Nga Gazeta âSIâ-NĂ« njĂ« epokĂ« ku komunikimi digjital dhe rrjetet sociale mundĂ«sojnĂ« lidhje tĂ« menjĂ«hershme gjatĂ« udhĂ«timeve, edhe nĂ« ShqipĂ«ri kartolinat e dĂ«rguara me postĂ« tradicionale vazhdojnĂ« tĂ« ekzistojnĂ«, megjithĂ«se nĂ« mĂ«nyrĂ« gjithnjĂ« e mĂ« tĂ« zbehtĂ«. Edhe pse sot konsiderohen nga shumĂ« si njĂ« relike e sĂ« shkuarĂ«s, kartolinat mbeten njĂ« formĂ« e veçantĂ« dhe domethĂ«nĂ«se komunikimi, qĂ« dikur ka luajtur njĂ« rol tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m edhe nĂ« lidhjet emocionale mes shqiptarĂ«ve.
Sipas të dhënave ndërkombëtare, përdorimi i kartolinave ka rënë ndjeshëm në dekadat e fundit, kryesisht për shkak të përhapjes së mesazheve të menjëhershme dhe rrjeteve sociale. Në Shtetet e Bashkuara, dërgesat e postës së klasit të parë, që përfshijnë letra dhe kartolina, kanë rënë me rreth 50% në 15 vitet e fundit, ndërsa shërbimet postare në disa vende europiane, si Danimarka, kanë nisur të reduktojnë ose të ndërpresin dërgesat tradicionale të letrave. Megjithatë, pavarësisht këtyre zhvillimeve, kartolinat nuk janë zhdukur plotësisht.
EkspertĂ«t e historisĂ« sĂ« turizmit theksojnĂ« se kartolinat u shfaqĂ«n nĂ« mesin e shekullit tĂ« 19-tĂ«, paralelisht me zhvillimin e industrisĂ« sĂ« udhĂ«timeve. Ato shĂ«rbenin si njĂ« mĂ«nyrĂ« e lirĂ« dhe e thjeshtĂ« pĂ«r tĂ« ndarĂ« pĂ«rvojat e udhĂ«timit, duke promovuar njĂ«kohĂ«sisht destinacione tĂ« ndryshme turistike. GjatĂ« fillimit tĂ« shekullit tĂ« 20-tĂ«, kartolinat pĂ«rjetuan njĂ« periudhĂ« kulmore, tĂ« njohur si âEpoka e ArtĂ« e Kartolinaveâ, kur miliona prej tyre dĂ«rgoheshin çdo vit nĂ« mbarĂ« botĂ«n.
Kartolina pĂ«rfaqĂ«son nĂ« vetvete njĂ« format katĂ«rkĂ«ndĂ«sh (ose formĂ« tjetĂ«r) letre tĂ« trashĂ«, apo kartoni tĂ« hollĂ« i prodhuuar pĂ«r shkrimin e mesazheve relativisht tĂ« shkurtra e tĂ« shpejta dhe postimin, zakonisht, pa zarf. Kartolina mĂ« e vjetĂ«r nĂ« botĂ« konsiderohet ajo e dĂ«rguar shkrimtarit Theodore Hook (1788-1841) nga Fulham nĂ« LondĂ«r nĂ« vitin 1840 dhe Ă«shtĂ« stampuar me njĂ« vulĂ« tĂ« zezĂ« me vlerĂ« 1 peni. NĂ« SHBA kartolina e parĂ« komerciale u emetua mĂ« 1861 nga John P. Charton nga Filadelfia, i cili ia shiti tĂ« drejtat pĂ«r printim Hymen Lipman-it (1817-1893). KĂ«to ishin kartolina pa figura vizuale.Â
Edhe sot, shumë udhëtarë nga breza të ndryshëm vazhdojnë të ruajnë këtë traditë. Për ta, kartolina përfaqëson më shumë sesa një mesazh të shkurtër: ajo është një kujtim i prekshëm, një shenjë vëmendjeje dhe një dëshmi se dikush është menduar edhe nga larg. Ndryshe nga komunikimi digjital, kartolina kërkon kohë, përkushtim dhe një zgjedhje të vetëdijshme për të ndarë një moment personal.
Në rrjetet sociale, interesi për kartolinat ka filluar të ringjallet, veçanërisht mes të rinjve. Hashtagë të ndryshëm dhe iniciativa globale për shkëmbimin e kartolinave dëshmojnë se kjo formë komunikimi vazhdon të ketë vlerë emocionale dhe kulturore. Për shumë njerëz, kartolina mbetet një mënyrë më e sinqertë dhe më intime për të komunikuar, krahasuar me mesazhet e shpejta dhe fotografitë e kuruara në internet.
Kartolinat nëShqipëri
NĂ« ShqipĂ«ri, pĂ«rdorimi i kartolinave pĂ«r urime apo edhe si njĂ« kujtim i vlefshĂ«m nga njĂ« udhĂ«tim Ă«shtĂ« zhdukur pothuajse tĂ«rĂ«sisht. Nga njĂ« traditĂ« e gjallĂ« e viteve tĂ« komunizmit, e cila la gjurmĂ«t e saj edhe nĂ« fillimet e viteve â90, kartolinat dikur pĂ«rbĂ«nin njĂ« nga format mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« komunikimit dhe shprehjes sĂ« vĂ«mendjes personale.
Kartolina âPĂ«rurimi i UrĂ«s nĂ« DardhĂ«â (1904) Ă«shtĂ« ndĂ«r shembujt mĂ« tĂ« hershĂ«m tĂ« kartolinave fotografike nĂ« ShqipĂ«ri. Ajo dokumenton inaugurimin e njĂ« ure guri, ndĂ«rtuar me iniciativĂ« filantropike nga Kristo Themeli Gajo pĂ«r tĂ« lehtĂ«suar kalimin e lumit nĂ« hyrje tĂ« fshatit. Fotografia, realizuar nga Perikli Kaçauni, tregonte me detaje ura, njerĂ«zit e pranishĂ«m dhe pjesĂ«marrjen masive tĂ« fĂ«mijĂ«ve, duke reflektuar jo vetĂ«m njĂ« moment festiv, por edhe vitalitetin social dhe urban tĂ« DardhĂ«s nĂ« fillim tĂ« shekullit XX.
Kartolina u printua dhe qarkulloi në Korçë, duke përfaqësuar një ndër format e para të kujtesës vizuale të fshatrave shqiptare. Mbishkrimet në gjuhët greke dhe rumune nënvizojnë rol të dhuruesit dhe origjinën e saj ndërkombëtare. Sot, kjo kartolinë konsiderohet një dokument historik dhe kulturor që pasqyron zhvillimin infrastruktural, shoqëror dhe identitar të Dardhës në periudhën e hershme moderne.
Me përhapjen e telefonave celularë dhe më pas të mesazheve të shkurtra, kartolinat nisën të humbnin gradualisht funksionin e tyre praktik, por edhe simbolikën që mbartnin. Komunikimi i menjëhershëm e bëri të panevojshme pritjen, ndërsa kartolina, që kërkonte kohë, përkushtim dhe durim, u zëvendësua nga forma më të shpejta dhe më efikase të shkëmbimit të urimeve dhe kujtimeve.
Disa librari në Tiranë, si edhe dyqane suveniresh, ofrojnë ende kartolina për shitje, me çmime relativisht të përballueshme. Megjithatë, interesi për to vazhdon të mbetet i ulët. Kjo lidhet, ndër të tjera, me faktin se kartolinat në Shqipëri përkojnë me një periudhë të errët të jetës politike dhe shoqërore të vendit, ndaj sot shpesh perceptohen si objekte që i përkasin së shkuarës dhe jo realitetit modern.
Për shumë qytetarë, kartolinat mbeten të lidhura me kujtime të një kohe kur komunikimi ishte i kufizuar dhe dërgimi i tyre ishte një nga format e pakta të lidhjes me botën e jashtme. Kjo ndoshta ka ndikuar që ato të mos kenë të njëjtën vlerë emocionale për brezat e rinj, të rritur në epokën e teknologjisë dhe komunikimit të menjëhershëm.
Ndërkohë, edhe karakteri i kartolinave ka ndryshuar ndjeshëm në krahasim me ato tradicionale. Dikur, kartolinat përbëheshin kryesisht nga imazhe të aktorëve dhe këngëtarëve të njohur të kohës, si figura të kinemasë turke apo yje hollivudianë që ishin shumë në modë, si Leonardo DiCaprio apo Brad Pitt, të cilët zinin pjesën më të madhe të stampimeve. Këto kartolina shërbenin jo vetëm si mjet komunikimi, por edhe si objekte koleksionimi, veçanërisht për të rinjtë.
Sot, kartolinat moderne kanë marrë një tjetër formë. Ato janë kryesisht artizanale, të punuara me dorë, dhe përmbajnë elementë festivë, simbolikë ose mesazhe domethënëse, të përshtatura sipas rastit. Në vend që të shërbejnë si mjet i përditshëm komunikimi, ato konsiderohen më tepër si objekte estetike ose dhurata simbolike.
Në realitetin shqiptar të sotëm, kartolinat po shihen gjithnjë e më shumë si objekte ekzotike, që më shumë se sa përdoren, zgjojnë ndjesinë e nostalgjisë dhe kureshtjes, sidomos te brezi i ri. Ato përfaqësojnë një formë komunikimi të ngadaltë dhe të qëllimshme, në kontrast me ritmin e shpejtë të jetës moderne, duke mbartur një vlerë kulturore dhe emocionale që, ndonëse e zbehur, nuk është zhdukur plotësisht.
MegjithĂ«se pĂ«rballet me sfida, si rritja e kostove postare dhe vĂ«shtirĂ«sia pĂ«r tâi gjetur nĂ« disa destinacione, dĂ«rgimi i kartolinave shihet ende si njĂ« investim nĂ« marrĂ«dhĂ«nie njerĂ«zore. NĂ« njĂ« botĂ« gjithnjĂ« e mĂ« digjitale, kartolina vazhdon tĂ« simbolizojĂ« ngadalĂ«sinĂ«, kujdesin dhe dĂ«shirĂ«n pĂ«r tĂ« ruajtur lidhjet pĂ«rtej distancĂ«s.
Nga Gazeta âSIâ- NĂ«se ekziston njĂ« simbol i Krishtlindjes qĂ« mund tĂ« konsiderohet si ârojaâ i festĂ«s, atĂ« nder e meriton ArrĂ«thyesi. KĂ«to figura druri shumĂ«ngjyrĂ«she janĂ« bĂ«rĂ« pothuajse po aq tĂ« lidhura me Krishtlindjen sa edhe Babagjyshi. Por pĂ«rse ka ndodhur kĂ«shtu?
ArrĂ«thyesit e parĂ« u krijuan nga punĂ«torĂ«t e drurit nĂ« male tĂ« GjermanisĂ« nĂ« fund tĂ« shekullit tĂ« 17-tĂ«. Siç sugjeron edhe emri i tyre, qĂ«llimi fillestar i kĂ«tyre figurave ishte si vegla kuzhine. ShumĂ« prej tyre pĂ«rfaqĂ«sonin ushtarĂ« dhe sundimtarĂ«, njĂ« ide qĂ« konsiderohej si njĂ« shaka e kĂ«ndshme: banorĂ«t e shtĂ«pive kĂ«naqeshin duke pasur figura autoriteti qĂ« âpunoninâ pĂ«r ta. ArrĂ«thyesi fillimisht shĂ«rbente si njĂ« vegĂ«l kuzhine pĂ«r tĂ« thyer arrat dhe farat e tjera tĂ« forta. Ai ishte njĂ« mjet praktik qĂ« ndihmonte njerĂ«zit tĂ« hapnin arrat pĂ«r tâi pĂ«rdorur nĂ« gatime dhe Ă«mbĂ«lsira.
Forma e tij e zakonshme, shpesh njĂ« figurĂ« druri qĂ« ngjasonte me ushtar ose sundimtar, kishte njĂ« qĂ«llim funksional dhe humoristik: kur e shtypeje ose e hapje mekanikisht, figura âpunonteâ pĂ«r tĂ« thyer arrĂ«n, duke i dhĂ«nĂ« pĂ«rdoruesit njĂ« ndjesi tĂ« kĂ«ndshme dhe shpesh argĂ«tuese.
Me rritjen e popullaritetit, rritej edhe kĂ«rkesa. NĂ« vitin 1872, Friedrich Wilhelm Fuchtner, i njohur si âbabai i arrĂ«thyesit,â filloi prodhimin nĂ« masĂ« tĂ« kĂ«tyre figurave druri duke pĂ«rdorur njĂ« lathe tĂ« fuqizuar me ujĂ«. Ky ishte hapi qĂ« i dha arrĂ«thyesit njĂ« shtrirje mĂ« tĂ« gjerĂ« dhe i bĂ«ri tĂ« njohura jashtĂ« kufijve gjermanĂ«.
NĂ« vitin 1892, kompozitori i madh Pyotr Ilyich Tchaikovsky solli baletin e famshĂ«m âArrĂ«thyesiâ, duke i lidhur pĂ«rgjithmonĂ« kĂ«to figura druri me Krishtlindjen. Historia tregon pĂ«r njĂ« ushtar arrĂ«thyes qĂ« merr jetĂ« natĂ«n e Krishtlindjes, njĂ« narrativĂ« qĂ« ka bĂ«rĂ« qĂ« kĂ«to dekorime tĂ« bĂ«hen pjesĂ« e pandashme e festĂ«s.
Me kalimin e kohës, funksioni origjinal i arrëthyesit u harrua, ndërsa dekorimet u bënë më të sofistikuara, shpesh të zbukuruara me gurë të rremë, xixëllima, shirita metalikë dhe elementë të tjerë dekorativë. Sot, modelet e arrëthyesve përfshijnë tema dhe profesione të ndryshme, dhe janë një pjesë e rëndësishme e koleksioneve festive.
Baleti, i porositur nga Teatri Perandorak i RusisĂ«, u krijua gjatĂ« njĂ« periudhe tĂ« vĂ«shtirĂ« personale pĂ«r Tchaikovskyn. Shfaqja tregon procesin e tij tĂ« krijimit gjatĂ« viteve 1831â1892, duke pĂ«rshkruar mungesĂ«n e frymĂ«zimit dhe stuhinĂ« emocionale qĂ« shoqĂ«roi kompozimin e veprĂ«s, deri nĂ« momentin kur kompozitori gjeti shpresĂ«n dhe forcĂ«n pĂ«r tĂ« vazhduar pĂ«rmes muzikĂ«s.
Arrëthyesi në TKOBAP
Magjia e baletit âArrĂ«thyesiâ do tĂ« pushtojĂ« kĂ«tĂ« fundvit edhe skenĂ«n e TKOBAP, tashmĂ« njĂ« traditĂ« e kĂ«tij institucioni. NjĂ« shfaqje e cila kĂ«rkohet gjithmonĂ« nga publiku, ka bĂ«rĂ« qĂ« netĂ«t e shfaqjes tĂ« shtohen jashtĂ« parashikimeve, nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« secili tĂ« ketĂ« mundĂ«sinĂ« tĂ« shijojĂ« magjinĂ« e shfaqjes.
Arrëthyesi është një udhëtim në botën e ëndrrave, muzikës së pavdekshme të Tchaikovskyt dhe magjisë së Krishtlindjes, që vazhdon të bashkojë publikun rreth artit dhe fantazisë, duke treguar se një figurë druri e vogël mund të mbajë një histori të madhe dhe emocione të pafund.
Nga Gazeta âSIâ- PrishtinĂ«n e gjeta nĂ« brymĂ« dimri, tĂ« zbardhur nga ngrica e mĂ«ngjesit, qĂ« megjithatĂ« nuk ia del ta ndalojĂ« vrullin e njĂ« qyteti qĂ« gjallon ditĂ« e natĂ«. Klima e ashpĂ«r dhe i ftohti ngjajnĂ« sikur janĂ« nĂ« sinkron me klimĂ«n politike, tĂ« ashpĂ«r, agresive dhe tejet tĂ« polarizuar.
Rruga për në qendër është e shkurtër: nga stacioni deri te katedralja janë vetëm shtatë minuta, përgjatë të cilave kundron thuajse tërë Prishtinën, tipologjitë e njerëzve, bizneset, godinat dhe arkitekturën mikse, e cila vitet e fundit sikur ka hyrë në një fazë shndërrimi të pandalshëm.
Grataçelat ia kanĂ« mĂ«syrĂ« edhe qiellit tĂ« PrishtinĂ«s; zhvillimi nuk pyet. ĂshtĂ« e çuditshme kur mendon se ky qytet, vetĂ«m 25 vite mĂ« parĂ«, ishte nĂ«n shtetrrethim e okupim, ndĂ«rkohĂ« qĂ« sot, si njĂ« qytet tĂ«rĂ«sisht i lirĂ«, po rreket tĂ« rigjejĂ« veten dhe rrĂ«njĂ«t e veta perĂ«ndimore.
Por ka gjurmë të pashlyeshme në jetën e Prishtinës, të cilat më së shumti jetojnë në mendjen dhe kujtesën e prishtinalive. Një lloj nostalgjie e legjitimuar për kohën kur arti, politika dhe angazhimi social kishin kuptim thelbësor, kuptim që sot është relativizuar, duke e shndërruar skenën politiko-shoqërore të qytetit pothuajse në një arenë përplasjesh.
Prishtina është qytet që rrëfen. Rrëfen me gjithçka: me godinat e vjetra që mbartin trishtimin e një kohe, por edhe funksionalitetin e një kohe tjetër. Dy koraca që mbivendosen, duke e bërë të pamundur të flasësh për këtë qytet pa i bashkëngjitur konotacionet e para- dhe pas-çlirimit.
Por ajo rrĂ«fen edhe pĂ«rmes njerĂ«zve. IndividĂ«ve qĂ« bisedat i ndĂ«rtojnĂ« mĂ« shpesh mbi âsi ishteâ dhe shumĂ« mĂ« pak mbi âsi Ă«shtĂ«â. Dhe ngjan sikur qyteti jeton vetĂ«m pĂ«rmes kujtimeve.
Behxheti Ă«shtĂ« botues dhe flet me pasion pĂ«r librat e rinj qĂ« po boton. Ministria e KulturĂ«s sĂ« KosovĂ«s financon dhe shpĂ«rblen shumĂ« vepra letrare, duke ua bĂ«rĂ« jetĂ«n mĂ« tĂ« lehtĂ« botuesve. Por Behxheti Ă«shtĂ« nga ata qĂ« po e ndĂ«rton rrugĂ«timin e vet me kujdes, duke zgjeruar hartĂ«n e autorĂ«ve cilĂ«sorĂ« qĂ« boton. PĂ«rvoja e tij jetĂ«sore e ka âpĂ«rplasurâ me shumĂ« njerĂ«z, tĂ« cilĂ«t, pĂ«r mirĂ« apo pĂ«r keq, pĂ«rbĂ«jnĂ« bazĂ«n e rrĂ«fimeve tĂ« tij.
Ai nis tĂ« kujtojĂ«: nga anekdotat pĂ«r poetin e madh Ali Podrimja e deri te botimi i fundit, romani âMurgu Hokajâ i shkrimtarit, diplomatit dhe politikanit serb Vuk Draskovic. NjĂ« kundĂ«rshtar i pĂ«rbetuar i KosovĂ«s dikur, por edhe i njohur pĂ«r polemikat e tij letrare nĂ« gazetĂ«n franceze Le Monde, pĂ«rballĂ« Ismail KadaresĂ« gjatĂ« luftĂ«s nĂ« KosovĂ«.
Pyetja që më lind natyrshëm është: si guxoi ta botojë Draskovicin në shqip?
Behxheti qesh. âVuku ka ndryshuarâ, thotĂ«, dhe nis tĂ« rrĂ«fejĂ« bisedĂ«n me tĂ« para botimit. âAi Draskovic ka vdekurâ, i paska thĂ«nĂ« vetĂ« autori. Sipas tij, po tâi kthehej koha, nuk do tâi shkruante dhe nuk do tâi botonte ato qĂ« kishte botuar njĂ«herĂ« e njĂ« kohĂ«. NjĂ« pendesĂ« qĂ«, sipas DraĆĄkoviÄit, e njeh edhe besimi ortodoks. Dhe tĂ« bĂ«n tĂ« mendosh se, krahas ndryshimeve tĂ« mĂ«dha nĂ« KosovĂ«, edhe nĂ« Serbi sikur po vetĂ«dijĂ«sohen pĂ«r njĂ« realitet tashmĂ« tĂ« pakthyeshĂ«m.
TĂ« besosh nĂ« pendesĂ«n e njĂ« figure tĂ« tillĂ«, sot kur gjithçka duket e pĂ«rfunduar dhe Kosova Ă«shtĂ« e lirĂ«, ngjan pothuajse irrituese. Por Behxheti kĂ«mbĂ«ngul, gjithmonĂ« duke iu referuar bisedĂ«s me vetĂ« autorin nĂ« fjalĂ«: âDraskovici i vjetĂ«r ka vdekur bashkĂ« me pĂ«rpjekjet e tij politike tĂ« dikurshmeâ.
Vuk DraĆĄkoviÄ.
Fakti që Serbia e ka futur në listën e personave të padëshiruar e bën këtë rrëfim më të besueshëm. Pendesa e tij është përballur me heshtje; media dhe shoqëria serbe, sipas Behxhetit, e kanë injoruar, duke mos u besuar shkrimeve të tij të fundit.
Dhe ai ka shkruar një roman së fundmi, i cili në subjekt ka historinë e një individi serb që në thelb është e gjithë historia e ish-Jugosllavisë.
Romani âMurgu Hokajâ rrĂ«fen tĂ« vĂ«rteta tĂ« dhimbshme, anĂ«n e errĂ«t tĂ« faktorit serb, qĂ« rrallĂ« pranohet e aq mĂ« pak artikulohet. Historia e njĂ« djaloshi serb, i rrĂ«mbyer nga UDB-ja dhe i shndĂ«rruar nĂ« snajperist, qĂ« qĂ«llon mbi SarajevĂ« me njĂ« etje gjaku tĂ« pashpjegueshme, derisa, pĂ«r ta shpĂ«tuar nga Haga, e fshehin nĂ« njĂ« manastir, ku vesh petkun e murgut. NjĂ« metamorfozĂ« nga instrument i shtetit nĂ« instrument tĂ« kishĂ«s.
