĂ«n dhe duke zĂ«nĂ« katedrĂ«n e BiblĂ«s nĂ« Universitetin e sapokrijuar tĂ« Vitenbergut. NĂ« kĂ«tĂ« çast, Luteri ishte mishĂ«rimi i krizĂ«s shpirtĂ«rore tĂ« epokĂ«s. Ishte njĂ« murg Augustinian, i cili, pas lĂ«kurĂ«s sĂ« zhubrosur tĂ« petkut tĂ« tij, mbante njĂ« shpirt tĂ« gĂ«rryer nga makthi i dĂ«nimit dhe etja e pakĂ«naqur pĂ«r mĂ«shirĂ«n e Zotit.

Portreti i tij në këtë vit është ai i një pionieri të fshehtë. Fytyra e tij, e gdhendur nga oret e gjata mbi tekstet e Dhiatës së Re, shfaqte më shumë ashpërsi mendimtare sesa qetësi. Sytë e thellë, të mprehtë dhe thuajse të përvajshëm, ishin dritaret e një mendjeje që shqetësohej: Ai përpiqej të pajtonte Zotin hakmarrës të teologjisë tradicionale me Zotin e faljes dhe hirit që po e zbulonte në letrat e Shën Palit. Në auditor, ai ligjëronte me saktësi skrupuloze, por kjo saktësi fshihte një furtunë të brendshme që do të bëhej katalizator i ndryshimit.

Nuk e njihte ende fuqinĂ« shpĂ«rthyese tĂ« fjalĂ«ve qĂ« do tĂ« hidhte nĂ« fletĂ« katĂ«r vjet mĂ« vonĂ«. Por thelbi i tij ishte tashmĂ« i formuar: Ai kĂ«rkonte njĂ« fe tĂ« çliruar nga tregtia e indulgjencave dhe “mekanika” e shpĂ«timit. Ai kĂ«rkonte njĂ« fe ku njeriu tĂ« qĂ«ndronte ballĂ« pĂ«r ballĂ« me Shkrimin, i mbuluar vetĂ«m nga hiri i dhĂ«nĂ« falas (Sola Gratia).

Në vitin 1512, Martin Luteri ishte shpirti i trazuar që priste zjarrin. Ai ishte profesori i përkushtuar, thellësisht konservator në qëllimet e tij, por revolucionar në metodën e tij: kthimi i papërkulur te Burimi. Ishte portreti i një njeriu që po grumbullonte provat dhe po mprehte penën, i paditur për dramën kozmike që po përgatitej të lëshonte mbi botën.

Mungesa e PĂ«rgjigjes

Vitet e menjĂ«hershme pas doktoraturĂ«s e gjetĂ«n Luterin tĂ« zhytur thellĂ« nĂ« punĂ«n e tij si pedagog. Ai iu pĂ«rkushtua komentimit tĂ« teksteve qendrore tĂ« BiblĂ«s, njĂ« veprimtari qĂ« sot njihet si “Zbulimi i Katedrales” (njĂ« term qĂ« i referohet zbulimit tĂ« tij thelbĂ«sor teologjik).

LigjĂ«ratat mbi Psalmet (1513-1515): KĂ«tu, murgu i ri nisi tĂ« luftojĂ« me idenĂ« e “drejtĂ«sisĂ« sĂ« Zotit”. Teologjia e kohĂ«s e shihte kĂ«tĂ« drejtĂ«si si njĂ« atribut ndĂ«shkues: Zoti dĂ«non mĂ«katarĂ«t. Luteri e interpretonte fjalĂ«n e Zotit si njĂ« akt tĂ« drejtĂ«sisĂ« shpĂ«timtare, ku Zoti e bĂ«n njeriun tĂ« drejtĂ« pĂ«rmes besimit, jo pĂ«rmes veprave. Ky zbulim qe shkĂ«ndija e parĂ« e vĂ«rtetĂ«, njĂ« lirim personal, i cili do tĂ« bĂ«hej liria e mijĂ«ra tĂ« tjerĂ«ve.

Ligjëratat mbi Romakët (1515-1516): Këto ligjërata ishin themeli intelektual i Reformacionit. Kur Luteri studioi Letrën e Palit drejtuar Romakëve, ai u bind se Shpëtimi vjen vetëm përmes hirit (Sola Gratia) dhe vetëm përmes besimit (Sola Fide). Kjo poziciononte njeriun direkt përballë Zotit, duke anashkaluar në thelb nevojën për ndërmjetësimin e detyrueshëm të klerit dhe duke zhvlerësuar tregtinë e sakramentaleve.

Këto vite nuk u karakterizuan nga protesta publike, por nga një akt i thellë ndërtimi intelektual dhe shpirtëror. Luteri po ndërtonte armaturën teologjike brenda mureve të Universitetit, pa e ditur se kjo do të përdorej për të shkatërruar muret e botës së vjetër.