Draskovici thekson se dy armiqtĂ« mĂ« tĂ« pĂ«rbetuar tĂ« Ballkanit janĂ« UDB-ja dhe Kisha Ortodokse Serbe â paradoksale, por e besueshme, kur vjen nga dikush qĂ« ka qenĂ« mbĂ«shtetĂ«s i zjarrtĂ« i tyre.
Pendesa e tij mbase mbetet âe sinqertĂ«â, por e shkuara shpesh e dikton gjithĂ« jetĂ«n tonĂ«.
Kujtesa si formë mbijetese
Behxheti mbart njĂ« veçori qĂ« e karakterizon brezin e tij nĂ« KosovĂ«: ata kujtojnĂ«. Flasin pĂ«r njerĂ«z qĂ« nuk jetojnĂ« mĂ«. MĂ« rrĂ«fen pĂ«r Petraq KolevicĂ«n, Lasgush Poradecin, Tahir Deskun, Eqrem Ăabejn, Fatos Nanon, Sali BerishĂ«n, Rexhep Meidanin, Hashim Thaçin, e deri te takimi me Albin Kurtin â momente tĂ« fiksuara nĂ« fotografi qĂ« ai i mban gjithmonĂ« me vete.
Por mbi të gjitha, kujton shkrimtarët dhe poetët. Xhevdet Bajraj është njëri prej tyre. E përmend me lot në sy. Kujtesa, për Bexhetin, është mënyra për të ndërtuar intelektin dhe komunikimin me botën. Një formë mbijetese për shqiptarët e Kosovës, në një kohë që nuk garantonte as të sotmen, e lëre më të nesërmen.
Kujtesa nĂ« PrishtinĂ« Ă«shtĂ« forma mĂ« e qartĂ« e mbijetesĂ«s , jo si ikje nga e tashmja, por si njĂ« realitet qĂ« e ndĂ«rtoi kĂ«tĂ« qytet me histori, brenga, por edhe tmerre, tĂ« cilat vlejnĂ« pĂ«r tâia rikujtuar vetes, por edhe tĂ« tjerĂ«ve, se nga vihet dhe se ku do tĂ« shkohet.
Gjithsesi sot Prishtina është nën ngricë. Temperaturat kanë rënë nën zero, por megjithatë rrugët janë plot. Ka gjithmonë një etje për jetë në Prishtinë, e cila vërehet kudo , nga të rinjtë e bukur dhe të veshur mirë, e deri te mosha e tretë, e cila mbahet mes kujtimeve dhe vështirësive të përditshme. Në mesin e muajit, i gjen të rreshtuar para bankave, duke pritur pensionin, për të marrë ato pak para me të cilat mbajnë frymën gjallë.
Behxhet Bici
Por Prishtina jeton. Ecën përpara mes zhvillimit, etheve për pushtet dhe kujtimeve të thella. Kujtime që, me gjasë, do të ndërtojnë realitetet e ardhshme jo përmes nostalgjisë, por përmes rrëfimit dhe shpresës.
Behxheti është një ndër ta që rrëfen dhe që ia kujton shoqërisë se vetëm duke mos harruar, nuk do të përsëritet ana e errët e historisë , ajo që mbarti luftën, nostalgjinë dhe pendesën, edhe pse shpesh shumë vonë.
Nga Prof.Ass.Dr.Ismet Drenova*â MĂ« 14 prill 1983, nĂ« njĂ« kohĂ« kur industria ushtarake shqiptare kĂ«rkonte zhvillim tĂ« brendshĂ«m dhe pavarĂ«si prodhuese, u themelua njĂ« nga strukturat mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme teknikoâshkencore tĂ« vendit: Instituti i Studimeve dhe Projektimeve 6.
Ai nuk lindi rastësisht. Që prej viteve 1977, grupe të veçanta inxhinierësh e teknikësh ishin shpërndarë në uzina dhe reparte ushtarake për të zhvilluar armë, municione, aparatura komunikimi dhe pajisje strategjike. Instituti thjesht i bashkoi, i konsolidoi dhe i vuri në shina të reja kërkimi.
Instituti i Studimeve dhe Projektimeve 6
Në korrik të vitit 1978, me krijimin e sektorit shkencor në Ministrinë e Mbrojtjes, grupet shkencore kaluan në varësi të tij duke përfituar një organizim më të plotë e profesional.
Pas viteve kërkimore e teknike, u krijua baza e duhur për themelimin e Institutit si qendër kryesore e projektimit dhe inovacionit në fushën ushtarake.
Instituti i Studimeve dhe Projektimeve 6
Misioni i Institutit ishte tĂ« kryente punĂ« kĂ«rkimoreâstudimore, projektuese dhe eksperimentuese pĂ«r prodhime tĂ« reja tĂ« armatimit, municionit, aparaturave tĂ« ndĂ«rlidhjes dhe lokacionit, tĂ« kimisĂ« ushtarake, aviacionit, forcave detare dhe mbrojtjes kundĂ«rajrore.
Po ashtu, Instituti kishte si detyrë ngritjen e linjave dhe uzinave të prodhimit të atikujve te rinj luftarak, si edhe projektimin e teknologjise se mirëmbajtjes se teknikës ekzistuese të forcave të armatosura.
Instituti pĂ«rbĂ«hej nga kĂ«ta sektorĂ« kryesorĂ«: ArmatimâMunicion, ElektronikĂ« dhe NdĂ«rlidhje, Kimi, Teknologji, Konstruksion, Laborator teknik dhe ArkivĂ« teknikoâshkencore.
Ădo sektor plotĂ«sohej me inxhinierĂ« dhe teknikĂ« tĂ« pĂ«rzgjedhur sipas aftĂ«sive profesionale. PranĂ« tij funksiononte KĂ«shilli Shkencor dhe botohej Buletini Shkencor, ku publikoheshin artikuj mbi veprimtarinĂ« teknike dhe kĂ«rkimore.
Instituti bashkëpunonte me katedrat të Universitetit të Tiranës dhe katedrave të shkollave ushtarake për tema të caktuara.
NĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ« mbi 10 inxhinierĂ« jepnin leksione nĂ« Universitetin e TiranĂ«s e nĂ« shkollat ushtarake, duke udhĂ«hequr diploma dhe kĂ«rkime shkencore.Â
Projekte tĂ« shumta u zhvilluan nĂ« laboratorĂ« dhe uzina ushtarake. PĂ«r temat ku nuk kishte modele, si psh radio, diegorja e shtimjes te obuzit 122mm apo radio nderlidhje, aparatet e shikimit tĂ« natĂ«s, bango prova pĂ«r motorĂ«t e avioneve M19  etj, puna kĂ«rkimore binte mbi projektimin e ekzemplarĂ«ve, testimin statik dhe qitjet luftarake.Â
Këto tema kërkonin punë kërkimore projektuese për hartimin e konstruksionin të ekzemplarëve të parë. Pasi përfundonte projekti konstruktiv për artikujt e rij realizohej prodhimi i ekzemplarëve të parë në seri të vogël.
Nëse rezultatet e provave e testeve me qitje luftarake, vërtetonin funksionimin e serisë eksperimentale, aprovohej projekti konstruktiv, në të kundërt kur rezultatet e provave e testeve nuk ishin të kënaqshme vazhdonte puna për permirësimin e treguesve të ekzemplarit. Pasi miratohej projekti kontruktiv, fillonte puna për hartimin e projekteve teknologjike.
Punimet gjithashtu përfshinë prodhimin e ekzemplarëve dhe provat poligonale dhe zhvillimin e linjave të plota të teknologjisë së prodhimit.
NdĂ«r arritjet mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme ishin: 1-(Objekti 100) â Uzina e prodhimit tĂ« municioneve ku u projektuan dhe u eksperimentuan municione tĂ« kalibrave: 37 mm, 57 mm, 75 mm, 85 mm, 100 mm, 122 mm, 152 mm si edhe predha reaktive 107 mm dhe 130 mm.
Punimet gjithashtu pĂ«rfshinĂ« prodhimin e shembujve tĂ« parĂ«, provat luftarake dhe zhvillimin e linjave tĂ« plota tĂ« teknologjisĂ« sĂ« prodhimit. Gjithashtu arritje tjetĂ«r e rĂ«ndĂ«sishme ishte dhe (Objekti 300) â Rigjenerimi i municioneve tĂ« artilerisĂ«.
U projektua linja e rigjenerimit tĂ« shtimjeve tĂ« topave 85 mm fushor dhe municioneve tĂ« tjera, sĂ« bashku me makineritĂ« dhe pajisjet pĂ«rkatĂ«se.Â
Po ashtu u përcaktua vendi i ndërtimit të Uzinave në fshatin Pëllumbas në afërsi të Tiranës në përputhje me standartet e sigurisë.
Cilët janë disa nga kontributet kryesore sipas uzinave:
UM Gramsh â U ngrit nĂ« vitin 1962 dhe filloi prodhimin e pushkĂ«s Simonova (KSK) me fishek 7,62mm mod 56, dhe mĂ« pas u ngrit linja e prodhimit tĂ« automatikut Kalashnikov ASH78, ASH79.
Në pushkën Simonova janë realizuar dy përmirësime të vogla: doreza e levës që tërheq shulin e armës u zëvendësua me formë rrethore dhe mbulesa e gypit të gazit u bë me mbulim të plotë.
Grupet e punës pranë uzinës eksperimentuan kreherin me 20 fisheke për pushkën Simonova. Gjithashtu në repartin mekanik në Bradashesh, që varet nga UM Gramsh, inxhinierët e Institutit 6 projektuan dhe prodhuan ekzemplarët e parë të automatikut P84 me fishek 9x19mm.
Uzina e Mjeksit Elbasan â NĂ« vitin 1962 u ngrit uzina pĂ«r prodhimin e amonit, dinamitit pĂ«r nevojat e ushtrisĂ« dhe minjerave.
Më vonë në këtë uzinë u instalua linja e importuara të prodhimit të tritolit, linja e prodhimit të heksongjenit/hekzotol, linja e nitroglycerinës, linja e barutit një bazë dhe dy bazë, kësisoj u bë e mundur që prodhimi i municione të realizohej me cikël të mbyllur.
Kombinati Mekanik Poliçan â NĂ« vitin 1967 u ngrit KM Poliçan, ku morĂ«n jetĂ« linjat e prodhimit tĂ« fishekut 7,62mm mod 56, linja e prodhimit tĂ« granatĂ«s sĂ« dorĂ«s ofensive dhe difensive, minat KT, minat KK, kapsolla detonatore KD8.
Më vonë filluan linjat e prodhimit të shtimjeve të mortajës 60mm, 82mm, 107mm, 120mm dhe 160mm realizuar dorë dorë. Për kompletimin e predhës së mortajës me diegore, u hartuan projektet e konstruksionit të diegores dhe u prodhuan ekzemplarët e parë, të cilët kaluan me sukses provat statike dhe të qitjes luftarake.
Më pas përfundoi teknologjia e prodhimit dhe projekt-ideja teknologjike. Njëkohësisht u projektuan dhe u prodhuan makineritë dhe pajisjet, disa prej të cilave u importuan, çka çoi në ngritjen e uzinës së diegoreve.
Gjatë kësaj kohe grupet e punës projektuan fishekun 7,62mm mod 53 dhe prodhuan seritë eksperimentale. Provat e qitjes me këta fishekë dhanë rezultat të mirë gjë që solli miratimin e projektit konstruktiv. Puna projektuese bëri të mundur që të ngrihet linja e prodhimit të fishekut 7,62mm mod 53.
Grupi i punës i ISP6, pas një pune këmbëngulëse, hartoi vizatimet e konstruksioneve të fishekëve 12,7mm e 14,5mm dhe eksperimentoi prodhimin në seri të vogël që dolë me sukses.
Kësisoj u hartua projekti tekonologjik si dhe u projektuan dhe prodhuan makineri dhe paisje të nevojshme, disa prej të cilave u importuan, duke mundësuar ngritjen e linjës së prodhimit në seri të fishekëve 12,7mm dhe 14,5mm.
Punime të tjera përfshijnë studimi për prodhimin e gëzhojave të fishekut 7,62mm  mod 53 prej llamarine celiku, studimi për hartimin e projekteve konstruktuktive për bombat e aviacionit 100kg, 250kg, minave detare të vogla, të mesme dhe të medha, si dhe bombat e thellësisë.
Në uzinën e Lokacionit & Ndërlidhjes u ngritën grupet e punës shkencore për studimin, projektimin dhe eksperimentimin e aparaturave dhe paisjeve të reja për nevojat e ushtrisë.
Disa arritje të rëndësishme në projektim ishin: radiostacioni i hallkës batalion-kompani-togë, prodhuar në bashkëpunim me URT Durrës; radiostacioni i hallkës brigade-batalion; radiostacioni-togë-skuadër; centralet telefonike 10 numra, 40 numra dhe aparati telefonik; sintetizatori i frekuencës, aparatura e dendësimit telefonik, dinamo e dorës për ushqimin elektrik të aparaturës së ndërlidhjes etj.
Në uzinën Kimike grupet e punës shkencore u krijuan në vitin 1976. Ato studjuan, projektuan dhe eksperimentuan prodhimin e kundërgazit për popullatën.
Pasi u hartua teknologjia e prodhimit, u projektuan makineritë dhe paisjet e linjës. Njëherazi u hartua projekti ndërtimor i uzinës ku do të vendoseshin linjat e prodhimit. U shtua detyra për projektimin e kundërgazit për popullatën, fëmijët dhe të lindurit.
U ngrit linja e prodhimit të qymyrit të granuluar, u projektuan filtrat e vend strehimeve, mjeteve, tymuese, paketës individuale kundërkimike si dhe prodhimi i baterisë ampule.
Një studim dhe projektim i sukseshëm ishte prodhmini i baterisë së nëndetësve.
NĂ« uzinĂ«n e ArtilerisĂ«Â â Grupet e punĂ«s u ngritĂ«n nĂ« vitin 1977. Ato kryen studimin dhe projektimin e konstruksionit tĂ« predhĂ«s reaktive 107mm dhe 130mm.
U prodhuan ekzemplarët e parë për këto dy predha dhe u testuan me qitje luftarake që dolën me rezultate të kënaqshme.
U projektua granata me diegore për hedhje me pushkë. Prodhimi eksperimental u bë me derdhje precize në Uzinen Traktori, dhe rezultoi i suksesshëm.
Në uzinën e Aviacionit u ngritën grupet e punës për projektimin e teknologjisë së riparimit të avionit MG21. U projektuan dhe prodhuan të gjitha stendat e paisjeve të nevojshme të linjës.
Një detyrë e rëndësishme dhe e vështirë ishte edhe studimi dhe projektimi i bangos së provës së motorit të riparuar MG21, për të cilën nuk kishte model; megjithatë kjo detyrë u realizua me sukses nga inxhinierët dhe teknikët e grupit të punës.
Ndërsa uzina Mekanike (Autoraparti) shërbente për riparimin e automjeteve dhe agregateve të ushtrisë. Grupet e punës janë ngritur në vitin 1978 dhe kanë projektuar dhe eksperimentuar dy ekzemplarët e parë të motor-gjeneratorit tip LL6/3.
Motori ishte katër kohësh me dy cilindra me kapacitet 6KF (kuajfuqi). Prodhimi i tyre u bë në bashkëpunim me industrinë ushtarake.
Nga grupet e punës u kopjuan dy freza alpine për hapjen e tuneleve me diamater 12metra, të cilat u prodhuan me sukses dhe shërbyen në hapjen e tuneleve.
Uzina e Xhenjës ishte e angazhuar në projektimin dhe eksperimentimin e shkrehësit të minave kundertank, prodhimin në seri i shkrehësit kimik me veprim të ngadaltë.
Një tjetër punë ishte linja per prodhimin e elektrodetonatorve 0.7 seconda, e ndezësave me fërkim, te elektrodenatoreve me veprim të menjëhershëm.
Po keshtu janë projektuar sacmahedhësi i rëndë i xhenjos, flakëhedhesi me predhë reaktive që lëshohen nga instalime të lëvizshme.
Instituti, deri në mbylljen e tij, arriti të krijojë një dokumentacion teknik dhe shkencor të vyer për sektorin e mbrojtjes shqiptare.
NĂ« arkivĂ«n ushtarake gjendet sot njĂ« sasi e konsiderueshme vizatimesh konstruktive, dosjesh teknologjike, raporte provash dhe projekte linjash prodhimi â njĂ« kapital teknik qĂ« pĂ«rfaqĂ«son dekada pune intelektuale dhe eksperimentale.
Ngjarjet gjeopolitike të kohëve të fundit kanë detyruar shumë shtete që, për të fuqizuar rritjen e prodhimit të armëve, municioneve, aparaturave e pajisjeve ushtarake për forcat Tokësore, Ajrore e Detare, të rrisin buxhetin e Mbrojtjes deri në 5%.
Në këtë kuadër edhe Shqipërisë, anëtare e NATO-s, i dalin detyra të rëndësishme në rijetësimin e Industrisë Ushtarake, për të rritur aftësitë mbrojtëse nëpërmjet prodhimit të armëve e municioneve, si për të plotësuar nevojat e Forcave të Armatosura, ashtu edhe daljen në tregun e jashtëm.
Qeveria Shqiptare ka miratuar një paketë ligjore për prodhimin e armëve e municioneve, e cila rregullon ushtrimin e këtij aktiviteti edhe për investitorët e huaj, të cilët mund të krijojnë ose jo partneritet në prodhimin e shoqërisë KAYO sh.a., krijuar kohët e fundit. UM Gramsh, ULP Mjekës Elbasan, KM Poliçan kaluan në varësi të shoqërisë KAYO sh.a.
Me vendim të Këshillit të Ministrave, ish-Uzina e Autotraktorëve dhe ish-Uzina e Rubikut kalojnë në varësi të MM (KAYO sh.a.).
Në ish-Uzinën e Autotraktorëve do të ngrihen linja e montimit të mjeteve të blinduara, automjeteve për emergjencë, si dhe linja ku do të prodhohen uniformat për FA, për Policinë e Shtetit, Zjarrfikëset dhe Emergjencat Civile. Kalimi është një zgjidhje optimale.
Së pari, nga pikëpamja e sigurisë, proceset teknologjike që do të zhvillohen në këto linja nuk paraqesin rrezikshmëri për objektet e banimit që janë afër.
Së dyti, gazrat dhe lëngjet që mund të çlirohen nga proceset teknologjike nuk ndikojnë në ndotjen e mjedisit.
Së treti, sigurimi i fuqisë punëtore dhe i personelit inxhiniero-teknik është më i lehtë. Së katërti, transporti publik mbulon plotësisht ish-Uzinën e Autotraktorëve.
Ish-Uzina e Rubikut ka pasur dy linja për prodhimin e lëndëve të para për KM Poliçan (për prodhimin e fishekëve).
Linja kishte furrën me induksion për prodhimin e lingotave Tunxh 72, të cilat me makineri e pajisje ktheheshin në llamarinë që shërbente për prodhimin e gëzhojës së fishekëve.
Linja tjetër, e importuar nga Italia, do të realizonte procesin e mbimetalit. Ky proces mbeti në fazën e eksperimentimit.
Rijetëzimi i këtyre linjave do të jetë i rëndësishëm për furnizimin e KM Poliçan me lëndë të para për prodhimin e fishekëve.
Ngritja e këtyre linjave, si në ish-Uzinën e Autotraktorëve dhe në ish-Uzinën e Rubikut, do të ndikojë drejtpërdrejt në ekonomi, në rritjen e prodhimit për FA, në punësim dhe në teknologjinë e inovacionit.
Sektori i Teknologjisë në Institutin e Gjeografisë e Infrastrukturës, ka bërë oponencën e projekteve të hartuara nga tre uzinat ushtarake (Gramsh, Mjekës e KM Poliçan) për ngritjen e linjave të demontimit të municioneve, ka marrë pjesë aktive në uzina për zgjidhje të problemeve teknike-konstruktive që janë hasur gjatë procesit të ngritjes së linjave të demontimit të municioneve.
Ky sektor duhet të forcohet dhe të integrohet në rijetësimin e Industrisë Ushtarake për të qenë një mbështetje e fuqishme e teknologjisë dhe infrastrukturës.
Detyra aktuale e sektorit të teknologjisë është që, duke u mbështetur në dokumentacionin teknik të uzinave ushtarake dhe ISP6 për armatimin dhe municionet e prodhuara, të hartojë manualet e materialeve të lëndëve të para, si çeliqet, llamarinat e tunxhit etj., si edhe lëndët plasëse trotil, heksogjen etj., barutet që përdoren në prodhimin e fishekëve, të shtimjeve të mortajave, të artilerisë, lloji.
Markat dhe standardet e tyre duhet të konvertohen dhe përshtaten me standardet e Natos. Aparaturat e pajisjet e provave të balistikës së brendshme e të jashtme për armët e municionet duhet të rishikohen në përputhje me standardet e provave të balistikës së brendshme të Natos.
Prodhimi i armëve dhe municioneve kërkon edhe ambalazhimin në arka, të cilat mund të prodhohen nga uzinat e KAYO sh.a.
Për këtë është e nevojshme projektimi i arkave dhe hartimi i teknologjisë së prodhimit. Njëherazi, futja e armatimit, aparaturave dhe pajisjeve të reja kërkon mirëmbajtje, e dorë më dorë do të nevojiten pjesë këmbimi të konsumimit të shpejtë. Prodhimi i tyre kërkon gjithashtu punë projektuese.
Fuqizimi i punës studimore-projektuese për prodhimin e armëve e municioneve dhe pajisjeve të reja kërkon teknologji të reja.
Perspektiva pĂ«r tâu integruar nĂ« standardet e Natos nĂ« fushĂ«n e logjistikĂ«s kĂ«rkon teknologji tĂ« reja inovative.