Shpërthimi i Detyrueshëm

Puna e Luterit në ligjërata e zhvilloi ndërgjegjen e tij në një pikë ku ai nuk mund të toleronte më padrejtësinë e hapur. Goditja përfundimtare erdhi me ardhjen e murgut Dominikuan Johann Tetzel, i cili shiste indulgjenca (falje mëkatësh me para) në kufi me Saksoninë, duke thënë se me të ardhurat do të ndërtohej Katedralja e Shën Pjetrit në Romë. Këtu, teologjia e pastër u përplas me realitetin e hidhur.

1517: NĂ« shenjĂ« proteste akademike, LutĂ«ri publikoi 95 Tezat. Ato nuk ishin njĂ« sulm ndaj PapĂ«s, por njĂ« sfidĂ« ndaj keqpĂ«rdorimit tĂ« autoritetit. Veprimi i tij ishte thellĂ«sisht konservator – ai kĂ«rkonte reformĂ« brenda KishĂ«s -por pĂ«r shkak tĂ« shtypjes sĂ« sapo shpikur, Tezat u pĂ«rhapĂ«n si zjarr nĂ« tĂ« gjithĂ« GjermaninĂ«, duke e bĂ«rĂ« çështjen akademike njĂ« çështje publike.

1521 – Dieta e Vormsit: PĂ«rballĂ« Perandorit dhe zyrtarĂ«ve tĂ« KishĂ«s, Luteri refuzoi tĂ« tĂ«rhiqej nga shkrimet e tij, duke e kthyer bindjen personale nĂ« njĂ« DeklaratĂ« Universale: “NĂ«se nuk bindem nga dĂ«shmia e Shkrimeve tĂ« Shenjta ose arsyeja e qartĂ«, unĂ« nuk mund dhe nuk do tĂ« tĂ«rhiqem, sepse tĂ« veprosh kundĂ«r ndĂ«rgjegjes nuk Ă«shtĂ« as e sigurt, as e drejtĂ«. KĂ«tu qĂ«ndroj. Nuk mund tĂ« bĂ«j ndryshe. Zot, mĂ« ndihmo! Amen.” Kjo ishte kulmi i ndĂ«rtimit tĂ« ndĂ«rgjegjes sĂ« tij qĂ« kishte nisur pesĂ« vite mĂ« parĂ«.

Epilogu

Nga murgu i trazuar i vitit 1512, Luteri u bë Zëri. Nga studiuesi i Katedralës, ai u bë luftëtari i Fjalës, duke ndryshuar përgjithmonë hartën fetare, politike dhe kulturore të Evropës.

↗

Gillo Pontekorvo, portreti i një regjisori që solli luftën e popujve në ekran

✇Gazeta Fjala
By: Leonard

Kinemaja si fushëbetejë

Nga Leonard Veizi

Kinematografia, ajo magji e dritĂ«s dhe e hijes, ka lindur shpeshherĂ« jo si argĂ«tim, por si shpatĂ« dhe pishtar, si zĂ« qĂ« guxon tĂ« thyejĂ« murin e heshtjes. Ka regjisorĂ«, veprat e tĂ« cilĂ«ve janĂ« mĂ« shumĂ« se filma; janĂ« dokumente historike, thirrje pĂ«r ndĂ«rgjegje, himne tĂ« dhimbshme pĂ«r lirinĂ«. I tillĂ« ishte Gillo Pontekorvo, mjeshtri italian qĂ« e shkriu artin me angazhimin politik, duke e kthyer kameran nĂ« njĂ« dĂ«shmitare tĂ« patrembur tĂ« historisë 


PĂ«r publikun shqiptar, emri i tij lidhet ngushtĂ« me kujtimet e njĂ« kohe tĂ« shkuar. Filma si “BetĂ©ja e Algjerit” apo siç njihet nĂ« orgjinal: “La Battaglia di Algeri” dhe “KuemĂĄida” apo “Queimada”, janĂ« transmetuar nĂ« ekranin e televizionit shqiptar qĂ« para viteve ’90 tĂ« shekullit tĂ« kaluar, nĂ« kohĂ«n kur ShqipĂ«ria u nda me regjimin diktatorial. KĂ«to vepra, – thesar i realizmit politik, – kanĂ« qenĂ« njĂ« dritare e rrallĂ« drejt dramave botĂ«rore, duke gdhendur nĂ« ndĂ«rgjegjen e shikuesve mesazhin universal tĂ« luftĂ«s pĂ«r çlirim.

Nga kimisti te kinemaja

Gillo Pontekorvo ishte regjisor, skenarist dhe kompozitor italian. Lindi në një familje borgjeze hebreje në Pizë më 19 nëntor 1919. Ndonëse fillimisht studioi kimi në universitet, jeta e tij mori një kthesë të papritur.