Problem i rëndësishëm është edhe rindërtimi i infrastrukturës së amortizuar të ish-uzinave ushtarake ku do të ngrihen linjat e reja, si dhe objekte të tjera ku do të vendosen linjat e reja të prodhimit të armëve e municionit.
Përcaktimi i linjave që do të ngrihen i hap rrugë projektimit të infrastrukturës sipas planetarive të shtrirjes teknologjike me makineri e pajisje.
Angazhimi i Inst. Gjeog. e Infrastrukturës, i cili ka një eksperiencë të vyer në këtë fushë, do të realizojë projektet e ardhshme ndërtimore.
Kualifikimi pasuniversitar i inxhinierëve është një sfidë për rijetësimin e Industrisë Ushtarake. Siç dihet, universitetet publike e private nuk diplomojnë Inxhinierë Armatim-Municioni, Inxhinierë Kimistë që njohin lëndët plasëse (TNT, RDX etj.) e barutet, Inxhinierë Aviacioni që njohin raketat ajër-ajër, ajër-tokë, bombat e aviacionit etj., Inxhinierë të Marinës që të kenë njohuri për minat detare, bombat e thellësisë, silurat, armët kundërajrore, raketat, etj.
Prandaj ky kualifikim duhet të shtrihet në kohë e të realizohet dorë më dorë, duke filluar me Inxhinierë Armatimi-Municionit dhe Inxhinierë Kimistë, e me radhë.
Shtrohet detyra për hartimin e programeve mësimore dhe sigurimin e stafit pedagogjik të këtyre fushave. Do të ishte e arsyeshme të aktivizohen pedagogët e këtyre fushave të cilët kanë dalë në pension.
Njëkohësisht duhet të sigurohet literatura e nevojshme për këto lëndë specifike. Pa kualifikimin e inxhinierëve nuk mund të realizohen metodat kërkimore-shkencore të avancuara në teknologjinë e prodhimit të armëve e municioneve.
Inxhinierët duhet të përgatiten për aplikimin e teknologjisë inovatore, e cila ofron njohuri teorike e praktike për të kontribuar në rijetësimin e Industrisë Ushtarake.
Aktualisht MM nuk ka institute përkatëse për futjen e teknologjisë inovatore në linjat që do të ngrihen për prodhimin e armatimit e municioneve.
Sugjerojmë që të planifikohen fonde për disa tema të prodhimit të armatimit e municioneve apo aparaturave të nevojshme për FA, e më tej të angazhohen universitetet publike e private që të realizojnë futjen e teknologjive inovatore në këto linja.
MM, me krijimin e shoqërisë KAYO sh.a. dhe Ligjeve për rregullimin e prodhimit, tregtimit, kërkimit dhe zhvillimit të armëve, municioneve, pajisjeve dhe teknologjisë ushtarake do të realizojë me sukses rijetësimin e Industrisë Ushtarake.
Krahas saj, blerja e armatimeve të reja, siç ishte rasti i dronëve Bajraktar etj., do të ishte një vlerë e shtuar në fuqinë mbrojtëse të Shqipërisë.
Shënim: *Prof. Ass. Dr. Ismet Drenova është ish- Kryeinxhinier i Institutit të Studimeve dhe Projektimeve 6, konsulent i projektit të NAMSA-NATO për demilitarizimin e armëve të vogla dhe të lehta
Nga Gazeta âSiâ -Samuel Beckett, shumĂ« kohĂ« pĂ«rpara se tĂ« bĂ«hej njĂ« nga shkrimtarĂ«t mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m tĂ« shekullit XX, kaloi njĂ« periudhĂ« tĂ« gjatĂ« trazirash tĂ« brendshme qĂ« e çuan drejt psikoanalizĂ«s.
Në vitin 1934, 27-vjeçari i panjohur ende, i shkruante kushëririt të tij se kishte filluar analizën tri herë në javë dhe se kjo përbënte të vetmen gjë që i interesonte. Për një figurë që më vonë do të bëhej sinonim i rezervës dhe anonimatit, përfshirja e tij e thellë emocionale në këtë proces duket e pazakontë.Por Beckett ishte në një gjendje të rënduar psikologjike pas vdekjes së babait të tij, me të cilin kishte një lidhje të veçantë dhe të pazëvendësueshme. Ai vuante nga ankthi, depresioni, çrregullime fizike dhe makthe që i lehtësoheshin vetëm kur vëllai flinte pranë tij.Ndër vite, Beckett ishte luhatur mes jetës intelektuale të Parisit dhe atmosferës më të ngurtë të Dublinit. Në Paris ai kishte lulëzuar pranë rrethit të James Joyce-it, duke shkruar ese, kritika dhe poezi. Por kthimi në Irlandë për të dhënë mësim në Trinity College shënoi fillimin e një rënieje të thellë. Ai humbi motivimin, prodhimtaria e tij ra, dhe izolimi krijues e çoi drejt depresionit.
Edhe kthimi i mëvonshëm në Paris nuk solli rigjetjen e lumturisë, pasi marrëdhënia me familjen Joyce u ftoh dhe dorëshkrimet e tij të reja nuk gjetën botues. Në këtë sfond dështimesh, konflikteT me nënën e tij dhe shpërbërjen fizike e emocionale, psikanaliza me Wilfred R. Bion u bë një spirancë shpëtimi.Wilfred R. Bion në atë kohë ishte ende në fillim të karrierës, por më vonë do të bëhej një nga figurat madhore të psikanalizës, krahas Melanie Klein, Winnicott dhe Lacan. Beckett e takonte tri herë në javë për rreth dy vjet dhe, megjithëse dokumentet e detajuara të seancave janë humbur , shënimet e Bion-it u zhdukën gjatë bombardimeve të Londrës, ndërsa shënimet personale të Beckett-it nuk janë gjetur .
Samuel Beckett
GjurmĂ«t e kĂ«saj periudhe shfaqen qartĂ« nĂ« letrat, shkrimet dhe transformimin e tij tĂ« brendshĂ«m. NdĂ«rhyrja e Bion-it nuk ishte vetĂ«m terapeutike; ajo ndikoi nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« pashlyeshme nĂ« mĂ«nyrĂ«n se si Beckett do tĂ« perceptonte mendimin, botĂ«n e brendshme dhe tĂ« pathĂ«nĂ«n.MegjithĂ«se nuk mund tĂ« rindĂ«rtojmĂ« seancat konkrete, dihet se Bion ishte njĂ« nga tĂ« parĂ«t qĂ« pĂ«rdori metoda analitike tĂ« orientuara drejt pĂ«rballjes me boshllĂ«kun, pasigurinĂ« dhe fragmentimin e brendshĂ«m , tema qĂ« mĂ« vonĂ« do tĂ« bĂ«hen shtyllĂ« e universit dramatik tĂ« Beckett-it. Analiza ndihmoi shkrimtarin tĂ« pĂ«rballej me ankthin ekzistencial, marrĂ«dhĂ«nien e ndĂ«rlikuar me nĂ«nĂ«n dhe tĂ« krijonte njĂ« distancĂ« tĂ« shĂ«ndetshme nga dhimbja e humbjes sĂ« babait. PikĂ«risht nĂ« kĂ«tĂ« periudhĂ« ai nisi tĂ« ndĂ«rtojĂ« njĂ« vizion artistik qĂ« mĂ« vonĂ« do tĂ« kulmonte te âWaiting for Godotâ, âMoloyâ, âMalone Diesâ dhe âThe Unnamableâ.
Ajo qĂ« Ă«shtĂ« e rĂ«ndĂ«sishme nĂ« kĂ«tĂ« histori nuk Ă«shtĂ« vetĂ«m fakti se Beckett bĂ«ri analizĂ«, por se ai e pĂ«rjetoi procesin si njĂ« akt krijues , njĂ« zhytje nĂ« thellĂ«si qĂ« e ndihmoi tĂ« shihte limitet e mendimit dhe gjuhĂ«s, dhe nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ« tâi sfidonte ato. PĂ«r Beckett-in, analizat nuk ishin pĂ«r tĂ« ârregulluarâ veten nĂ« kuptimin e zakonshĂ«m; ishte njĂ« pĂ«rballje me asgjĂ«nĂ«, me tĂ« pathĂ«nĂ«n, me hapĂ«sirat e heshtjes dhe tĂ« zbrazĂ«tisĂ« sĂ« brendshme, tĂ« cilat mĂ« pas i bĂ«ri elementĂ« tĂ« gjuhĂ«s sĂ« tij artistike.Nga ana tjetĂ«r, edhe pĂ«r Bion-in, puna me Beckett-in ishte formuese. Ai po zhvillonte idetĂ« e tij mbi natyrĂ«n e mendimit, funksionin e analistit si njĂ« enĂ« qĂ« mban dhe riformĂ«son emocionet e pacientit, thelbi i sĂ« vĂ«rtetĂ«s sĂ« pastĂ«r.
Shumë nga këto ide, që më vone do të bëheshin të famshme në psikanalizë, duket se u ushqyen nga dinamika me një pacient si Beckett, të cilin Bion e shihte si një njeri me aftësi të jashtëzakonshme për të depërtuar në përvojat e errëta të brendshme.Megjithëse shkrimet e Beckett-it pas analizës nuk janë kurrë eksplicitisht autobiografike, gjuha e tyre e thyer, e zhveshur, e zhytur në heshtje , pasqyron në mënyrë artistike atë që ai kishte përjetuar në divanin e Bion-it. Ai dukej të kishte gjetur një liri të re: lirinë për të pranuar mungesën e kuptimit, për të eksploruar kufijtë e komunikimit, për të pranuar se jeta shpesh është e pakuptueshme dhe se pikërisht aty qëndron e vërteta e saj.Në fund, analiza e Beckett-it me Bion mbetet një kapitull i mjegulluar dokumentarisht, por thelbësor për evoluimin e të dyve. Një takim mes një shkrimtari që kërkonte të kuptonte veten dhe një analisti që po mësonte si të kuptonte mendjen njerëzore.
Edhe në mungesë të shënimeve të detajuara, ndikimi i këtij procesi është i dukshëm: Beckett u transformua nga një i ri i thyer dhe i humbur në një krijues unik, ndërsa Bion mori prej tij intuita që do të ushqenin teoritë e tij më novatore.Ky takim mes artit dhe psikanalizës mbetet një shembull i rrallë se si proceset e brendshme të shërimit dhe eksplorimit qëndrojnë në bazë të krijimtarisë më radikale dhe të mendimit më të guximshëm.
Nga Sokol Ăungaâ TĂ« zbulosh nuk nĂ«nkupton gjithmonĂ« tĂ« nxjerrĂ«sh nga njĂ« skutĂ« e panjohur diçka qĂ« sâe ka parĂ« kush mĂ« parĂ«. TĂ« zbulosh do tĂ« thotĂ« edhe tĂ« shohĂ«sh me tjetĂ«r sy, nga tjetĂ«r kĂ«ndvĂ«shtrim, atĂ« qĂ« e ka parĂ« gjithkush para teje, por sâka qenĂ« nĂ« gjendje ta veçojĂ« mes gjithçkaje tjetĂ«r. KĂ«shtu ndodh jo pak herĂ« edhe nĂ« arkiv. KĂ«saj here, nĂ«n pĂ«rshkrimin mĂ«se konvencional: âDiplomĂ« e Kostandin KotĂ«s pĂ«r pĂ«rfundimin e shkollĂ«s Pedagogjike tĂ« AthinĂ«s mĂ« 1904 dhe dhĂ«nien e titullit mĂ«suesâ, vumĂ« re se fshihej diçka tjetĂ«r. Jo njĂ« diplomĂ« pedagogjie, por njĂ« diplomĂ« masonerie!
MĂ« 19 dhjetor 1902 i jepet titulli MĂ«sues i LozhĂ«s Masonike âMaqedoniaâ njĂ« shqiptari fort me emĂ«r: Konstandin Nuçi KottĂ«s, njohur nĂ« dokumentet dhe tekstet e historisĂ« si Kostaq Kotta. Diploma thotĂ« se, pasi kreu tĂ« gjitha mĂ«simet, sipas rregullave, u regjistrua nĂ« regjistrat e Lindjes sĂ« Madhe tĂ« GreqisĂ« me numĂ«r amze 354. Diploma nĂ« fjalĂ« Ă«shtĂ« pĂ«rpiluar nĂ« gjuhĂ«n greke mĂ« 10 janar 1904. ĂshtĂ« nĂ«nshkruar nga MĂ«suesi i Madh, Rodhokanakis, nga ThesarmbajtĂ«si i Madh dhe Sekretari i Madh i LozhĂ«s. Kurse nĂ«nshkrimi i Konstandin KottĂ«s ndodhet anĂ«n e djathtĂ«, vertikalisht.
Kostaq Kotta pati lindur më 1889 në Korçë. Pasi studioi shkenca politike në Athinë, u kthye në Shqipëri ku u mor me veprimtari politike dhe qeverisëse që më 1913, si sekretar i përgjithshëm i Ministrisë së Arsimit. Mori pjesë në Kongresin e Lushnjes, e më pas mbajti një sërë funksionesh, si: Prefekt i Beratit, Ministër i Brendshëm, Ministër i Punëve Botore, Ministër i Arsimit, Kryeministër dhe Kryetar i Parlamentit të Shqipërisë, në periudhën përpara pushtimit italian. Më 1944, pas çlirimit të Shqipërisë, u shpërngul në Selanik të Greqisë. Mirëpo agjentët e shërbimit sekret e gjetën, e rrëmbyen dhe e sollën në Shqipëri, ku në prill 1945 u dënua me 30 burg. Vdiq mes torturave në burgun e Burrelit më 1949. Siç thotë bibliografia, vendimin për ndërtimin e atij burg e kishte marrë vetë kur shërbente ministër.
Sigurisht, dokumenti që paraqitëm na vendos përpara disa pyetjeve: Vallë, mund të anëtarësohej një fëmijë 13-14 vjeçar, aq sa ishte Kotta më 1902, në Lozhën e Masonëve të Lirë? Teksa diploma është përpiluar më 1904, si e ka nënshkruar Mësuesi i Madh, Rodhokanakis, i cili kishte vdekur në janar të vitit 1902? Kemi, vallë, gabime të sekretarisë që ka përpiluar dokumentin, apo një falsifikim të pakujdesshëm? Sido që të jetë, kemi në duar një dokument fort grishës: një diplomë masonerie!
âFinancial Timesâ ka publikuar njĂ« investigim tronditĂ«s nga industria e peshkimit tĂ« tonit. Sipas dĂ«shmive, peshkatarĂ«t rekrutohen me detyrim dhe lihen tĂ« jetojnĂ« nĂ« kushte çnjerĂ«zore, tĂ« kequshqyer dhe tĂ« abuzuar fizikisht e psikologjiksht. ShumĂ« prej tyre nuk kthehen mĂ« nĂ« shtĂ«pi fare, ose shumĂ« tĂ« dĂ«mtuar.
Shkrimi i plotë, përshtatur nga Gazetasi.al:
Pjesa 1: Përvoja e Bunanda-s dhe kushtet e punës
Deby Putra Bunanda nuk mund të ecë më shumë se disa hapa ose të flasë lehtë pas shtatë muajsh duke kapur ton në një peshkarexhë që furnizon tregtarët në mbarë botën.
NjĂ« episod i malaries dhe trajtim i vonuar mjekĂ«sor nĂ« bord tĂ« njĂ« anije tajvaneze nĂ« PaqĂ«sorin PerĂ«ndimor nĂ« vitet 2022â23 e çoi atĂ« nĂ« njĂ« pĂ«rballje tĂ« afĂ«rt me vdekjen dhe paralizĂ« tĂ« pjesshme, thotĂ« ai.
Dy vjet mĂ« vonĂ«, Bunanda mbĂ«shtetet pothuajse plotĂ«sisht tek gruaja e tij, Erna Wati. âMĂ« parĂ« isha i shĂ«ndetshĂ«m, i fuqishĂ«m, dhe mund tĂ« punoja lirshĂ«m. Tani gjithçka qĂ« mund tĂ« bĂ«j Ă«shtĂ« tĂ« qĂ«ndroj i shtrirĂ«. Nuk mund tĂ« bĂ«j asgjĂ«.â
Peshkatari indonezian, i cili gjithashtu tregon se i është marrë ID-ja, është mashtruar për pagat dhe ka pasur detyrim për të shlyer një borxh, thotë se ka përjetuar orë të gjata pune në kushte të rrezikshme pranë bregut të Papua Guinesë së Re.
âAta punojnĂ« tĂ«rĂ« kohĂ«n dhe pak pushim,â thotĂ« Wati, e cila Ă«shtĂ« nĂ« kontakt me gratĂ« e peshkatarĂ«ve tĂ« tjerĂ« indonezianĂ«. âAta nuk kanĂ« asnjĂ« ditĂ« pushimi. Nuk u jepet kohĂ« as tĂ« zbresin nĂ« tokĂ«.â
Deby Bunanda para dhe pas infektimit nga malaria
Flotat më të mëdha të peshkut ton në botë nga Kina, Tajvani, Japonia, Koreja e Jugut dhe Spanja dominojnë tregjet globale, duke operuar në një numër të madh anijesh që lundrojnë në Oqeanin Paqësor, Indian dhe Atlantik.
Ekuipazhet me emigrantë nga Indonezia, Filipinet dhe vendet afrikane janë shtylla kurrizore e industrisë, duke punuar në nxehtësi ekstreme dhe stuhi të dhunshme. Por shumë përballen me kushte brutale dhe çnjerëzore, të ngjashme me ato të Bunanda-s, të izoluar në det për muaj ose vite, me të drejtat e tyre që shkilen në përditshmëri.
Përvojat e tyre shpesh përputhen me definicionin e Organizatës Ndërkombëtare të Punës për punën e detyruar; punë e kryer nën kërcënim ose shantazh, një formë e skllevërisë moderne që është përhapur në tregun global të peshkimit.
Sipas ILO-s, një përqindje e konsiderueshme e punonjësve të tillë përballen me këto kushte dhe ata që kapin tonin, janë ndër më të këqijat. Hulumtimet e Universitetit të British Columbia dhe NGO Ecotrust Canada tregojnë se një pjesë e madhe e shkeljeve të të drejtave të njeriut midis 2000 dhe 2020 ndodhin në anijet e tonit, duke përdorur databazën më të madhe botërore të shkeljeve të peshkatarive.
âTi nuk ke asnjĂ« informacion mbi vendin e punĂ«s⊠nĂ« kontrast tĂ« fortĂ« me çdo zinxhir furnizimi tjetĂ«r ku kam punuar,â thotĂ« Gill.
Përveç përvojës së Bunanda-s, punonjësit përshkruajnë shkelje në dy peshkarexha në Paqësorin Perëndimor që furnizojnë tregtarë britanikë me ton yelloëfin, zakonisht për produkte të freskëta ose të ngrira.
âKy ton nuk ka vend nĂ« raftet e MbretĂ«risĂ« sĂ« Bashkuar,â thotĂ« Zacari Edwards, koordinator i Seafood Working Group, njĂ« koalicion organizatash qĂ« kĂ«rkon mbrojtje mĂ« tĂ« madhe pĂ«r peshkatarĂ«t.
Pamjet e videos tĂ« marra nga FT tregojnĂ« jetĂ«n e vĂ«shtirĂ« tĂ« kĂ«tyre punonjĂ«sve. Ndryshe nga anijet âpurse seineâ si ajo e Bunanda-s, qĂ« kapin ton tĂ« vegjĂ«l pĂ«r konservim me rrjeta tĂ« mĂ«dha, ekuipazhet e kĂ«tyre anijeve tĂ« gjata synojnĂ« ton mĂ« tĂ« madh dhe udhĂ«tojnĂ« pĂ«r vite.
Ekuipazhet ngrihen para agimit dhe punojnë deri vonë në mbrëmje, duke hedhur karrema, ushqyer dhe duke obseruar për kilometra të tëra. Jeta në bord është e formuar nga orë të tepërta, izolim dhe lodhje.
Ekuipazhet me emigrantë nga Indonezia, Filipinet dhe vendet afrikane janë shtylla kurrizore e industrisë, duke punuar në nxehtësi ekstreme dhe stuhi të dhunshme
Pjesa 2: Aksidentet, shfrytëzimi dhe punë e detyruar në flotat e tonit
Aksidentet, sëmundjet dhe kujdesi i dobët mjekësor bëjnë që disa peshkatarë kurrë të mos kthehen në shtëpi, ndërsa të tjerët zbulojnë se situata e familjes së tyre ka ndryshuar.
âKur kthehen, gjejnĂ« babanĂ« e tyre tĂ« vdekur dhe shumĂ« gjĂ«ra tĂ« tjera,â thotĂ« Patricia Kailola, shkencĂ«tare e peshkimit nga Fiji qĂ« monitoron peshkatarĂ«t e PaqĂ«sorit. NjĂ« punonjĂ«s zbuloi se gruaja e tij ishte martuar pĂ«rsĂ«ri gjatĂ« mungesĂ«s sĂ« gjatĂ« dhe kreu vetĂ«vrasje, shton ajo.
Në kushte të izolimit, larg shpëtimit dhe mbështetjes, shfrytëzimi mbizotëron.
Dëshmitë dhe dokumentet nga indonezianët në pesë anije kineze në dy peshkarexha që shërbejnë Britanisë tregojnë modele të abuzimit. Ekuipazhi që punonte pranë Ishujve Cook dhe Mikronezisë midis 2018 dhe 2024 përshkruan dhunë, orë të tepërta pune, përfshirë kur ishin të sëmurë ose të lënduar, kujdes të dobët mjekësor, marrje të dokumenteve të identifikimit dhe mbajtje të pagave, të gjitha tregues të punës së detyruar sipas ILO-s. Një punonjës pretendon se është kërcënuar me thikë.
âAi mĂ« rrihte trupin. MĂ« rrihte kĂ«mbĂ«t. MĂ« rrihte shpesh,â thotĂ« njĂ« punonjĂ«s pĂ«r kapitenin e tij.
âNe tĂ« gjithĂ« shpesh rriheshim nĂ« Hong Yang 88 kur ishim tĂ« rinj,â thotĂ« njĂ« tjetĂ«r.
NjĂ« anĂ«tar ekuipazhi i anijes Hua Nan Yu 739 thotĂ« se peshkatarĂ«t punonin âpa pushimâ, duke pushuar vetĂ«m dy orĂ«. âAjo qĂ« na jepej pĂ«r tĂ« ngrĂ«nĂ« ishte oriz i prishur, peshk dhe disa ushqime tĂ« tjera tĂ« avulluara tĂ« neveritshme,â thotĂ« ai, duke pĂ«rshkruar ujin e desalinizuar, tĂ« ngjyrosur me ndryshk, si âhelmâ.
Shenjat e shfrytëzimit në dokumentet e tyre tregojnë se punonjësit ishin të bllokuar në kontrata për borxhe ose kërcënim për të paguar kompensim nëse largoheshin.
Gjithashtu ka modele shqetësuese në një anije të tretë që furnizon MB-në. Të dhënat e gjurmimit të anijeve tregojnë anije koreano-jugore që kalojnë shumë orë në peshkim dhe periudha të gjata larg portit, të dyja shenja të punës së detyruar. Udhëtimet që zgjasin mbi një vit dhe vizitat e pakta në port konsiderohen si flamuj të kuq.
Francisco Blaha, ish-peshkatar dhe kĂ«shilltar i pavarur nĂ« PaqĂ«sorin PerĂ«ndimor, thotĂ« se edhe pse nivelet e mosrespektimit âjanĂ« shumĂ« tĂ« ngjashme midis KinĂ«s, KoresĂ« dhe Tajvanitâ, analiza e tij sugjeron se Koreja e Jugut mund tĂ« jetĂ« ndĂ«r mĂ« tĂ« kĂ«qijat. Autoritetet koreano-jugore dhe kompania qĂ« zotĂ«ron anijet thanĂ« se tani po marrin masa pĂ«r pĂ«rmirĂ«simin e kushteve tĂ« punĂ«torĂ«ve.
Waitrose dhe Sainsburyâs gjithashtu thanĂ« se po rishikojnĂ« kushtet nĂ« flotat koreane bashkĂ« me njĂ« furnizues tĂ« pĂ«rbashkĂ«t dhe kanĂ« njĂ« plan pĂ«r tâi adresuar ato.
Por treguesit e skllavërisë nuk kufizohen vetëm në këto zinxhirë të Paqësorit ose tek kapja e peshkut ton. Një databazë nga Environmental Justice Foundation në MB tregon se abuzimet veçanërisht në flotat kineze larg detit janë kryer në shkallë industriale, thotë CEO dhe themeluesi Steve Trent.
âNuk Ă«shtĂ« njĂ« anije e vetme, nuk Ă«shtĂ« njĂ« kompani e vetme, Ă«shtĂ« qartĂ«sisht sistemike,â thotĂ« Trent. âĂshtĂ« çdo gjeografi, çdo juridiksion, çdo kompani. Praktikisht çdo anije qĂ« kemi dokumentuar ka abuzime.â
Pamjet nga flota më e gjerë kineze tregojnë peshkatarë të kërcënuar, rrahur dhe abuzuar. Anëtarë të lartë ekuipazhi kinez shihen gjithashtu duke mbajtur thika dhe duke gjuajtur me armë.
Katër peshkatarë indonezianë që punuan në flotën kineze të tonit dhe një në një anije tajvaneze midis 2016 dhe 2025 treguan për FT përvoja të ngjashme. Dy prej tyre thonë se janë ende të traumatizuar pas dëshmive të bashkëpunëtorëve që vdiqën nga beriberi, një sëmundje e shkaktuar nga mungesa e vitaminave, të cilën ata e fajësojnë tek ushqimi i skaduar dhe kujdesi mjekësor i papërshtatshëm. Një punonjës në një anije kineze thotë se ka punuar me njerëz nga Koreja e Veriut, potencialisht në shkelje të sanksioneve të OKB-së, që ndalojnë shtetet të japin leje pune për qytetarë të Koresë së Veriut.
Në një video nga flota kineze dhe tajvaneze, një peshkatar goditet me shkop, një anëtar i ekuipazhit kërcënon punëtorët me një thikë peshku dhe një tjetër qëllon me një pushkë automatike në det.
âTi afrohet pyetjes, a Ă«shtĂ« kjo bĂ«rĂ« qĂ«llimisht apo rastĂ«sisht?â pyet Trent pĂ«r kushtet. âNuk jam i sigurt qĂ« mund tĂ« them se ekziston njĂ« diktat nga Pekini qĂ« thotĂ« bĂ«ni kĂ«to gjĂ«ra, por mendoj se ka dijeni pĂ«r abuzimet dhe njĂ« mungesĂ« gatishmĂ«rie pĂ«r tâi adresuar.â
Ministria e PunĂ«ve tĂ« Jashtme tĂ« KinĂ«s e mohon kĂ«tĂ« dhe thotĂ« se Kina Ă«shtĂ« ânjĂ« vend shembull pĂ«r peshkimâ dhe ka kryer gjithmonĂ« peshkim nĂ« det tĂ« largĂ«t ânĂ« pĂ«rputhje me ligjet dhe rregulloretâ.
Pjesa 3: Ekonomia e industrisë së tonit, punëtorët migrantë dhe përgjegjësitë e qeverive dhe kompanive
TonĂ«t janĂ« ndĂ«r peshqit mĂ« tĂ« çmuar nĂ« botĂ«, me kĂ«rkesĂ« qĂ« rritet paralelisht me tendencĂ«n pĂ«r dieta tĂ« pasura me proteina. AnalistĂ«t vlerĂ«suan tregun global nĂ« 43â46 miliardĂ« dollarĂ« nĂ« 2024.
Rreth 30 kompani të mëdha kontrollojnë pothuajse gjysmën e kapjeve të tonit, sipas të dhënave të Global Fishing Watch të analizuar nga Planet Tracker.
Por, ndërsa rezervat bregdetare të peshkut zvogëlohen, flotat largohen më thellë në det dhe për periudha më të gjata, duke rritur rrezikun për ekuipazhet.
Të shtyrë nga çmimet e ulëta të shitjes dhe kostot në rritje, disa operatorë të flotave kanë punësuar punëtorë emigrantë me paga më të ulëta për të kursyer para. Ekspertët thonë se shpesh ndërpritet siguria, mbahen pagat, ose shkelet ligji i punës. Praktikisht të gjitha flotat e mëdha të tonit tani varen nga subvencione qeveritare dhe punë e lirë për të kursyer para.
âNĂ«se dĂ«shiron tĂ« tregosh me gisht, gishtat duhet tâi tregosh ndaj vendeve qĂ« operojnĂ« peshkim tĂ« largĂ«t me periudhĂ« tĂ« gjatĂ«,â thotĂ« kĂ«shilltari i peshkimit Blaha.
Metodat e peshkimit me linjĂ« tĂ« gjatĂ« kanĂ« rrezikun mĂ« tĂ« lartĂ« pĂ«r punĂ« tĂ« detyruar. Por ndĂ«rsa metodat ndryshojnĂ«, ekonomia aktuale e peshkimit industrial e detyron tĂ« gjithĂ« tĂ« pĂ«rballen me presionin e zinxhirit tĂ« furnizimit pĂ«r âpeshk tĂ« lirĂ« pĂ«r supermarketetâ, thotĂ« shkencĂ«tarja e peshkimit Katrina Nakamura.
Japonia mbetet destinacioni më i madh për tonin me vlerë të lartë, duke favorizuar bigeye dhe bluefin për sashimi, ndërsa kërkesa në Europë dhe SHBA është për produkte të konservuara, kryesisht skipjack ose albacore.
Në Mbretërinë e Bashkuar, ku tonët janë peshku i parë i importuar sipas volumit, 96% e konsumit është në konservë. Viti i kaluar, vendi importoi rreth 11 milion paund ton të freskët ose të ngrirë, kryesisht albacore ose yellowfin, krahasuar me 535 milion paund në kanaçe.
Tre të katërtat e këtij toni të konservuar vijnë nga gjashtë vende; Ekuador, Mauricius, Seychelles, Ghana, Filipinet dhe Tajlanda, ku shenjat e shfrytëzimit janë të dukshme në zinxhirët e tyre të furnizimit.
NĂ« Gana, disa punonjĂ«s dhe pĂ«rfaqĂ«suesit e tyre thonĂ« se pĂ«rdoret shpesh borxhi i detyrueshĂ«m, mungojnĂ« kontrata tĂ« shkruara dhe mbahen dokumentet e identitetit. Ky vend, sĂ« bashku me Ekuadorin  furnizues kyç i MB-sĂ« ka marrĂ« âkarton tĂ« verdhĂ«â nga sistemi i paralajmĂ«rimit tĂ« BE-sĂ« pĂ«r peshkim, i cili ndĂ«shkon ata qĂ« nuk trajtojnĂ« peshkimin e paligjshĂ«m, tĂ« pa raportuar dhe tĂ« pa rregulluar, sjellje e lidhur ngushtĂ« me shkelje tĂ« tĂ« drejtave tĂ« njeriut.
Por zinxhirĂ«t e furnizimit tĂ« produkteve detare janĂ« tĂ« ndĂ«rlikuara dhe tĂ« vĂ«shtira pĂ«r tâu ndjekur, shpesh tejkalojnĂ« ato qĂ« tregojnĂ« etiketat apo informacionin mbi vendin e origjinĂ«s. Disa produkte tregojnĂ« ku Ă«shtĂ« pĂ«rpunuar peshku dhe jo ku Ă«shtĂ« kapur.
âNuk ka kurrĂ« njĂ« origjinĂ« tĂ« vetme tĂ« peshkut tĂ« shitur nĂ« supermarket,â thotĂ« Nakamura, duke quajtur etiketat e njĂ«origjinĂ«s njĂ« âiluzion marketinguâ.
Gjurmueshmëria shtohet edhe më shumë nga flamujt e lehtë të regjistrimit, që lejojnë anijet të regjistrohen nën juridiksione të lehta dhe të fshehin pronarët e tyre të vërtetë. Anija tajvaneze e Bunanda-s u regjistrua në Vanuatu, flamuri me rekordin më të keq në rajonin e Paqësorit, sipas një eksperti për shkeljet rajonale. Dokumentet gjithashtu tregojnë se disa anije që furnizojnë supermarkete britanike kanë ndryshuar emrin, duke komplikuar gjurmimin e tyre.
Planet Tracker ka vlerĂ«suar se deri nĂ« 60% e kapjeve globale tĂ« tonit mund tĂ« jenĂ« tĂ« pa gjurmueshme ose âtĂ« errĂ«taâ, me SpanjĂ«n, KorenĂ« e Jugut, KinĂ«n dhe JaponinĂ« ndĂ«r mĂ« tĂ« kĂ«qijat. KĂ«to vende janĂ« gjithashtu tĂ« kategorizuara nga Global Slavery Index si me rrezik tĂ« lartĂ« pĂ«r punĂ« tĂ« detyruar.
FT lidh abuzimet nĂ« disa nga kĂ«to flotĂ« me raftet e supermarketeve britanike duke pĂ«rdorur tĂ« dhĂ«na nga tregtarĂ«t, projektet e Ocean Disclosure Project, dokumente publike dhe intervista me punonjĂ«s. NjĂ« nga peshkatarexhat kineze me raportime abuzimi ka furnizuar Ăm Morrison, Tesco dhe Ăaitrose, ndĂ«rsa tjetra Morrisons, Asda, J Sainsbury dhe Tesco.
Supermarketet thanĂ« se po shqyrtojnĂ« pretendimet. Sainsburyâs shtoi se nuk ka furnizuar produkte me markĂ« tĂ« vetĂ«n nga anijet kineze ose tajvaneze pĂ«r tre vitet e fundit.
âTregtarĂ«t janĂ« tĂ« angazhuar pĂ«r tĂ« mbajtur standarde tĂ« larta tĂ« mirĂ«qenies pĂ«r tĂ« gjithĂ« njerĂ«zit qĂ« punojnĂ« nĂ« zinxhirĂ«t e tyre tĂ« furnizimit, dhe kĂ«to pretendime duhet tĂ« hetohen shpejt,â tha Sophie De Salis, kĂ«shilltare pĂ«r politikĂ«n e qĂ«ndrueshmĂ«risĂ« nĂ« British Retail Consortium.
Ajo shtoi se, edhe pse supermarketet punojnë tashmë me organizata të jashtme për të përmirësuar standardet, ato gjithashtu duan që qeveria të bëjë detyrueshëm due diligence mbi të drejtat e njeriut dhe mjedisin për të siguruar një lojë të drejtë.
Departamenti i bujqĂ«sisĂ« i KinĂ«s tha se merr seriozisht çdo pretendim pĂ«r flotat e saj dhe po planifikon njĂ« hetim. Kina âi kundĂ«rshton vendosmĂ«risht çdo formĂ« tĂ« punĂ«s sĂ« detyruarâ dhe ka âkĂ«rkesa tĂ« rrepta rregullatore pĂ«r punĂ«simin e ekuipazheve nga ndĂ«rmarrjet e peshkimitâ.
Pjesa 4: Reagimi i flotave, qeverive, certifikimi MSC dhe të drejtat e peshkatarëve
Flotat koreano-jugore me rrugë të gjatë, që kalojnë periudha të gjata në det pa vizituar portin, furnizojnë shtatë supermarkete britanike, përfshirë Marks and Spencer.
Kang Dong-yang, drejtor në Ministrinë e Oqeanit dhe Peshkimit të Koresë së Jugut, tha se po merren masa për përmirësimin e kushteve. Këto përfshijnë sigurimin e të paktën gjashtë orëve pushim të pandërprerë çdo ditë dhe një periudhe pushimi në port çdo 12 muaj. Nga viti i ardhshëm, peshkatarët do të kenë një pushim dy-mujor çdo 10 muaj, me ndëshkime për anijet që shkelin rregullat.
Dongwon Industries, pronar i anijeve koreano-jugore, tha se tashmë garanton gjashtë orë pushim të pandërprerë dhe pesë ditë pushim në port çdo vit. Dy nga anijet e saj të ndjekura nga FT janë shitur kohët e fundit, shtoi kompania.
Pronari i anijes âpurse seineâ tĂ« Bunanda-s tha se âthellĂ«sisht e vlerĂ«sojnĂ«â çështjen e shĂ«ndetit tĂ« tij, por mohoi se ofruan kujdes mjekĂ«sor tĂ« papĂ«rshtatshĂ«m ose trajtim tĂ« vonuar. Ata gjithashtu thanĂ« se Bunanda ishte kĂ«shilluar tĂ« kĂ«rkonte ndihmĂ« mjekĂ«sore para nisjes, por e refuzoi. âKompania veproi rreptĂ«sisht sipas kĂ«shillave mjekĂ«sore dhe rregulloreve, duke paguar tĂ« gjitha shpenzimet pĂ«r trajtimin mjekĂ«sor dhe rikthimin,â shtuan ata. Ata gjithashtu mohuan se i Ă«shtĂ« marrĂ« ID-ja dhe thanĂ« se pagesa e pagave dhe tarifave ishte pĂ«rgjegjĂ«si e kompanisĂ« indoneziane tĂ« rekrutimit. âKompania mbetet e angazhuar pĂ«r tĂ« respektuar tĂ« drejtat e njeriut dhe pĂ«rgjegjĂ«sinĂ« sociale nĂ« peshkatari jashtĂ« vendit,â shtuan ata.
Agjencia e Peshkimit e Tajvanit tha se hetimi për rastin përfundoi se nuk kishte prova që trajtimi i vonuar mjekësor shkaktoi paralizën e Bunanda-s. Nuk kishte as prova që ai ishte tarifuar për rekrutimin, detyruar të merrte hua, mashtruar për pagën apo i ishte marrë ID-ja.
Certifikimi dhe mungesa e mbikëqyrjes
Ndërsa ekzistojnë konventa ndërkombëtare për të drejtat e punonjësve, zbatimi i tyre është i dobët dhe vendet kryesore me flota peshkimi si Kina, Tajvani, Koreja e Jugut dhe SHBA nuk i kanë nënshkruar ende. ILO, Mbretëria e Bashkuar dhe Franca kërkojnë që të gjitha vendet me flota peshkimi të ratifikojnë një konventë të ILO-s që garanton të drejtat e peshkatarëve. Indonezia ka premtuar të nënshkruajë në 2026, ndërsa Koreja e Jugut ka paralajmëruar një zbatim gradual. Udhëzimet e reja të ILO-s për peshkatarët migrantë u miratuan muajin e kaluar.
Grupet e tĂ« drejtave tĂ« njeriut thonĂ« se veprimet mund tĂ« merren edhe pa kĂ«to marrĂ«veshje â nĂ«se zbatohen ligjet ekzistuese ndĂ«rkombĂ«tare dhe kombĂ«tare. Shtetet qĂ« japin flamurin e anijeve duhet tĂ« sigurojnĂ« mbrojtje pĂ«r ekuipazhet migrantĂ«; vendet e origjinĂ«s sĂ« punonjĂ«sve tĂ« huaj duhet tĂ« kontrollojnĂ« rekrutuesit abuzivĂ«; shtetet bregdetare qĂ« mbikĂ«qyrin peshkimin duhet tĂ« monitorojnĂ« dhe ndalojnĂ« hyrjen e anijeve abuzuese; dhe shtetet portuale duhet tĂ« inspektojnĂ« anijet dhe tĂ« ndĂ«shkojnĂ« shkelĂ«sit.
Tregjet e konsumatorëve gjithashtu duhet të forcojnë kontrollin në port për të parandaluar që produktet e lidhura me punë të detyruar të arrijnë tek konsumatorët. Përdorimi më i gjerë i monitorimit elektronik dhe satelitor gjithashtu do të rrisë zbatimin dhe transparencën.
Roli i tregtarëve dhe certifikimit MSC
Grupet e peshkatarĂ«ve dhe tĂ« drejtave tĂ« punĂ«torĂ«ve kĂ«rkojnĂ« qĂ« tregtarĂ«t tĂ« bĂ«jnĂ« mĂ« shumĂ«. ShumĂ« nga kĂ«to zgjidhje teknologjike janĂ« âtĂ« zbatueshme pa kosto tĂ« madhe,â thotĂ« Trent i EJF. âCEO-t e kompanive duhet tĂ« veprojnĂ« nuk bĂ«het fjalĂ« pĂ«r raste tĂ« izoluara, bĂ«het fjalĂ« pĂ«r jetĂ«t e njerĂ«zve.â
Bizneset duhet tĂ« sigurojnĂ« qĂ« politikat e blerjes tĂ« pĂ«rputhen me objektivat e tĂ« drejtave tĂ« njeriut, thotĂ« Kelley Bell, drejtoreshĂ« e pĂ«rgjegjĂ«sisĂ« sociale nĂ« FishĂise, e cila kĂ«shillon industrinĂ«. MeqĂ« âperfeksioniâ Ă«shtĂ« i pamundur, kompanitĂ« duhet tĂ« rishikojnĂ« vazhdimisht zinxhirĂ«t e furnizimit dhe tĂ« evidentojnĂ« dhe adresojnĂ« problemet.
Kjo kĂ«rkon due diligence nĂ« nivelin e anijeve dhe rekrutimit, thotĂ« Chris Ăilliams nga International Transport Workersâ Federation (ITF), âsepse aty fillon udhĂ«timi i punĂ«s sĂ« detyruar.â
ShkencĂ«tarja Nakamura thotĂ« se shumĂ« retailerĂ« vazhdojnĂ« tĂ« mbĂ«shteten te skemave tĂ« certifikimit, si Marine Stewardship Council (MSC) me bazĂ« nĂ« MB, e cila u jep njĂ« âmburojĂ« tĂ« artĂ«â. PeshkataritĂ« e Bunanda-s, dy peshkataritĂ« kineze dhe ajo koreano-jugore qĂ« furnizojnĂ« MB-nĂ«, kanĂ« logon blu tĂ« MSC-sĂ«.
Por, sfidat e certifikimit janë të përhapura në industri të ndryshme, nga moda te kafja, dhe peshkimi është veçanërisht i prekshëm për shkak të vështirësive në monitorimin e anijeve në det. Hulumtimi i Nakamura-s zbuloi se 74% e kapjeve të certifikuara MSC ishin të pakujdesshme për gjurmueshmërinë. ITF regjistroi 39 raste pune të detyruar në peshkatari MSC në pesë vitet deri në shkurt 2025.
MSC tha se, edhe pse dĂ«non pĂ«rdorimin e punĂ«s sĂ« detyruar, etiketimi i saj Ă«shtĂ« pĂ«r mbrojtjen e mjedisit dhe peshkimit tĂ« tepĂ«rt, dhe ânuk ka pretendime socialeâ. Pretendimet nĂ« anijet MSC nuk bien brenda mandatit tĂ« tyre. Ata shtuan se çdo shkelĂ«s i punĂ«s sĂ« detyruar ose tĂ« fĂ«mijĂ«ve pĂ«rjashtohet nga programi.
Pjesa 5: Kërkesat e peshkatarëve për të drejta themelore dhe përvoja e Bunanda-s
PeshkatarĂ«t kĂ«rkojnĂ« qasje nĂ« tĂ« drejtat e tyre themelore, lirinĂ« pĂ«r tâu bashkuar nĂ« sindikata, tĂ« drejtĂ«n pĂ«r tĂ« negociuar kolektivisht, dhe njĂ« mĂ«nyrĂ« pĂ«r tĂ« paraqitur ankesa dhe marrĂ« kompensim. PĂ«rfaqĂ«suesit thonĂ« se mbi tĂ« gjitha, ata duan njĂ« vend nĂ« tryezĂ« kur merren vendime qĂ« i prekin.
âNĂ«se nuk ka negociata kolektive nga sindikata tĂ« pavarura nĂ« nivel kombĂ«tar, ose pĂ«rmes organizatave si ITF nĂ« nivel ndĂ«rkombĂ«tar, nuk ka garanci qĂ« tĂ« drejtat e punĂ«torĂ«ve nuk po shkelet,â thotĂ« Williams.