Pushtimi fashist i ItalisĂ« gjatĂ« LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore e shtyu atĂ« tĂ« braktiste laboratorin pĂ«r t’iu bashkuar radhĂ«ve tĂ« rezistencĂ«s antifashiste dhe PartisĂ« Komuniste, duke u pĂ«rfshirĂ« aktivisht nĂ« luftĂ«n pĂ«r çlirimin e vendit. Ky angazhim i hershĂ«m politik do tĂ« bĂ«hej busulla e gjithĂ« karrierĂ«s sĂ« tij tĂ« mĂ«vonshme.

Pas luftës, Pontekorvo iu përkushtua plotësisht botës së kinematografisë dhe gazetarisë. Ai nisi si asistent regjisor dhe dokumentarist, duke formësuar një qasje unike, ku autenticiteti dhe thellësia njerëzore qëndronin në qendër të çdo vepre.

Veprat ikonike

Gjatë një karriere që zgjati mbi pesë dekada, Pontekorvo realizoi 22 filma, disa prej të cilëve shënuan historinë e kinemasë botërore. Ai u bë i njohur për një qashtë realiste, politike dhe njerëzore, duke përdorur shpesh aktorë jo-profesionistë dhe një stil dokumentaristik për të pasqyruar tematikat e luftës për liri, revolucionit dhe konflikteve koloniale.

“Kapo”, prodhim i vitit 1960:, Ă«shtĂ« njĂ« dramĂ« e fuqishme mbi mbijetesĂ«n nĂ« kampet naziste, e cila siguroi njĂ« nominim pĂ«r “Oscar” nĂ« kategorinĂ« Filmi mĂ« i mirĂ« i huaj.

“BetĂ©ja e Algjerit” prodhim i vitit 1966, mbetet vepra e tij mĂ« e famshme dhe padyshim njĂ« nga filmat politikĂ« mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m tĂ« shekullit XX. Filmi trajton luftĂ«n e pavarĂ«sisĂ« sĂ« AlgjerisĂ« kundĂ«r FrancĂ«s me njĂ« realizĂ«m tronditĂ«s. Ky film, pĂ«r shkak tĂ« temĂ«s sĂ« ndjeshme, u ndalua pĂ«r njĂ« periudhĂ« tĂ« gjatĂ« nĂ« FrancĂ«. Filmi fitoi Luanin e ArtĂ« (Golden Lion) nĂ« Festivalin e Filmit tĂ« Venecias nĂ« vitin 1966 dhe mori tre nominime pĂ«r “Oscar” – pĂ«r regji, skenar dhe film tĂ« huaj.

“KuemĂĄida” prodhim i vitit 1969, me protagonist Marlon Brando, Ă«shtĂ« njĂ« film qĂ« trajton çështjet e kolonializmit dhe revolucionit nĂ« Karaibe dhe shihet si njĂ« alegori politike e rebelimeve antikoloniale.

“Operacion Ogro” prodhim i vitit 1979, u bazua nĂ« ngjarje tĂ« vĂ«rteta. Filmi flet pĂ«r atentatin ndaj kryeministrit spanjoll Luis Karero Blanko gjatĂ« regjimit tĂ« Frankos.

Kinemaja si etikë

Pontekorvo ishte një regjisor me ndërgjegje të fortë politike. Stili i tij karakterizohej nga xhirime realiste, përdorimi i kamerës me dorë për efekt dokumentar, mungesa e heroizmit klasik dhe përpjekja për të trajtuar objektivisht të dyja palët në konflikt. Për të, kinemaja ishte mjet për të treguar vuajtjet dhe luftën e njeriut për liri.

PĂ«rveç regjisĂ«, ai kontribuoi edhe si skenarist dhe kompozitor, duke bashkĂ«punuar ngushtĂ« me kompozitorin legjendar Ennio Morikone, me tĂ« cilin krijoi njĂ« nga kolonat zanore mĂ« ikonike tĂ« kinemasĂ« botĂ«rore – atĂ« tĂ« BetejĂ«s sĂ« Algjerit.

Trashëgimia

Gillo Pontekorvo ndĂ«rroi jetĂ« mĂ« 12 tetor 2006 nĂ« RomĂ«, nĂ« moshĂ«n 86-vjeçare. Ai konsiderohet si njĂ« nga regjisorĂ«t mĂ« tĂ« mĂ«dhenj politikĂ« tĂ« shekullit XX. TrashĂ«gimia e tij vazhdon tĂ« jetojĂ« ende sot: Beteja e Algjerit mbetet njĂ« pikĂ« referimi pĂ«r mĂ«nyrĂ«n se si kinemaja trajton temat komplekse tĂ« luftĂ«s, terrorizmit dhe rezistencĂ«s. Filmat e tij nuk janĂ« thjesht art – janĂ« leksione tĂ« etikĂ«s, historisĂ« dhe ndĂ«rgjegjes njerĂ«zore.

❌