Grupet e peshkatarĂ«ve migrantĂ« dhe organizatat e tĂ« drejtave tĂ« njeriut sugjerojnĂ« njĂ« hap tĂ« thjeshtĂ«: tĂ« detyrohet WiFi nĂ« bord. Kjo do tĂ« mundĂ«sonte peshkatarĂ«t tĂ« kontaktojnĂ« familjen, tĂ« raportojnĂ« abuzime, tĂ« lidhen me shĂ«rbime shĂ«ndetĂ«sore dhe tĂ« kontrollojnĂ« pagat e tyre. âPa akses nĂ« komunikim, nuk mund tĂ« bĂ«sh asnjĂ« nga kĂ«to nĂ« det,â thotĂ« Gill nga Global Labour Justice.
Por për Deby Putra Bunanda, i martuar dhe baba i dy fëmijëve, këto veprime vijnë shumë vonë. Ai nuk është më në gjendje të punojë. Pas një beteje të gjatë ligjore, ka marrë një pagesë për paaftësi prej rreth 40.000 dollarësh, por ende lufton për pagën e plotë dyvjeçare dhe kompensimin e tij.
Ai dhe gruaja e tij, Erna Wati, pĂ«rshkruajnĂ« atĂ« qĂ« kanĂ« pĂ«rjetuar si njĂ« âtrafik njerĂ«zishâ.
âKjo Ă«shtĂ« shitje dhe blerje e njerĂ«zve,â thotĂ« Wati.
Këshilltari i pavarur i peshkimit, Francisco Blaha, i cili dokumenton punën e tij përmes fotografisë, thotë se peshkatarët thjesht duan të trajtohen me dinjitet dhe të paguhen në mënyrë të drejtë për punën që bëjnë.
Nga Gazeta âSIâ- Tutankhamuni, i njohur ndryshe si âMbreti Tutâ, u ngjit nĂ« fron rreth vitit 1332 para Krishtit. MeqenĂ«se ishte shumĂ« i ri, mbreti djalosh mbĂ«shtetej shumĂ« te kĂ«shilltarĂ«t e tij.
NjĂ« nga veprimet e tij tĂ« para ishte ndryshimi i emrit nga Tutankhaten nĂ« Tutankhamun, duke hequr referencĂ«n ndaj âAtenitâ, perĂ«ndisĂ« qĂ« simbolizonte revolucionin fetar tĂ« babait tĂ« tij, Akhenatenit, dhe duke e zĂ«vendĂ«suar atĂ« me âAmunâ, perĂ«ndinĂ« e njohur si mbreti i perĂ«ndive. Ky ndryshim tregonte kthimin e Egjiptit drejt besimeve tradicionale politeiste.
Rreth vitit 1341 Para Krishtit, gjatĂ« mbretĂ«rimit Akhenaten, u lind njĂ« fĂ«mijĂ« mbretĂ«ror qĂ« u quajt Tutankhaten âimazhi i gjallĂ« i perĂ«ndisĂ« Atenâ.
Disa studiues besojnë se nëna e djalit ishte gruaja kryesore e Akhenatenit, Nefertiti, ndërsa të tjerë janë të bindur se nëna e tij qe një nga gratë e tij të dyta, e quajtur Kija.
Por ndërkohë nuk është e sigurtë edhe që Akhenateni të ishte babai i Tutankhamunit. Ka mundësi që babai i Tutit të ishte faraoni Smenkhkara, sundimtari që hipi menjëherë në fron përpara Tutankhamunit dhe pas vdekjes së Akhenatenit.
Analizat e ADN-së mbi disa mumiet që gjenden në Luginën e Mbretërve, se tregojnë se babai i Tutit është personi i varrosur në varrin KV55, dhe nëna e tij është varrosur në perëndim të luginës në varrin KV35, por identitetet e këtyre mumjeve mbeten të panjohura.
Tutankhamuni gjithashtu dënoi veprimet e babait të tij në një stelë në Karnak, pranë Luksorit të sotëm, duke theksuar se revolucioni fetar i Akhenatenit kishte shkaktuar që perënditë të injoronin Egjiptin.
Stelat përshkruante shkatërrimin e tempujve dhe faltoreve, një akt që ndihmoi Tutankhamunin të konsolidojë pushtetin e tij.
Mbreti Tut u martua me gjysmĂ«motrĂ«n e tij, MbretĂ«reshĂ«n Ankhesenamun. Ăifti pati vajza binjake qĂ« lindĂ«n tĂ« vdekura, dhe nuk la trashĂ«gimtar tĂ« fronit.
Studimet mbi eshtrat e Tutankhamunit tregojnë se ai ishte 1.67 metra i gjatë dhe vuante nga sëmundje të ndryshme, përfshirë malarien dhe sëmundjen Kohler, një çrregullim i rrallë i kockave.
Ai kishte një strukturë fizikë të pazakontë, me vithe fëmerore dhe gjoks të zmadhuar. Arkeologët gjetën bastunë në varrin e tij, që sugjeronin vështirësi në ecje.
Analizat tregojnë se mbreti ishte fizikisht i brishtë, me çalim, gjoks të zmadhuar dhe dhëmbë të mëdhenj, por ai ishte mjaft aktiv, duke marrë pjesë në gjueti dhe aktivitete të tjera.
Vdekja e hershme
Tutankhamuni vdiq rreth vitit 1323 para Krishtit, në moshën 18 vjeç. Arsyeja e vdekjes mbetet e diskutueshme, por hipotezat përfshijnë një kombinim të malaries dhe një kocke të thyer, ndoshta si pasojë e një aksidenti gjatë gjuetisë. Varri i tij, i përfunduar me nxitim, sugjeron se vdekja e papritur pengoi përgatitjen e një varri më madhështor.
Tutankhamuni u varros në Luginën e Mbretërve, pranë Luksorit. Varri i tij, i zbuluar nga Hoëard Carter më 1922, përmbante një thesar të pabesueshëm: dy shëmbëlltyra të mbretit, divane të prarura, kamë, hekuri prej meteoriti dhe fronin e artë të mbretit.
Midis gjetjeve ishte edhe mumja e vetë Tutankhamunit, e mumifikuar në një mënyrë të pazakontë për të treguar lidhjen e tij me Osirisin, perëndinë e botës së përtejme.
Thesari më i famshëm i varrit mbetet maska e funeraleve, e bërë prej ari, gurë të çmuar dhe xham, e cila peshon 10.2 kilogramë.
Rrëshirat dhe vajrat e përdorur për mumifikimin e tij i dhanë lëkurës ngjyrë të zezë dhe theksuan elemente të veçanta rituale, si pozicionin e penisit në 90 gradë dhe heqjen e zemrës.
Zbulimi i varrit tĂ« Tutankhamunit shĂ«noi fillimin e mitit tĂ« âmallkimit tĂ« mumjesâ. Pak muaj pas gĂ«rmimeve, George Herbert, Konti i Carnarvon qĂ« financoi ekspeditĂ«n, vdiq, duke nxitur spekulime se hapja e varrit kishte shkaktuar njĂ« mallkim. MegjithatĂ«, studimet moderne nuk kanĂ« gjetur prova qĂ« mbĂ«shtesin kĂ«tĂ« legjendĂ«.
Nga Sokol Ăungaâ Po tĂ« marrim njĂ« kartĂ«monedhĂ« bashkĂ«kohore e ta vĂ«rejmĂ« kundruall njĂ« burimi drite, do tĂ« shohim aty njĂ« vizatim qĂ« na shfaqet nga brenda letrĂ«s. Po ashtu, letra artizanale, si dhe njĂ« pjesĂ« e letrĂ«s industriale e prodhuar gjatĂ« shek. XIX, bart njĂ« shenjĂ« tĂ« ngjashme, qĂ« tĂ« kodikologji â nĂ«ndisiplinĂ« e paleografisĂ« â e emĂ«rtojmĂ« filigran ose shenjĂ« ujore. Kujdes: nuk bĂ«het fjalĂ« pĂ«r shenjĂ«n zodiakale tĂ« ujorit!
NĂ« letrĂ«n artizanale, veç vijave ujore â vergeures â dhe vijĂ«zimeve â pontuseaux â shquajmĂ« edhe forma objektesh apo kafshĂ«sh, si dhe simbole tĂ« ndryshme, tĂ« vendosura nĂ« fletĂ«n e letrĂ«s. KĂ«to nĂ« latinishten e diplomatikĂ«s quhen insignia chartarum, nĂ« frĂ«ngjisht filigrane, nĂ« italisht filigrani, ose, nĂ« anglisht, watermark. NĂ« shqip nuk ka ndonjĂ« term tĂ« pĂ«rgjithĂ«suar, do tĂ« propozonim tĂ« mbanim huazimin nga frĂ«ngjishtja ose italishtja: filigran.
Siç dimë, mjeshtëria e letrës mbërriti prej arabëve në Spanjë në fund të shek. XI, e prej andej u përhap në gjithë Evropën. Prodhuesit evropianë të letrës, teksa përmirësuan procesin dhe cilësinë e produktit, panë të nevojshme dhe veçimin e njërit produkt nga tjetri. Kështu, në sipërfaqen e letrës u shfaq filigrani, një figurë e ndërtuar me fije të holla bronzi. Duke vendosur formën e filigranit në sipërfaqen e letrës ende të lagur, në letër mbetej shenja e dëshiruar
Letra më e hershme që paraqet këtë dukuri i përket prodhuesit shumë të njohur italian Fabriano dhe daton më 1282. Imazhet që paraqet filigrani janë, zakonisht, stema të familjeve, harqe dhe shigjeta, kafshë reale apo të trilluara, kokë kafshësh, kolona, doreza dhe duar, kapele, gërshërë, shkallë, germa, etj. Këto shenja, si rregull, shoqërohen edhe nga një kundërshenjë, e cila ndihmon shumë për të evidentuar filigranin.
I pari studiues që mblodhi dhe organizoi në një katalog të gjerë të insignia chartarum, pra, filigraneve, ishte Nikolai Petrovich Likhachev, i cili mblodhi dhe botoi në mënyrë kritike 4.258 skica.
Charles MoĂŻse Briquet
Pas tij, ai që ktheu hulumtimin e filigranit në nëndisiplinë shkencore ishte Charles Moïse Briquet me botimin e katër vëllimeve voluminozë të Les Filigranes më 1907 të cilët përmbanin 16.112 skica.
Synimi kryesor i mbledhjes sistematike të filigraneve dhe studimi i tyre është, nga njëra anë, që të përdoren si ndihmë për të datuar me përafërsi dokumentet e pa datuara, dhe, nga ana tjetër, për të kuptuar qarkullimin e letrës në vendet ku janë prodhuar dhe përdorur dokumentet apo librat.
Nga Gazeta âSIâ- MĂ« 7 shtator, njĂ« mural i ri i artistit misterioz Banksy u shfaq nĂ« murin e jashtĂ«m tĂ« Gjykatave MbretĂ«rore tĂ« DrejtĂ«sisĂ« nĂ« LondĂ«r. Ai pĂ«rshkruante njĂ« gjyqtar anglez me paruke dhe fustan tradicional qĂ« godiste njĂ« protestues tĂ« shtrirĂ« me njĂ« armĂ« tĂ« improvizuar, ndĂ«rsa spĂ«rkatjet e kuqe tĂ« gjakut formonin njĂ« mesazh mbi pankartĂ«n bosh qĂ« mbante protestuesi. PĂ«rshkrimi i brutalitetit tĂ« pushtetit gjyqĂ«sor ishte i hapur dhe satirik, duke marrĂ« njĂ« gjuhĂ« vizuale tĂ« drejtpĂ«rdrejtĂ« dhe provokuese.
Por tre ditĂ« mĂ« vonĂ«, autoritetet e mbuluan muralin me fletĂ« plastike tĂ« zeza dhe ngritĂ«n barriera çeliku, duke ndaluar publikun ta shikonte. Policia Metropolitane e LondrĂ«s e klasifikoi ngjarjen si âdĂ«mtim kriminalâ sipas Aktit tĂ« DĂ«mit Penal tĂ« vitit 1971. Murali i Banksy-t, qĂ« tani mbetet si njĂ« fantazmĂ« gri mbi mur, nuk Ă«shtĂ« thjesht njĂ« ngjarje e re e censurĂ«s, por vazhdim i njĂ« tradite shekullore tĂ« sfidimit tĂ« artit ndaj pushtetit.
Paralele me historinë e artit
Shekujt e fundit janĂ« tĂ« mbushur me episode ku veprat artistike janĂ« censuruar ose redaktuar pĂ«r tĂ« pĂ«rmbushur moralin ose ligjin e kohĂ«s. NjĂ« shembull Ă«shtĂ« skulptura e Jean de Boulogne, i njohur si Giambologna, qĂ« pĂ«rshkruan Samsonin nga Bibla duke vrarĂ« me ânofullĂ«n e njĂ« gomariâ. Dhuna e jashtĂ«zakonshme e veprĂ«s sĂ« Giambologna-s Ă«shtĂ« njĂ« paralelizĂ«m i qartĂ« me satirĂ«n brutale tĂ« Banksy-t, duke treguar se fuqia e artit pĂ«r tĂ« goditur pushtetin ka qenĂ« gjithmonĂ« e dukshme.
NĂ« shekullin XVI, afresku monumental i Michelangelo-s âGjykimi i Funditâ nĂ« KapelĂ«n Sistine shkaktoi polemika pĂ«r trupat e zhveshur qĂ« portretizonte. Vendimi i KĂ«shillit tĂ« Trentit pĂ«r tĂ« ndaluar veprat qĂ« ishin âtĂ« zbukuruara me bukuri emocionuese pĂ«r epshinâ çoi nĂ« punĂ«simin e Daniele da Volterra, i cili mbuloi figurat e zhveshura, duke fituar nofkĂ«n âIl Braghettoneâ â âthurĂ«si i pantallonaveâ. Madje njĂ« nga figurat mĂ« tĂ« diskutueshme, ShĂ«n Katerina e AleksandrisĂ«, u ripikturua dhe u mbulua me mbulesa pĂ«r tĂ« shmangur ofendimin e shikuesve.
IkonoklastĂ«t protestantĂ« nĂ« Vendet e UlĂ«ta nuk u ndalĂ«n vetĂ«m te ndĂ«rhyrjet e veshjes; ata sulmuan katedralet dhe shkatĂ«rruan altarĂ« tĂ« tĂ«rĂ«. NjĂ« shembull Ă«shtĂ« triptiku i Frans Floris, âRĂ«nia e EngjĂ«jve RebelĂ«â, ku panelet anĂ«sore u shkatĂ«rruan dhe vetĂ«m pjesa qendrore mbijetoi. Ky episod ilustron se censura dhe shkatĂ«rrimi i artit nuk kanĂ« qenĂ« gjithmonĂ« vetĂ«m mbulime tĂ« pĂ«rkohshme.
NĂ« shekullin XIX, Goya u pĂ«rball me sfida tĂ« ngjashme. Dy pikturat e tij, âLa maja desnudaâ dhe âLa maja vestidaâ, u sekuestruan nga Inkuizicioni dhe u mbajtĂ«n tĂ« fshehura pĂ«r dekada, pĂ«r shkak tĂ« portretizimit sensual tĂ« njĂ« gruaje bashkĂ«kohore. Edhe pse Goya nuk u ndĂ«shkua personalisht, veprat e tij u izoluan nga publiku pĂ«r njĂ« periudhĂ« tĂ« gjatĂ«, duke treguar se censura shpesh shtrihet mĂ« shumĂ« mbi veprĂ«n sesa mbi artistin.
Murali i Banksy-t Ă«shtĂ« njĂ« pjesĂ« e kĂ«saj linje historike tĂ« pĂ«rplasjes midis arti dhe autoritetit. NdĂ«rsa mbetet pĂ«r tâu parĂ« nĂ«se artisti do tĂ« ndiqet penalisht, njĂ« gjĂ« Ă«shtĂ« e qartĂ« se veprat qĂ« sfidojnĂ« normat, qoftĂ« me satirĂ« politike, dhunĂ« simbolike ose ironi vizuale, kanĂ« fuqinĂ« tĂ« qĂ«ndrojnĂ« nĂ« kujtesĂ«n kolektive, edhe kur fizikisht fshihen.
Në rastin e Banksy-t, ajo që nuk ekziston në mur mund të bëhet më e fuqishme se ajo që ishte aty. Fantazma e gjyqtarit dhe protestuesit të tij të shtrirë është tashmë pjesë e debatit publik. Gjurmët gri në murin e Gjykatave janë një kujtesë se nganjëherë ajo që mungon bëhet më e fortë se ajo që shihet.
âTrauma nuk Ă«shtĂ« ajo qĂ« ndodh me ty,â thotĂ« ai. âTrauma Ă«shtĂ« ajo qĂ« ndodh brenda teje, si pasojĂ« e asaj qĂ« ndodhi.â Kjo, sipas tij, Ă«shtĂ« edhe arsyeja pse shĂ«rimi Ă«shtĂ« i mundur. E kaluara nuk mund tĂ« ndryshohet, por bindjet e brendshme qĂ« formohen nga ajo,  ndjenja se nuk je i vlefshĂ«m, se nuk je i dashur , mund tĂ« sfidohen dhe tĂ« shĂ«rohen nĂ« çdo moshĂ«.
Ai e pranon se ka pasur edhe vetĂ« varĂ«sitĂ« e tij, sidomos ndaj punĂ«s dhe blerjeve kompulsive. Ka gĂ«njyer gruan pĂ«r shpenzimet dhe madje ka lĂ«nĂ« njĂ« grua nĂ« sallĂ«n e lindjes pĂ«r tĂ« blerĂ« njĂ« disk muzikor,  njĂ« shembull i dhimbshĂ«m i pushtetit tĂ« varĂ«sisĂ«. Por kjo, sipas tij, vetĂ«m e forcon idenĂ« se askush nuk Ă«shtĂ« imun: âNe tĂ« gjithĂ« jemi si njĂ«ri-tjetri.â
Lidhja mendjeâtrup dhe kultura toksike
Një shtyllë tjetër e mendimit të tij është lidhja e pandashme mes mendjes dhe trupit. Ai kritikon mjekësinë moderne që shpesh i shikon sëmundjet vetëm në prizmin biologjik. Për të, sistemi nervor, hormonet, emocionet dhe imuniteti nuk janë të ndarë, por pjesë e të njëjtit mekanizëm. Kjo shpjegon, sipas tij, pse stresi kronik është faktor i drejtpërdrejtë në sëmundje si kanceri apo çrregullimet autoimune.
NĂ« librin Miti i normales, ai pĂ«rshkruan shoqĂ«rinĂ« moderne si njĂ« kulturĂ« toksike, ku ajo qĂ« konsiderohet ânormaleâ Ă«shtĂ« shpesh e dĂ«mshme. Stresi i vazhdueshĂ«m, presionet sociale, pabarazia, degradimi i mjedisit, varfĂ«ria dhe izolimi. Ai e krahason shoqĂ«rinĂ« me gaforret qĂ« ngrohen ngadalĂ« nĂ« njĂ« tenxhere me ujĂ«, pa kuptuar se po digjen pĂ«r sĂ« gjalli.
Kudo që shkon, njerëzit e njohin dhe e falënderojnë. Ai pranon me humor se ka një ego të madhe, por shton se nuk e beson. Dhe pikërisht kjo vetëdije, e kombinuar me sinqeritetin e tij, është ndoshta arsyeja pse mesazhi i tij prek kaq shumë njerëz: një thirrje për dhembshuri, vetëkuptim dhe shërim në një botë që shpesh duket e helmuar nga vetë normaliteti i saj.
Nga Sokol Ăungaâ Youâve got me on my knees, Layla
Iâm begging, darling, please, Layla
KĂ«to janĂ« vargjet nga kĂ«nga âLaylaâ, njĂ« nga hit-et muzikore tĂ« kompozitorit dhe instrumentistit tĂ« mirĂ«njohur Eric Clapton. E çâpunĂ« ka Clapton me dokumentin e mĂ«poshtĂ«m? Ai jo, por Lejla, po.
NĂ« Fondin âKoleksione dorĂ«shkrimesh osmane, arabe e perseâ tĂ« Arkivit Qendror ShtetĂ«ror, Dosja 383, ruhet njĂ« dorĂ«shkrim qĂ« pĂ«rmban historinĂ« e dashurisĂ« mes LejlĂ«s dhe Kajsit. Teksti Ă«shtĂ« shkruar nĂ« 60 fletĂ« letre me pĂ«rmasa 18 x 13.5 cm, nĂ« osmanisht. Autori i veprĂ«s Ă«shtĂ« i mirĂ«njohuri poet azerbajxhanas Muhamed Fuzuli i shek. XVI. NdĂ«rsa dorĂ«shkrimi ynĂ« Ă«shtĂ« njĂ« kopje e kryer nga Ismaili, i biri i Hysejnit, nĂ« vitin 1219 hixhri / 1803 sipas kalendarit Gregorian. Varianti i Fuzuli-ut Ă«shtĂ« ripĂ«rpunim i njĂ« historie tĂ« mĂ«hershme shkruar nga autori tjetĂ«r azerbajxhanas, Nizami Ganjavi i shek. XII-XIII, i cili e pati shkruar veprĂ«n nĂ« persisht.
Ăâna thotĂ« historia? Lejla dhe Kajsi ishin dy tĂ« rinj qĂ« u dashuruan nĂ« shkollĂ«. Hiret e LejlĂ«s e frymĂ«zuan Kajsin tĂ« shkruante pareshtur poezi pĂ«r tĂ«. MĂ« pas kĂ«rkoi dorĂ«n e LejlĂ«s nĂ« martesĂ«, por babai i saj nuk pranoi. AtĂ«herĂ« Kajsi, i marrosur prej dashurisĂ«, u largua nga shtĂ«pia e prindĂ«rve dhe shkoi tĂ« jetonte nĂ« vende tĂ« egra, bashkĂ« me kafshĂ«t e pyllit. Prej kĂ«saj marrosjeje poeti e mbiquan Mexhnun â i çmendur.
Gravurë e kohës dedikuar historisë së Lejlas dhe Maxhunit
NdĂ«rkaq, babai e martoi LejlĂ«n me njĂ« burrĂ« qĂ« zgjodhi ai vetĂ«. Lejla nuk e konsumoi martesĂ«n dhe herĂ« pas here takohej fshehtas me Mexhnunin. TĂ« dy i recitonin njĂ«ri-tjetrit poezitĂ« qĂ« i kishin thurur dashurisĂ« sĂ« tyre. Vitet kaluan, tĂ« dashuruarit nuk u takuan kurrĂ«, dhe Lejla vdiq e para nga marazi. Kur mori vesh lajmin, Mexhnuni shkoi tek varri i saj dhe vdiq edhe ai, prej pikĂ«llimit tĂ« thellĂ«. Sepse e vetmja qĂ« mundej tâia shĂ«ronte brengĂ«n ishte Lejla.
Sigurisht, Eric Clapton nuk vdiq. TĂ« paktĂ«n deri sot Ă«shtĂ« gjallĂ«. NdĂ«rkaq, sa herĂ« tâju bjerĂ« rasti ta dĂ«gjoni atĂ« kĂ«ngĂ«, ia vlen tĂ« kujtoni se nĂ« TiranĂ«, nĂ« Arkivin Qendror ShtetĂ«ror, ruhet njĂ« kopje e tekstit nga i cili Ă«shtĂ« frymĂ«zuar kĂ«nga.
Nga Gazeta Si- âNdiq intuitĂ«nâ Ă«shtĂ« njĂ« udhĂ«zim pĂ«r vendimmarrje qĂ« mĂ«sohet qĂ« nĂ« moshĂ« tĂ« vogĂ«l. Por a mund tĂ« ofrojĂ« intuita njohuri qĂ« udhĂ«heqin mĂ« shumĂ« sesa vetĂ«m zgjedhjet individuale âa duhet apo jo?â? A mund tĂ« na mĂ«sojĂ« mençuria e intuitĂ«s sekrete se si tĂ« lundrojmĂ« nĂ« krizat mĂ« tĂ« mĂ«dha globale me tĂ« cilat janĂ« pĂ«rballur ndonjĂ«herĂ« njerĂ«zit?
Hrund Gunnsteinsdottir mendon kĂ«shtu. NĂ« librin e saj tĂ« ri, âInnSĂŠi: ShĂ«roni, Ringjallni dhe Rivendosni Me Artin Islandez tĂ« IntuitĂ«sâ, udhĂ«heqĂ«sja islandeze e qĂ«ndrueshmĂ«risĂ« shpjegon se pĂ«rsosja e aftĂ«sisĂ« sonĂ« pĂ«r intuitĂ« na ndihmon tĂ« kuptojmĂ« ndĂ«rlidhjen tonĂ«, duke rritur ndĂ«rgjegjĂ«simin tonĂ« pĂ«r dĂ«min qĂ« po i bĂ«jmĂ« planetit.
Të përqendrohesh te bota jote e brendshme mund të çlirojë kreativitetin dhe imagjinatën e nevojshme që ne të bashkëpunojmë në ndërtimin e një të ardhmeje të qëndrueshme, shkruan Gunnsteinsdottir. Ashtu si një muskul, intuita mund dhe duhet të stërvitet, argumenton ajo, dhe libri i saj shpjegon se si.
Në një intervistë për CNN, ajo shpjegon se sa mund të na ndihmojë intuita nëse e përdorim si duhet.
CNN: ĂfarĂ« Ă«shtĂ« âinnsĂŠiâ?
Hrund Gunnsteinsdottir: NĂ«se kĂ«rkoni fjalĂ«n âinnsĂŠiâ nĂ« njĂ« fjalor islandez, do ta shihni tĂ« pĂ«rcaktuar si intuitĂ«, por fjala nĂ«nkupton edhe diçka mĂ« tĂ« madhe.
UnĂ« e shpika fjalĂ«n âInnSĂŠiâ, me njĂ« I tĂ« madhe dhe njĂ« S tĂ« madhe, pasi kuptova se kjo fjalĂ« e bukur islandeze bashkon kaq shumĂ« mençuri, duke pĂ«rfshirĂ« tre kuptime qĂ« kapin poetikisht natyrĂ«n e botĂ«s brenda nesh: âdeti brendaâ, âtĂ« shohĂ«sh brendaâ dhe âtĂ« shohĂ«sh nga brenda jashtĂ«â. Kjo frymĂ«zoi titullin e filmit dokumentar tĂ« vitit 2016 âInnSĂŠi: Fuqia e IntuitĂ«sâ, nĂ« tĂ« cilin isha bashkĂ«regjizore.
Ndarja e kĂ«saj fjale nĂ« pjesĂ«t e saj pĂ«rbĂ«rĂ«se â âinnâ (âbrendaâ ose ânĂ«â) plus âsĂŠiâ (qĂ« rrjedh nga âtĂ« shohĂ«shâ, por qĂ« gjithashtu sjell nĂ« mendje âsĂŠrâ, fjala pĂ«r âdetâ) â ofron njĂ« kornizĂ« pĂ«r tĂ« kuptuar se çfarĂ« Ă«shtĂ« intuita, nga vjen dhe si zhvillohet me kalimin e kohĂ«s.
âDeti brendaâ i referohet rrjedhĂ«s sĂ« mendjes sonĂ« tĂ« pavetĂ«dijshme, njĂ« bote imagjinate, vizioni, ndjeshmĂ«rie dhe shfaqjeje qĂ« funksionon shumĂ« mĂ« shpejt se mendja jonĂ« e fokusuar- veçanĂ«risht kur bombardohemi me informacion, shpĂ«rqendrime dhe pasiguri. Kur humbasim nga sytĂ« rrjedhĂ«n e jetĂ«s, jemi mĂ« pak tĂ« aftĂ« tĂ« lidhim pikat dhe tĂ« shohim se si gjithçka Ă«shtĂ« e ndĂ«rlidhur.
âTĂ« shohĂ«sh nga brendaâ do tĂ« thotĂ« tĂ« jesh mjaftueshĂ«m i vetĂ«dijshĂ«m pĂ«r veten pĂ«r tĂ« parĂ« proceset e tua tĂ« tĂ« menduarit nga njĂ« distancĂ« e vogĂ«l. Gjithashtu tregon se duhet ta njohĂ«sh veten mjaftueshĂ«m mirĂ« pĂ«r tĂ« dĂ«shmuar kreativitetin, besimet thelbĂ«sore dhe njerĂ«zimin tĂ«nd, duke pĂ«rfshirĂ« papĂ«rsosmĂ«ritĂ«, pikat e forta, paragjykimet, frikĂ«n dhe dobĂ«sitĂ« e tua. Kjo vetĂ«dije tĂ« ndihmon tĂ« jetosh mĂ« autentikisht, si dhe tĂ« nxitĂ«sh empatinĂ« pĂ«r tĂ« tjerĂ«t qĂ« ndajnĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n njerĂ«zillĂ«k kompleks.
âTĂ« shohĂ«sh nga brenda jashtĂ«â do tĂ« thotĂ« harmonizim me njĂ« busull tĂ« fortĂ« tĂ« brendshme, tĂ« rrĂ«njosur nĂ« vlerat, intuitĂ«n dhe veten tĂ«nde mĂ« tĂ« lartĂ«, qĂ« tĂ« udhĂ«zon pĂ«rgjatĂ« rrugĂ«s sĂ« jetĂ«s tĂ«nde. TĂ« lundrosh sipas âInnSaeiâ, e cila kombinon tĂ« tre kĂ«to kuptime, ndryshon mĂ«nyrĂ«n se si lidhesh me veten, qeniet e tjera tĂ« gjalla dhe TokĂ«n.
Si lidhet âInnSaeiâ me inteligjencĂ«n?
Pas shumĂ« vitesh kĂ«rkimi dhe pune praktike me kĂ«to ide nĂ« akademi, arte dhe botĂ«n e biznesit, e shoh intuitĂ«n si themelore pĂ«r inteligjencĂ«n tonĂ«, thelbĂ«sore pĂ«r aftĂ«sinĂ« pĂ«r tĂ« arsyetuar mirĂ«. MendimtarĂ«t tanĂ« mĂ« tĂ« mĂ«dhenj, laureatĂ«t e Ămimit Nobel dhe njerĂ«zit qĂ« i quajmĂ« gjeni, bĂ«jnĂ« hapat e tyre tĂ« mĂ«dhenj sepse mund tĂ« kalojnĂ« midis tĂ« menduarit analitik dhe intuitĂ«s.
Edhe pse mund tĂ« mos jemi tĂ« vetĂ«dijshĂ«m pĂ«r tĂ«, intuita luan njĂ« rol tĂ« fuqishĂ«m nĂ« mĂ«nyrĂ«n se si shfaqemi, vendosim, mendojmĂ«, pyesim veten, lidhemi dhe lundrojmĂ« nĂ« botĂ«. PĂ«rqendrimi te âInnSĂŠiâ na ndihmon tĂ« riformulojmĂ« kuptimin tonĂ« tĂ« intuitĂ«s sepse ajo mban hapĂ«sirĂ« ââpĂ«r atĂ« qĂ« dimĂ« tani nga shkenca, praktika dhe spiritualizmi, duke na ndihmuar tĂ« shfrytĂ«zojmĂ« intuitĂ«n intelektualisht, shpirtĂ«risht dhe emocionalisht. PĂ«rmirĂ«simi i intuitĂ«s Ă«shtĂ« kritik, veçanĂ«risht nĂ« botĂ«n e sotme tĂ« zhurmĂ«s dhe inteligjencĂ«s artificiale. Na ndihmon tĂ« shohim atĂ« qĂ« zakonisht nuk mund ta shohim dhe tĂ« dĂ«gjojmĂ« atĂ« qĂ« zakonisht nuk mund ta dĂ«gjojmĂ«.
Si mund ta dallojmë zërin e intuitës nga frika dhe paragjykimet tona?
Ne jemi kaq të etur për të marrë udhëzime nga të tjerët, megjithatë ne jemi të vetmit njerëz në botë që mund të jemi ekspertë në intuitën tonë. Nuk di një mënyrë më të mirë për ta njohur veten sesa përmes mbajtjes së ditarit. Shkrimi i rrjedhës së vetëdijes mund të ndihmojë në zbulimin e asaj që po ndodh në mendjen dhe trupin tuaj jashtë vetëdijes suaj.
UnĂ« rekomandoj mbajtjen e njĂ« ditari vĂ«mendjeje, i cili fillon me njĂ« udhĂ«zim shumĂ« tĂ« thjeshtĂ«, por super tĂ« fuqishĂ«m: Kushtojini vĂ«mendje asaj qĂ« i kushtoni vĂ«mendje dhe dokumentojeni atĂ« nĂ« ditarin tuaj. Mbajtja e njĂ« ditari vĂ«mendjeje mbledh pamje nga mendja juaj. Ju jeni duke blerĂ« nĂ« tregun ushqimor dhe vini re energjinĂ« e personit pranĂ« jush nĂ« arkĂ«. MĂ« vonĂ«, ju shkruani nĂ« ditarin tuaj: âEnergjia e personit pranĂ« meje ishteâŠâ. Nuk keni nevojĂ« as ta shpjegoni. Thjesht e vini re. Ajo qĂ« i kushtojmĂ« vĂ«mendje sjell disa gjĂ«ra nĂ« jetĂ«, ndĂ«rsa tĂ« tjerat zhduken, por rrallĂ« e vĂ«rejmĂ« atĂ« qĂ« vĂ«rejmĂ«. Kjo praktikĂ« ofron informacion nĂ« lidhje me atĂ« qĂ« po lejojmĂ« tĂ« hyjĂ« nĂ« sistemin tonĂ«, çfarĂ« po na informon dhe na formĂ«son, kryesisht nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« pavetĂ«dijshme, dhe ndihmon nĂ« pastrimin e hapĂ«sirĂ«s nĂ« mendjet tona.
ĂfarĂ« tjetĂ«r mund tĂ« ndihmojĂ« nĂ« pĂ«rmirĂ«simin e intuitĂ«s?
Me praktikĂ«, mund tĂ« bĂ«hemi mĂ« selektivĂ« nĂ« lidhje me mendimet qĂ« i lejojmĂ« vetes tĂ« mendojmĂ«. Si mendimtarĂ« tĂ« mendimeve tona, kemi shumĂ« mĂ« tepĂ«r fuqi sesa e kuptojmĂ«. NjĂ« praktikĂ« qĂ« unĂ« e quaj âKap mendimet e tuaâ Ă«shtĂ« e rrĂ«njosur nĂ« hulumtime qĂ« tregojnĂ« se njerĂ«zit kanĂ« rreth 6,200 mendime nĂ« ditĂ«, duke supozuar tetĂ« orĂ« gjumĂ« dhe duke mos i pĂ«rfshirĂ« çdo mendim gjatĂ« asaj kohe. Shpesh nuk arrijmĂ« tĂ« vĂ«rejmĂ« shumĂ« nga mendimet e zhurmshme qĂ« kemi pĂ«rreth. Mundohuni tâi shĂ«noni mendimet tuaja nĂ« njĂ« ditar. Nuk ka nevojĂ« tâi pĂ«rshkruani ato nĂ« detaje, thjesht shkruajini ato.
Kjo praktikĂ« mund tĂ« na ndihmojĂ« tĂ« zbulojmĂ« modele, duke kuptuar gjĂ«ra tĂ« tilla si: âO Zot, jam i bllokuar. Sa minuta nĂ« ditĂ« i kushtoj kĂ«tij mendimi? A Ă«shtĂ« kjo njĂ« frikĂ« e pĂ«rsĂ«ritur? A Ă«shtĂ« zĂ«ri i dikujt tjetĂ«r nĂ« kokĂ«n time apo njĂ« ndjesi e vĂ«rtetĂ«?â Me kalimin e kohĂ«s, mund tĂ« dalloni mĂ« mirĂ« midis intuitĂ«s dhe sinjaleve tĂ« tjera tĂ« brendshme.
Jepini vetes dhuratën e të shkruarit në ditar, sepse kujdesi për mendjen ju ndihmon gjithashtu të prekni trupin tuaj. Shumë shpesh ne e shpërfillim thellësinë e inteligjencës njerëzore të ngulitur në trup, e cila shpesh mbledh informacion para mendjes suaj të vetëdijshme. Gjithashtu harrojmë se puna kryesore e trurit, vetëm një pjesë e vogël e trupit, nuk është të mendojë, por të mbajë zemrën të rrahë dhe mushkëritë të marrin frymë.
Kur lejojmë që kokat tona të mbushen me zhurmë, ne ia heqim energjinë aftësisë së trurit për të punuar me trupin. Nëse e zvogëlojmë atë zhurmë, truri është gjithashtu më i aftë të na ndihmojë të jemi të vetëdijshëm për atë që shohim, dëgjojmë dhe ndiejmë dhe të kemi akses në gjenialitetin krijues. Atëherë fillojmë të kthehemi në vetvete.
Investimi i kohĂ«s dhe pĂ«rpjekjeve pĂ«r tâu lidhur me detin e brendshĂ«m mund tĂ« duket egoist. Si mund ta bĂ«jĂ« botĂ«n mĂ« tĂ« mirĂ« pĂ«rsosja e intuitĂ«s personale?
Ne jemi pjesë e natyrës dhe natyra është pjesë e jona. Hulumtimet tregojnë se kalimi i kohës në hapësirat e gjelbra qetëson sistemin nervor dhe zvogëlon stresin. Hulumtime të tjera të kohëve të fundit zbulojnë efektet e shkëputjes sonë në rritje nga natyra gjatë 200 viteve të fundit dhe se si kjo na prek dhe ndikon në mënyrën se si flasim për natyrën dhe njëri-tjetrin.
Kultivimi i një lidhjeje me veten tonë të brendshme, neurologjikisht, shpirtërisht, emocionalisht, na ndihmon të ndiejmë dhe të kuptojmë në mënyrë të lindur ndërlidhjen njerëzore dhe planetare. Rilidhja me bukurinë, admirimin dhe mrekullitë e jetës brenda dhe përreth nesh informon shqisat, perceptimet, mendimet dhe veprimet tona, si dhe përmirëson mirëqenien tonë.
Si lidhet kjo me krizën klimatike?
Gjendja e klimës është një manifestim i neglizhencës sonë për jetën tonë të brendshme dhe i besimit se jemi të ndarë nga bota natyrore. Ndryshimi që i duhet botës tani fillon nga brenda nesh.
NĂ«se tĂ« gjithĂ« do tĂ« ishim tĂ« bazuar nĂ« âInnSĂŠiâ, bota do tĂ« dukej shumĂ« ndryshe. Do ta dinim nĂ« kockat, zemrat dhe kokat tona se shterrimi i burimeve tĂ« TokĂ«s nuk Ă«shtĂ« as i mirĂ« pĂ«r biznesin dhe as pĂ«r mbijetesĂ«n tonĂ«.
Së bashku, ne kemi burimet, teknologjinë dhe njohuritë shkencore për të bërë atë që është e drejtë kur bëhet fjalë për qëndrueshmërinë. Intuita është çelësi i inovacionit, njohurive dhe lidershipit vizionar. Dhe na nxit të veprojmë me më shumë guxim.
KatĂ«r orĂ« nĂ« njĂ« rrugĂ« me gropa qĂ« duken si kratere. GurĂ«t dhe degĂ«t pĂ«rplasen me makinĂ«n dhe e ndjen drejt e nĂ« trup. Tundimi pĂ«r tâu kthyer mbrapsht Ă«shtĂ« i madh, por papritur del njĂ« rrugĂ« e shtruar nĂ« mĂ«nyrĂ« perfekte me asfalt. Marr frymĂ« thellĂ« dhe shtyp pedalin e gazit.
Asnjë makinë tjetër nuk ka arritur deri këtu, kemi gjithë autostradën vetëm për vete. A është kjo një dhuratë nga qielli? Apo thjesht vepër e ndonjë nëpunësi të korruptuar që ka zhdukur ndonjë fond? Pas disa minutash vjen përgjigjja: autostrada përfundon papritur dhe pa asnjë paralajmërim në një shteg të paasfaltuar, i ndërprerë nga dhjetëra kanione të vegjël që i ka krijuar shiu i fundit i rrëmbyeshëm. Arrijmë të bëjmë frenim emergjent fiks në kohë.
Gropa në rrugë dhe një rrugë shtetërore e regjistruar gabimisht në Google Maps: këto gjëra duhet të marrësh në konsideratë nëse nisesh për një udhëtim rrugor në Shqipëri. Megjithatë, ia vlen të eksplorosh këtë shtet të vogël ballkanik me makinë, që nuk është as sa madhësia e Brandenburgut. Një vend xhuxh, por që ofron gjithçka: nga plazhet me rërë në Adriatik deri te malet e larta alpine, nga kisha ortodokse te xhamitë osmane.
Një makinë me qira mund ta marrësh në Shqipëri lehtë dhe relativisht lirë. Për më tepër, shumë shqiptarë që punojnë në hotele dhe lokale flasin gjermanisht, italisht apo anglisht. Kush është i gatshëm të përballet me trafikun kaotik të qyteteve si Tirana apo Durrësi dhe me rrugët me gropa në zonat rurale, do të shpërblehet me zemërgjerësi: me fshatra piktoreske, brigje të thepisura marramendëse dhe pamje mahnitëse të Rivierës Shqiptare. Gjatë rrugës, ka pafundësisht mundësi për të zgjeruar horizontin.
Mësimi 1: Mos u mbështet te Google Maps
Rrugët e këqija të Shqipërisë nuk vijnë krejt nga hiçi. Vendi ka një histori të trazuar dhe pjesërisht tragjike në të kaluarën e afërt. Kur diktatura staliniste e Enver Hoxhës u shemb në vitin 1990, vendi mesdhetar u zhyt në një kaos pothuajse si i një lufte civile, nga i cili u rimëkëmb ngadalë.
Sot, ShqipĂ«ria Ă«shtĂ« njĂ« shtet kandidat pĂ«r nĂ« BE, ku pĂ«rparimi i vrullshĂ«m pĂ«rplaset pa kompromis me kushte paraindustriale. KĂ«shtu ndodh qĂ« rrugĂ« tĂ« asfaltuara mirĂ« ende nuk ekzistojnĂ« nĂ« Google Maps, ndĂ«rsa, nga ana tjetĂ«r, shtigje mushkash ndonjĂ«herĂ« janĂ« shĂ«nuar si autostrada. MegjithatĂ«, turizmi Ă«shtĂ« rritur ndjeshĂ«m vitet e fundit. Edhe pse marketingu profesional i destinacioneve Ă«shtĂ« ende nĂ« ndĂ«rtim e sipĂ«r, vendi Ă«shtĂ« shndĂ«rruar â falĂ« fjalĂ«s sĂ« mirĂ« qĂ« pĂ«rhapet gojĂ« mĂ« gojĂ« â nĂ« njĂ« kĂ«shillĂ« pushimi qĂ« nuk Ă«shtĂ« mĂ« aq sekret. PĂ«rveç peizazhit, udhĂ«tarĂ«t entuziazmohen nga çmimet e lira dhe mikpritja thuajse pa kufij e shqiptarĂ«ve.
Kështu ia bëra tërheqës destinacionin e udhëtimit edhe gruas sime. Me traget për ne rruga fillon nga Italia, përtej Adriatikut, drejt Durrësit; atje marrim me qira një makinë dhe duam të eksplorojmë jugun e vendit. Destinacioni i parë është Berati, një qytet me arkitekturë osmane, pastaj rruga na çon përgjatë Vjosës (lumi i fundit i madh i egër në Evropë) deri te burimet termale në Përmet. Prej andej mbeten vetëm disa qafa malore për të mbërritur te bregu i thepisur i Rivierës Shqiptare me plazhet e saj të gjata.
Për të ecur përpara, nuk duhet të mbështetesh vetëm te hartat digjitale, por herë pas here edhe te këshilla e vendasve.
MĂ«simi 2: Makina e shtrenjtĂ« â temĂ« e ndjeshme
Mjeti ynĂ« pĂ«r udhĂ«tim Ă«shtĂ« njĂ« CitroĂ«n C1 i vogĂ«l, i kuq. Me tĂ« bie paksa nĂ« sy nĂ« qytetet shqiptare â si njĂ« i varfĂ«r. NĂ« rrugĂ«n drejt Beratit tĂ« dalin pĂ«rpara thuajse vetĂ«m SUV luksozĂ« tĂ« lĂ«muar. Markat gjermane si Mercedes, BMĂ dhe Audi janĂ« veçanĂ«risht tĂ« pĂ«lqyera. NdĂ«rsa nĂ« fshat has ende shumĂ« âkazanĂ«â tĂ« vjetĂ«r.
Makina e bosĂ«ve krijojnĂ« njĂ« kontrast tĂ« çuditshĂ«m me fasadat e rrĂ«nuara tĂ« shtĂ«pive qĂ« qĂ«ndrojnĂ« tĂ« shpĂ«rndara nĂ«pĂ«r peizazh. ShqipĂ«ria, me njĂ« prodhim tĂ« brendshĂ«m bruto pĂ«r frymĂ« rreth 10.000 dollarĂ« amerikanĂ«, Ă«shtĂ« ndĂ«r vendet mĂ« tĂ« varfra tĂ« EuropĂ«s; 4.5 pĂ«rqind e popullsisĂ« Ă«shtĂ« e kequshqyer, ndĂ«rsa shumĂ« shtĂ«pi mbeten skelete tĂ« papĂ«rfunduara nga mungesa e parave. Nga vjen, pra, kjo âbegati makinashâ?
Kush mund ta dijë më mirë sesa ata që xhirojnë me këto makina luksoze rreth e rrotull? Nga një BMà X5 i bardhë para nesh zbresin tre të rinj me shpatulla të gjera dhe nofulla të forta. Shoferi nuk e merr me humor pyetjen time disi të turpshme:
âKĂ«shtu si janĂ« rrugĂ«t Duhet tĂ« kesh makina tĂ« mĂ«dha e tĂ« forta.â
Një argument bindës. Dhe duke parë shtatin e tyre e shikimet e ashpra, pyetje të tjera nuk kishin më vend.
Mësimi 3: Mos ofro autostop natën
ĂshtĂ« mbrĂ«mje, jemi afĂ«r Beratit dhe e kuptojmĂ« se ka njerĂ«z pĂ«r tĂ« cilĂ«t rrugĂ«t e kĂ«qija ndoshta janĂ« edhe njĂ« pĂ«rparĂ«si. Sa mĂ« shumĂ« errĂ«sohet, aq mĂ« shumĂ« shfaqen ata nĂ« dritĂ«n e fenerĂ«ve. TĂ« pĂ«rkulur e tĂ« vetmuar ecin pĂ«rgjatĂ« rrugĂ«s â ndonjĂ«herĂ« gra, por mĂ« sĂ« shumti burra tĂ« moshuar, tĂ« tharĂ« nga jeta. Nga vijnĂ« dhe ku shkojnĂ«, nuk di ta shpjegojĂ« as plaku pranĂ« tĂ« cilit mĂ« nĂ« fund ndalojmĂ«, pĂ«r tâi ofruar njĂ« vend nĂ« makinĂ«. Dikur edhe unĂ« kam udhĂ«tuar me autostop dhe e di se sa mirĂ« bĂ«n kur tĂ« marrin disa kilometra rrugĂ« me vete.
Na duhet pak kohĂ« derisa nĂ« hartĂ« tĂ« gjejmĂ« njĂ« vend qĂ« tingĂ«llon si fjala qĂ« plaku, me xhaketĂ«n e grisur, pĂ«rsĂ«rit vazhdimisht. NjĂ« gisht i ngritur, njĂ« buzĂ«qeshje â kĂ«shtu funksionon komunikimi nĂ« raste tĂ« tilla. QĂ« plaku nuk flet shumĂ«, nuk Ă«shtĂ« keq, sepse ka njĂ« erĂ« tĂ« tmerrshme alkooli.
Në vendmbërritje, plaku falënderon. Sërish një re fryme që përzien birrën me verën. Pastaj ai tërheq e shtyn fort dorezën e derës, përpiqet kot ta hapë. Vetëm kur diçka kërcet, më kujtohet se duhet të jetë aktivizuar mbrojtja e fëmijëve. Dal jashtë dhe i hap derën plakut.
Ai falënderon edhe një herë, pastaj largohet duke çaluar shpejt. Në tapetin e këmbëve lë pas dorezën e këputur të derës. Lamtumirë, garanci e makinës me qira.
Mësimi 4: Enver Hoxha? Njeri i mirë
Tomori, mikpritĂ«si ynĂ« nĂ« Berat, e ka mĂ« mirĂ«. âJanĂ« ata krejt tĂ« varfrit qĂ« ende ecin mĂ« kĂ«mbĂ« nga njĂ« fshat nĂ« tjetrin,â na thotĂ« ai, ânjerĂ«z tĂ« moshuar si unĂ«, me pension rreth 200 euro nĂ« muaj.â Fati i tij Ă«shtĂ« qĂ« ka njĂ« shtĂ«pi tĂ« hijshme nĂ« qendrĂ«n historike tĂ« Beratit. Sot aty jep dhoma me qira pĂ«r turistĂ«. Me ato para ka blerĂ« njĂ« biçikletĂ« dhe i ka financuar djalit studimet nĂ« TiranĂ«.
âEdhe unĂ« do tĂ« kisha dashur tĂ« udhĂ«toja gjatĂ« jetĂ«s sime,â thotĂ« Tomori nga tarraca e tij me pamje nga qendra e Beratit. PĂ«r shkak tĂ« shtĂ«pive karakteristike tĂ« bardha me shumĂ« dritare tĂ« vendosura simetrikisht, Berati quhet edhe âQyteti i njĂ« mijĂ« dritareve.â
Tomori do të kishte dashur të shihte Italinë, ose SHBA-të, shton ai. Por për shkak të kostove kjo ishte e pamundur. Dikur, nën diktaturën e Enver Hoxhës, ishte radioja ajo që ia ushqente kureshtjen për botën e madhe. Në fshehtësi, në dhomën e tij, dëgjonte stacionet italiane; i donte shumë këngët e Adriano Celentano-s dhe Caterina Caselli-t.
Ai flet rrjedhshĂ«m italisht. âPor atĂ«herĂ« ruhesha qĂ« askush tĂ« mos e kuptonte,â tregon Tomori. Po tĂ« kishin marrĂ« vesh njerĂ«zit e gabuar qĂ« ai dĂ«gjonte radio italiane, do ta kishin arrestuar si spiun.
Megjithatë, Enver Hoxhën, diktatorin paranojak të asaj kohe, ai prapë e quan njeri të mirë. Në socializëm, të paktën secili kishte një jetë të siguruar; djali i tij nuk do të ishte dashur të largohej. As drogë e as kriminalitet nuk kishte atëherë.
Sot, pĂ«rkundrazi, kĂ«to janĂ«. Prandaj pĂ«r Tomorin edhe puna me makinat e bosĂ«ve Ă«shtĂ« e qartĂ«: âTĂ« gjithĂ« kĂ«ta djem tĂ« rinj me fuoristrada tĂ« shtrenjta â çâmendoni ju, nga e kanĂ« gjithĂ« kĂ«tĂ« para? TĂ« gjithĂ« flenĂ« me armĂ«n nĂ«n jastĂ«k.â PĂ«r tĂ«, biçikleta mbetet mĂ« e dashur.
Mësimi 5: Edhe makinat e vjetra vlejnë si simbole statusi
Nga Berati udhëtimi vazhdon drejt maleve të egra të Përmetit, ku këmbët e lodhura nga udhëtimi i gjatë çlodhen sërish në ujin termal të burimeve të Bënjës, me temperaturë 25 deri në 30 gradë. Në sfond qëndron ura prej guri me harqe e Urës së Katiut nga shekulli XVIII, që të jep ndjesinë e një udhëtimi në kohë.
Shpejt malet e ashpra zëvendësohen nga kodrat bukolike. Rruga nga Përmeti deri në Adriatik kalon pranë tufave të deleve dhe mureve të vjetra prej guri. Interesante është se, sa më thellë futesh në provincën shqiptare, aq më pak shihen fuoristrada. Dhe megjithatë, këtu do të duhej të ishin më të nevojshëm. Në vend të tyre, has njerëz mbi gomerë ose mbi traktorë të vjetër që kollotisin e tymosin.
Nëse pyet njerëzit e thjeshtë këtu, secili ka teorinë e vet për prejardhjen e makinave luksoze. Disa, si Tomori, e lidhin me tregtinë e drogës; të tjerë flasin për korrupsion. Dhe ai, thonë, e ka qendrën larg, në kryeqytet.
E vetmja gjë e padiskutueshme është se makinat në shoqërinë shqiptare kanë një rëndësi të jashtëzakonshme. Edhe kush vozit një Mercedes-Benz të vjetër e të gërvishtur, e mban atë gjithnjë të shndritshëm. Thuajse në çdo oborr, në çdo parking gjenden lavazhe të vegjël.
NjĂ« pronar i njĂ« lavazhi tĂ« tillĂ« e shpjegon kĂ«shtu dashurinĂ« e shqiptarĂ«ve pĂ«r makinĂ«n: âNjĂ« veturĂ« Ă«shtĂ« pĂ«r shumĂ« shqiptarĂ« pasuria mĂ« e rĂ«ndĂ«sishme. Ata punojnĂ« jashtĂ«, jetojnĂ« herĂ« kĂ«tu, herĂ« atje. ShtĂ«pia mbetet dytĂ«sore, makina bĂ«het edhe mĂ« e rĂ«ndĂ«sishme.â Dhe kjo Ă«shtĂ« e kuptueshme: ShqipĂ«ria Ă«shtĂ« njĂ« vend tipik emigracioni â dĂ«rgesat e shqiptarĂ«ve tĂ« diasporĂ«s drejt atdheut janĂ« tĂ« pazĂ«vendĂ«sueshme pĂ«r ekonominĂ«. NĂ« njĂ« vend ku jeta e mirĂ« ka varur prej dekadash nga sa i lĂ«vizshĂ«m je, automobili merr pashmangshĂ«m njĂ« kuptim tĂ« veçantĂ«.
MĂ«simi 6: Ki besim te mikpritja
NĂ« fund tĂ« udhĂ«timit tonĂ« rrugor na ndodh megjithatĂ« tĂ« hasim nĂ« njĂ« kontroll policie. ĂshtĂ« pasdite vonĂ« dhe dritat tona nuk ishin ndezur. âYour driving licenseâ, thotĂ« polici nga dritarja e hapur, kur kupton qĂ« unĂ« nuk flas shqip. MĂ« kap ankthi. PatentĂ«n time italiane e kisha humbur pak para kĂ«tij udhĂ«timi, ndaj kam vetĂ«m njĂ« leje tĂ« pĂ«rkohshme drejtimi italiane, qĂ« kĂ«tu nuk ka asnjĂ« vlefshmĂ«ri. Polici mĂ« shikon me vĂ«mendje. âTourist?â Pyet. UnĂ« tund kokĂ«n. âYou can go.â
Ja ku ishte sërish ajo mikpritje legjendare shqiptare. Edhe këtë herë na shpëtoi. Për të, për peizazhin dhe për kuzhinën e nënvlerësuar shqiptare ia ka vlejtur pa dyshim ky udhëtim.
MegjithatĂ«, policia nuk i kursen vetĂ«m turistĂ«t. PavarĂ«sisht kontrolleve tĂ« shpeshta nĂ« rrugĂ«, nuk pamĂ« asnjĂ« fuoristradĂ« tĂ« ndaluar; gjithmonĂ« ishin makinat e vogla si e jona. Dhe nuk Ă«shtĂ« pĂ«r tâua marrĂ« pĂ«r keq. UnĂ«, si turist i paditur, mund tĂ« bĂ«ja pyetje naive e prapĂ« pronarĂ«t e fuoristradave tĂ« mĂ« linin rehat â kĂ«tĂ« e kĂ«rkon mikpritja shqiptare. Por pĂ«r policĂ«t vendas nuk do tĂ« ishte kaq e lehtĂ« tĂ« dilnin pa pasoja.
Shkruar nga Teseo La Marca në gazetën gjermane Die Welt
Gazeta âSIâ- MĂ« 9 shkurt tĂ« vitit 1951, Presidiumi i Kuvendit Popullor miratoi dekretin numĂ«r 1222 mbi tatimin e beqarĂ«ve. Ligji prekte meshkujt nga 20 deri nĂ« 50 vjeç, dhe gratĂ« nga 20 deri nĂ« 40 vjeç qĂ« ishin beqarĂ«, tĂ« veja apo tĂ« shkurorĂ«zuara dhe pa fĂ«mijĂ«. PunĂ«torĂ«t dhe nĂ«punĂ«sit tatoheshin me 3 pĂ«rqind mbi tĂ« ardhurat, zejtarĂ«t, tregtarĂ«t dhe profesionistĂ«t me 4 pĂ«rqind mbi tĂ« ardhurat, fshatarĂ«t me 600 lekĂ« nĂ« vit, dhe tĂ« tjerĂ«t me 200 lekĂ« nĂ« vit. Tatimi paguhej mĂ« 1 korrik dhe 1 dhjetor tĂ« çdo viti. Ata shtetas qĂ« kishin tĂ« ardhura dytĂ«sore tĂ« tjera, tatoheshin edhe mbi kĂ«to tĂ« ardhura.
Nga ligji përjashtoheshin ushtarakët dhe nënoficerët, nxënësit dhe studentët, invalidët e luftës dhe të punës, shtresat me të ardhura të pakta ekonomike dhe klerikët që nuk martoheshin. Dekreti u miratua duke pasur parasysh nivelin ekonomik të vendit dhe i mbështetur në eksperiencën sovjetike, siç thotë edhe relacioni i bashkangjitur dekretit.
Ndryshimi me ligjin sovjetik ishte se në Shqipëri ishte aplikuar zbritja bujare e shumës në gjysmë ose më pak se gjysmë se ajo e vendosur në Bashkimin Sovjetik.
Tatimi i beqarëve nuk shfaqet për herë të parë brenda bllokut të lindjes. Ai është zbatuar që në Romën e vitit të parë pas Krishtit e deri në Rumaninë e vitit 1989. Arsyet e vendosjes së kësaj takse ndryshojnë sipas kohës dhe vendit.
Diku ishte mbledhja e të ardhurave në dobi të arkës shtetërore. Diku tjetër taksa vendosej për efekt shtimin e pjellorisë dhe të popullsisë. Ndërkohë, edhe pse shuma që duhet të paguanin beqarët nuk ishte e madhe, ajo krijonte panik moral duke i shtyrë të rinjtë drejt martesës. Gjatë periudhës së fashizmit dhe nazizmit, taksa nuk synonte vetëm shtimin e popullsisë por edhe ruajtjen e pastër të racës.
Nga Gazeta âSIâ- NjĂ« testament qĂ« ka qenĂ« i humbur pĂ«r mĂ« shumĂ« se 150 vjet dhe qĂ« ndodhej nĂ« qendĂ«r tĂ« njĂ« beteje tĂ« ashpĂ«r ligjore nga familja e William Shakespeare mbi pronĂ«sinĂ« e shtĂ«pisĂ« sĂ« fundit tĂ« dramaturgut, Ă«shtĂ« zbuluar nĂ« njĂ« kuti tĂ« paetiketuar nĂ« Arkivin KombĂ«tar.
Dokumenti origjinal i vitit 1642 u hartua nga Thomas Nash, i cili ishte i martuar me mbesën e Shekspirit, Elizabeth Hall. Në të ai ia linte New Place e konsideruar si shtëpia e dytë më e madhe në Stratford-upon-Avon ,kushëririt të tij Edward Nash.
MegjithatĂ«, pas vdekjes sĂ« Thomas-it nĂ« vitin 1647, vajza e Shekspirit, Susanna Hall, dhe mbesa e tij Elizabeth, e veja e Thomas-it, refuzuan ta zbatonin testamentin, duke pretenduar se vetĂ« testamenti i Shekspirit kishte pĂ«rcaktuar qĂ« prona tâu takonte atyre dhe se Thomas nuk kishte tĂ« drejtĂ« ta linte me testament.Si pasojĂ«, Edward paditi Elizabeth-Ă«n nĂ« gjykatĂ«n e kancelarisĂ« pĂ«r tĂ« kĂ«rkuar pronĂ«n e çmuar.
Testamenti i Nash u rizbulua tani në një kuti dokumentesh të kancelarisë së shekullit XVII dhe më herët, nga Dr. Dan Gosling, specialist i dokumenteve ligjore në Arkivin Kombëtar.
âIshte njĂ« zbulim i jashtĂ«zakonshĂ«m,â tha Gosling, i cili po shfletonte kutitĂ« qĂ« nuk kishin katalog, data apo pĂ«rshkrim.
Dokumenti ishte i njohur në mesin e shekullit XIX pasi ishte parë nga një studiues i Shekspirit kur mbahej në kapelën Rolls. Më pas, gjatë riorganizimit të dokumenteve, përfundoi në kutinë e paetiketuar.
âNuk ishte regjistruar dhe pastaj mbeti aty pĂ«r rreth 150 vjet,â tha Gosling. Shekspiri bleu New Place, njĂ« banesĂ« trekatĂ«she prej druri dhe tulle, pĂ«r 60 ÂŁ nĂ« vitin 1597 dhe jetoi aty deri nĂ« vdekjen e tij mĂ« 1616. Ajo kishte 10 oxhaqe, pesĂ« kulme madhĂ«shtore dhe oborre aq tĂ« mĂ«dha sa tĂ« pĂ«rfshinin dy hambarĂ« dhe njĂ« kopsht.
Thomas Nash e hartoi testamentin ndĂ«rsa jetonte nĂ« New Place me Susanna-n dhe Elizabeth-Ă«n. Edhe pse testamenti i Shekspirit ia kishte lĂ«nĂ« tokĂ«n dhe pronĂ«n vajzĂ«s e mbesĂ«s sĂ« tij, âĂ«shtĂ« e mundur qĂ« Thomas Nash e bĂ«ri kĂ«tĂ« testament me mendimin se do tĂ« mbijetonte si Susanna-n, ashtu edhe Elizabeth-Ă«n,â tha Gosling.
âPor nĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« ai vdiq nĂ« vitin 1647, shumĂ« i ri. Elizabeth ishte vetĂ«m 39 vjeçe dhe mĂ« pas u rimartua. Susanna vdiq nĂ« vitin 1649.â
Susanna dhe Elizabeth hartuan njĂ« marrĂ«veshje pronĂ«sore pĂ«r tĂ« konfirmuar tĂ« drejtat e tyre. âMĂ« pas Edward Nash e çon Elizabeth-Ă«n nĂ« gjyq. Ai argumenton se testamenti i Thomas Nash ishte vĂ«rtetuar nĂ« gjykatĂ«n e pronĂ«s sĂ« Canterbury-t, dhe se Elizabeth, si vejĂ« dhe ekzekutore, kishte pĂ«r detyrĂ« ta zbatonte dhe tâia jepte New Place Edward Nash-it.â
Elizabeth u paraqit nĂ« gjykatĂ«n e kancelarisĂ« pĂ«r tĂ« shpjeguar se toka dhe prona i ishin dhĂ«nĂ« asaj dhe nĂ«nĂ«s sĂ« saj nga âgjyshi im William Shakespeareâ. Si pjesĂ« e procesit ajo u detyrua tĂ« paraqiste testamentin e Thomas-it, gjĂ« qĂ« bĂ«ri qĂ« dokumenti tĂ« pĂ«rfundonte nĂ« arkivat e kancelarisĂ«, qĂ« tani ruhen nĂ« Arkivin KombĂ«tar.
Rezultati i gjyqit nuk është i qartë, por, sipas Gosling, duket se Edward nuk e fitoi kurrë pronën. Kur Elizabeth vdiq më 1670, pa pasur fëmijë dhe duke i dhënë fund vijës së drejtpërdrejtë të pasardhësve të Shekspirit, ajo në testamentin e saj i dha Edward-it të drejtën për të blerë New Place.
âAjo pĂ«rdor fjalĂ«t âsipas premtimit qĂ« i kisha bĂ«rĂ« mĂ« parĂ«â, gjĂ« qĂ« tregon se ka pasur marrĂ«veshje verbale,â tha Gosling. NĂ« fund nuk ka asnjĂ« dĂ«shmi qĂ« Edward tĂ« ketĂ« qenĂ« pronar i New Place, e cila kaloi tek familja e pasur Clopton pas vdekjes sĂ« Elizabeth dhe u shkatĂ«rrua nĂ« vitin 1702.
âĂshtĂ« njĂ« zbulim me shumĂ« fat,â tha Gosling. âRasti i kancelarisĂ« dihej nga disa studiues tĂ« Shekspirit dhe pĂ«rmendet nĂ« disa histori tĂ« Shekspirit, por gjithmonĂ« duke iu referuar zbulimit tĂ« testamentit nĂ« shekullin XIX.â
Tani dokumenti origjinal është regjistruar, kataloguar dhe i hapur për publikun për herë të parë pas më shumë se një shekulli.
Susanna Tammaro- NĂ« vitin 1958, Hannah Arendt, nĂ« prologun e Vita activa, dĂ«shmon me njĂ«farĂ« habie reagimet qĂ« shkaktoi lansimi i Sputnikut, sateliti i parĂ« artificial qĂ« u dĂ«rgua me sukses nĂ« orbitĂ« njĂ« vit mĂ« parĂ« dhe qĂ« u pĂ«rshĂ«ndet nga bota si âhapi i parĂ« i çlirimit tĂ« njerĂ«zve nga burgu tokĂ«sorâ.
Arendt vĂ« nĂ« dukje se, megjithĂ«se tĂ« krishterĂ«t e kishin pĂ«rshkruar tokĂ«n si njĂ« luginĂ« lotĂ«sh, dhe disa filozofĂ« kishin arritur ta konsideronin trupin si njĂ« burg pĂ«r shpirtin, deri atĂ«herĂ« askush nuk e kishte konceptuar tokĂ«n si njĂ« burg. âNe kemi hequr dorĂ« nga Zoti, qĂ« ishte njĂ« At qiellor dhe, si baba, dialogonte me nĂ«nĂ«n TokĂ«â, shkruan Arendt me njĂ« vizion profetik, duke shtuar se âvetĂ« dĂ«shira pĂ«r tâu arratisur nga burgu tokĂ«sor shfaqet nĂ« pĂ«rpjekjen pĂ«r tĂ« krijuar jetĂ« nĂ« njĂ« provĂ« pĂ«r tĂ« prodhuar qenie njerĂ«zore mĂ« tĂ« pĂ«rparuaraâ.
Në këto shtatëdhjetë vjet, qielli është bërë tashmë një autostradë satelitësh ku mbi kokat tona rrotullohen më shumë se 7 mijë satelitë, përfshirë edhe ato që janë shndërruar në mbeturina hapësinore,  aq shumë sa që, në netët e Shën Lorencit, bëhet e vështirë të dallosh yjet që bien nga rrëmujat e shenjave artificiale.
Hannah Arendt
ĂfarĂ« do tĂ« thotĂ«, pĂ«r natyrĂ«n tonĂ« njerĂ«zore, njĂ« qiell plot me artefakte? Manjetika e lashtĂ« e qiellit ka qenĂ« gjithmonĂ« tĂ« shkaktojĂ« frikĂ«, habi dhe pyetje qĂ« lindin nga kĂ«to ndjenja. Dhe pyetjet e njerĂ«zve, qĂ« nga kohĂ«t e lashta, janĂ« gjithmonĂ« tĂ« njĂ«jta: âĂfarĂ« kuptimi ka e gjithĂ« kjo pafundĂ«si misterioze?â, âDhe ditĂ«t e mia, çfarĂ« kuptimi kanĂ«?â. KujtojmĂ« vargjet e mrekullueshme tĂ« Leopardi-t nĂ« KĂ«ndimin natĂ«n e njĂ« bariut endacak nĂ« Azi:
Kafshët, edhe pse kanë një inteligjencë që po zbulojmë çdo ditë e më komplekse, nuk do të ishin kurrë në gjendje të bënin pyetje sepse jetojnë në vetëdijen e çastit dhe të gjitha pyetjet e tyre lidhen vetëm me mbijetesën dhe me atë që do të ndodhë së shpejti.
Fjala Ă«shtĂ« ajo qĂ« na bĂ«n njerĂ«z, dhe fjala ekziston pikĂ«risht pĂ«r tâu pyetur. Tani qĂ« fjala Ă«shtĂ« zĂ«vendĂ«suar nga imazhet dhe kur ekziston, pĂ«rmban vetĂ«m pĂ«rgjigje pĂ«r pyetje tĂ« parĂ«ndĂ«sishme, ndoshta Ă«shtĂ« koha tĂ« reflektojmĂ« se sa kjo ka ndikuar nĂ« krizĂ«n shumĂ« tĂ« thellĂ«, kryesisht arsimore, tĂ« shoqĂ«risĂ« sonĂ« perĂ«ndimore tĂ« bollshme.
Civilizimet mund të mbarojnë për shkak të luftërave, pushtimeve, krizave ekonomike dhe degradimit të zakoneve, por mund të mbarojnë edhe në mënyrë banale, siç po ndodh sot, nga një tepricë komoditeti.
NĂ« vitet â90 nuk ishte e nevojshme tĂ« ishe profet pĂ«r tĂ« parashikuar katastrofĂ«n qĂ« po afrohej; mjaftonte tĂ« ishe njĂ« person me sy kritik qĂ« dinte tĂ« vĂ«zhgonte realitetin. QĂ« nĂ« 1995, nĂ« librin tim âUnĂ« rrethi magjikâ, kam parashikuar ardhjen e njĂ« âujkuâ qĂ«, pĂ«rmes dominimit tĂ« ekranĂ«ve televizivĂ«, i trulloste fĂ«mijĂ«t, duke i bĂ«rĂ« tĂ« nĂ«nshtruar ndaj motit tĂ« tij: NjĂ« botĂ« e pastĂ«r dhe e bindur, bark i plotĂ« dhe mendje bosh.
Interneti ende nuk ishte i përhapur dhe shfaqeshin telefonat e mëdhenj fillestarë. Përshpejtimi i çmendur i tridhjetë viteve të fundit arriti të përmbushë planin e këtij ujku: varësi, shpërqendrim, manipulim, pasivitet, shoqëruar me mungesën totale të mendimit kritik. Numri shqetësues i Neet-ve , të rinjve që nuk studiojnë dhe nuk punojnë në vendin tonë, pasohet nga Rumania, që  flet për përhapjen e apatisë depresive dhe shkatërruese që ka përthithur gjeneratat më të reja. Burgu i botës është shndërruar në burgun e dhomës, ku përmes hiper-lidhjes, të rinjtë krijojnë realitetin e tyre të një lirie artificiale.
E di mirë që nuk mund të përgjithësojmë. Ka shumë të rinj të shkëlqyer, plot energji dhe kurajo, por kur ndalon të bisedosh me ta, kupton shpejt se ata kanë pasur fatin të takojnë një të rritur,  prind, mësues, profesor, mik,  që i ka parë dhe i ka udhëhequr, duke u kujdesur me autoritet dhe vëmendje. Në këta të rinj, frustrimi kryesor është pikërisht të mos merren seriozisht, të ndjekin shkolla dhe fakultete që u lejojnë të ecin me motorët në ngadalësim dhe të përballen me një treg pune që nga fillimi është i poshtër, i shënuar nga punësimi i përkohshëm dhe stazhet falas, që i detyron të qëndrojnë në familje deri pas të tridhjetave apo të emigrojnë.
NĂ« librin tim tĂ« vitit 2019, flisja pĂ«r fĂ«mijĂ«t-barishte. Ata janĂ« ata qĂ« lehtĂ«sohen tĂ« rriten âsi tâu vijĂ«â, duke u besuar mençurisĂ« sĂ« tyre tĂ« lindur. Fati i tyre,  rritur me tĂ« prindĂ«r qĂ« i adhurojnĂ«, pa rregulla, pa sfida, pa disfata dhe pa asnjĂ« rezistencĂ« ndaj stresit, edhe me tabletĂ«n nĂ« dorĂ« qĂ« nĂ« lindje , Ă«shtĂ« tĂ« pĂ«rthithen nga virtualiteti.
Toka është vërtetë burgu për të cilin fliste Hannah Arendt, por ky është projekti i burgut tonë të brendshëm që na shikon të shtypur midis një qielli të zymtë dhe të heshtur dhe një toke armike që po rebelon ndaj arrogancës sonë. Të gjitha kulturat njerëzore, që nga lashtësia, kanë njohur Qiellin si At, Tokën si Nënë, dhe plotësinë e jetës si një dialog të vazhdueshëm mes nesh dhe këtyre dy realiteteve.
Ndjenjat e pafuqisĂ« qĂ« dominojnĂ« kohĂ«n tonĂ«, pĂ«rhapja e vizioneve katastrofike, nga tĂ« cilat ndihemi pĂ«rgjegjĂ«s vetĂ«m ne, na ndan nga kuptimi i jetĂ«s. Nihilizmi i errĂ«t dhe kokĂ«fortĂ« qĂ« mbizotĂ«ron sot na paraqet vetĂ«m frustrimin e dĂ«shtimit. Bota Ă«shtĂ« asgjĂ«, dhe ne jemi asgjĂ« qĂ« endemi nĂ« njĂ« botĂ« pa kuptim. Jemi bĂ«rĂ« tĂ« verbĂ«r dhe tĂ« shurdhĂ«r ndaj kĂ«ngĂ«s sĂ« madhe tĂ« jetĂ«s. Por kuptimi i jetĂ«s Ă«shtĂ« gjithmonĂ« aty, pĂ«rpara syve tanĂ«. Ădo mĂ«ngjes lind dielli dhe ajo forcĂ« drite jep tonin pĂ«r simfoninĂ« e madhe tĂ« gjallesave. Ne jemi zhytur nĂ« kĂ«tĂ« rrjedhĂ«, tĂ« pezulluar pĂ«rgjithmonĂ« midis dritĂ«s dhe hijeve, midis lindjes dhe vdekjes, midis qiellit dhe tokĂ«s, midis zgjedhjes sĂ« errĂ«sirĂ«s ose pĂ«rfshirjes nĂ« vitalitetin e ndritshĂ«m qĂ« krijon gjithçka rreth nesh.
Ky kuptim nuk është tjetër veçse ajo dritë mistike që shfaqet në shikimin e fëmijëve kur lindin. Drita e habisë, drita e pafajësisë. Jo vetëm tek fëmijët, por edhe tek të vegjlit e çdo specieje dhe zogjtë që sapo dalin nga folja, duke parë rreth me çudinë e tyre.
Na duhet tĂ« kthehemi tĂ« flasim pĂ«r tĂ« mirĂ«n, pra tĂ«  mirĂ«n e etikĂ«s dhe jo pĂ«r mirĂ«n e ngatĂ«rruar tĂ« moralistĂ«ve. Thelbi i etikĂ«s njerĂ«zore ka qenĂ« gjithmonĂ« ai i Dekalogut: âTĂ« kam vendosur para jetĂ«s dhe vdekjes. Zgjidh jetĂ«nâ. NĂ«se ndihemi tĂ« burgosur, kjo ndjenjĂ« shtypjeje lind nga zgjedhja e bĂ«rĂ« prej shumĂ« kohĂ«sh tĂ« vdekjes, nga etiketimi pĂ«r njĂ« kohĂ« shumĂ« tĂ« gjatĂ« si tĂ« mira, atyre gjĂ«rave qĂ« nĂ« fakt janĂ« tĂ« kĂ«qija. Planeti ynĂ« po kalon njĂ« krizĂ« shumĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«. LuftĂ«rat shpĂ«rthejnĂ« si zjarre tĂ« nxitura nga era, çdo ditĂ« dhjetĂ«ra mijĂ«ra tĂ« pafajshĂ«m sakrifikohen nĂ« altarin e delirĂ«ve demonikĂ« tĂ« pushtetit dhe parasĂ«, tashmĂ« tĂ« pakontrollueshĂ«m.
Megjithatë, është vetë historia e tragjedive të kaluara që na tregon mundësitë e jashtëzakonshme të njeriut. Mendoj për Takashi Paolo Nagai, mjekun që mbijetoi nga bomba atomike në Nagasaki dhe humbjen e gruas së tij , e djegur e  gjallë në atë flakë të tmerrshme, që jetoi për vite me sëmundjet si pasojë e bombës atomikës në një kasolle prej druri prej katër metra katrorësh, duke dëshmuar vazhdimisht zgjedhjen e dashurisë si rruga e vetme e shpëtimit.
Mendoj pĂ«r Viktor Frankl, psikiatrin qĂ« mbijetoi Auschwitz-in dhe qĂ« nĂ« librin e tij tĂ« domosdoshĂ«m âNĂ« kĂ«rkim tĂ« kuptimit â i ndan njerĂ«zit nĂ« dy kategori tĂ« vetme: tĂ« mirĂ«t dhe tĂ« tjerĂ«t. NjerĂ«zit e mirĂ«, thotĂ« ai, dallohen sepse kanĂ« mbetur anstĂ€ndig, domethĂ«nĂ« tĂ« drejtĂ« dhe tĂ« besueshĂ«m nĂ« dinjitetin e tyre njerĂ«zor.
Viktor Frankl
NĂ« librin e tij, ai tregon pĂ«r takimin me njĂ« grua tĂ« re nĂ« prag tĂ« vdekjes. âJam mirĂ«njohĂ«se ndaj fatit qĂ« mĂ« goditi kaq rĂ«ndĂ«â, i kishte pĂ«shpĂ«ritur gjatĂ« njĂ« vizite, âsepse nĂ« jetĂ«n time tĂ« mĂ«parshme isha shumĂ« e shfrenuar dhe nuk kisha asnjĂ« ambicie shpirtĂ«roreâ .
 NĂ« ditĂ«t e fundit, tregonte mjeku, ajo dukej si e transformuar. âKjo pemĂ«â  i kishte thĂ«nĂ« duke treguar njĂ« kalldrĂ«m tĂ« lulezuar pĂ«rtej dritares sĂ« infermierisĂ«, âĂ«shtĂ« shoqja  ime e vetme nĂ« momentet e vetmisĂ«, me tĂ« flas shpeshâ.
I tronditur nga kĂ«to fjalĂ« dhe i bindur se po fliste nĂ« delirim, Frankl e pyeti nĂ«se pema i ishte pĂ«rgjigjur. âPoâ, ishte pĂ«rgjigjur , ajo thotĂ« : âUnĂ« jam kĂ«tu. UnĂ« jam jeta. Jeta e pĂ«rtejmeâ .
Nga Rachel Monroe â NĂ« Filadelfia, brenda njĂ« ndĂ«rtese tĂ« stilit neogrek, ndodhet njĂ« nga institucionet mĂ« tĂ« veçanta dhe tĂ« debatueshme tĂ« historisĂ« mjekĂ«sore: Muzeu MĂŒtter. Prej themelimit tĂ« tij nĂ« shekullin XIX nga Kolegjiumi i MjekĂ«ve tĂ« Filadelfias, ky muze Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« i njohur pĂ«r koleksionin e tij tĂ« jashtĂ«zakonshĂ«m tĂ« relikeve anatomike, pĂ«rfshirĂ« kafka, organe tĂ« konservuara, skelete me sĂ«mundje tĂ« rralla dhe instrumente kirurgjikale historike.
Nuk është një vend për zemrat e ndjeshme, por një hapësirë që ka provokuar mendimin dhe ka sfiduar tabutë për më shumë se një shekull.
Megjithatë, së fundmi muzeu ka hyrë në një periudhë krize. Vitrinat janë zbrazur, ekspozitat janë mbyllur, dhe shumë nga materialet që përbënin thelbin e muzeut janë hequr nga publiku. Kjo ka ndodhur si pasojë e një riorientimi institucional të ndërmarrë nga drejtuesit e rinj të Kolegjiumit, nën drejtimin e presidentes Mira Irons.
Ajo vendosi të pezullonte një pjesë të madhe të ekspozitës për të rishikuar në mënyrë etike mënyrën se si ishin mbledhur, përpunuar dhe shfaqur mbetjet njerëzore, sidomos ato për të cilat mungonte një dokumentim i qartë i pëlqimit.
Ky vendim ka ngjallur njĂ« reagim tĂ« madh nga komuniteti shkencor, nga punonjĂ«sit e mĂ«parshĂ«m tĂ« muzeut, por edhe nga publiku i gjerĂ«. DhjetĂ«ra mijĂ«ra njerĂ«z kanĂ« firmosur njĂ« peticion pĂ«r tĂ« âshpĂ«tuar MĂŒtter-inâ, ndĂ«rsa shumĂ« studiues kanĂ« kritikuar mbylljen e njĂ« hapĂ«sire qĂ« nuk ishte thjesht muze, por njĂ« vend reflektimi mbi trupin, vdekjen dhe tĂ« papĂ«rshkrueshmen.
Ata e konsiderojnë këtë një shembull të një qasjeje të re që, në përpjekje për të qenë etikisht e ndjeshme, rrezikon të fshijë historinë dhe të zhbëjë mundësinë për të mësuar nga të shkuarat e vështira.
Nga ana tjetër, drejtuesit e Kolegjiumit e mbrojnë këtë lëvizje si një nevojë për të rivlerësuar raportin mes shkencës, publikut dhe respektit për individin. Në thelb të debatit qëndron një pyetje e vjetër: a mund të tregojmë historinë e trupit njerëzor pa rënë në shfrytëzim apo spektakël? Dhe, nëse po, si ta bëjmë këtë në mënyrë që të ruajmë integritetin, por edhe të mos heqim dorë nga e vërteta?
MĂŒtter ka qenĂ« njĂ« eksperiment i rrallĂ« nĂ« kĂ«tĂ« drejtim. NjĂ« vend ku turpi i trupit, ndjeshmĂ«ria ndaj vdekjes dhe kureshtja pĂ«r tĂ« panjohurĂ«n bashkĂ«jetonin.
Sot, me muret e zbrazëta dhe heshtjen që ka zëvendësuar pyetjet, shumë e shohin këtë si fundin e një epoke. Të tjerë, si një mundësi për ta rindërtuar muzeun mbi baza më të qëndrueshme etike.
ĂfarĂ«do tĂ« ndodhĂ«, kriza e MĂŒtter-it Ă«shtĂ« simptomĂ« e njĂ« debati mĂ« tĂ« madh qĂ« po zhvillohet nĂ« shumĂ« institucione kulturore nĂ« SHBA dhe mĂ« gjerĂ«: si tĂ« tregojmĂ« historinĂ« e njeriut pa e zhveshur atĂ« nga dinjiteti? Dhe a mundet vetĂ« muzeu tĂ« mbetet njĂ« vend i gjallĂ« mendimi, kur heshtja fillon tĂ« zĂ« vendin e tij?
Nga Jack Butler â NĂ« romanin Fundi i FĂ«mijĂ«risĂ« (Childhoodâs End) tĂ« Arthur C. Clarke, botuar nĂ« vitin 1953, alienĂ« dashamirĂ«s mbĂ«rrijnĂ« nĂ« TokĂ«, ndajnĂ« teknologjinĂ« e tyre me njerĂ«zimin dhe e udhĂ«heqin atĂ« drejt njĂ« epoke tĂ« artĂ«. Por, siç ndodh shpesh nĂ« fantashkencĂ«, qĂ«llimi i tyre i vĂ«rtetĂ« i fshehur Ă«shtĂ« ta drejtojnĂ« racĂ«n njerĂ«zore drejt bashkimit me âMbimendjenâ (Overmind) njĂ« vetĂ«dije kolektive qĂ« pĂ«rfshin gjithĂ« universin. Ky Ă«shtĂ« hapi i ardhshĂ«m nĂ« evolucionin tonĂ« dhe, nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ«, fundi i fĂ«mijĂ«risĂ« sonĂ« si specie.
Ky transformim nis me fëmijët që lindin në epokën e re të përuruar nga alienët. Ata shfaqin fuqi psikike të pakuptueshme për prindërit e tyre. Në fakt, këto janë shenja të hershme të Mbimendjes, të cilës ata shërbejnë si enë. Kështu, ata lënë pas prindërit, njerëzimin dhe në fund vetë planetin.
Sigurisht, asgjë e ngjashme nuk po ndodh me fëmijët që rriten sot, të paktën sa dimë ne. Por ndryshimet e jetës amerikane që nga koha e fëmijërisë sime më bëjnë të mendoj se fëmijëria, ashtu siç e kemi njohur dhe përjetuar për dekada, madje edhe për shekuj, po zhduket. Dhe pasojat mund të jenë të rënda  jo vetëm për fëmijët, por për të gjithë ne.
Kam qenĂ« me fat qĂ« e pĂ«rjetova njĂ« fĂ«mijĂ«ri qĂ«, pĂ«rveç disa detajeve tĂ« sipĂ«rfaqshme, nuk ndryshonte shumĂ« nga ajo e brezave tĂ« mĂ«parshĂ«m, madje as nga ajo e prindĂ«rve tĂ« mi. VerĂ«rat kishin njĂ«farĂ« strukture, sporte, detyra shtĂ«pie, pushime familjare por koha nĂ« mes ishte kryesisht nĂ« dorĂ«n time. ShumicĂ«n e saj e kaloja nĂ« aventura tĂ« lagjes: me biçikleta apo nĂ« ndjekje tĂ« njĂ« qĂ«llimi qĂ« vetĂ«m ne e kuptonim; hapnim shtigje nĂ« pyll dhe ndĂ«rtonim fortesa. NĂ« mbrĂ«mje luanim âkap flamurinâ apo pjeknim marshmallow mbi zjarr. Edhe muajt e vitit jashtĂ« verĂ«s nuk ishin mĂ« pak tĂ« gjallĂ«: sa mĂ« shumĂ« kohĂ« tĂ« lirĂ« kishim, aq mĂ« shumĂ« lojĂ« tĂ« papĂ«rcaktuar jashtĂ« pĂ«rjetonim.
Ky stil jete ekziston ende nĂ« disa pjesĂ« tĂ« AmerikĂ«s moderne, por Ă«shtĂ« gjithnjĂ« e mĂ« i rrallĂ«. NĂ« vitet â90, kur isha fĂ«mijĂ«, rreth 20 milionĂ« fĂ«mijĂ« tĂ« moshĂ«s 7 deri nĂ« 17 vjeç ngisnin biçikletĂ«n tĂ« paktĂ«n gjashtĂ« herĂ« nĂ« vit. Sot, ky numĂ«r Ă«shtĂ« pĂ«rgjysmuar. FĂ«mijĂ«t qĂ« luajnĂ« jashtĂ« shpesh shkaktojnĂ« shqetĂ«sim, dyshim apo edhe ndĂ«rhyrje ligjore. JanĂ« shumĂ« tĂ« zhurmshĂ«m. Dhe pĂ«r mĂ« tepĂ«r: ku janĂ« prindĂ«rit e tyre? Presioni social i ka shtyrĂ« fĂ«mijĂ«t gjithnjĂ« e mĂ« herĂ«t drejt njĂ« karriere meritokratike, ku gjithçka e konsideruar âe kotĂ«â si loja jashtĂ«  shihet me pĂ«rçmim. Sepse, nĂ« fund tĂ« fundit, çfarĂ« vlere ka kjo pĂ«r njĂ« CV?
Jeta përpara ekranit dhe telefonit po i largon fëmijët jo vetëm nga natyra dhe nga loja, por edhe nga njëri-tjetri. Teknologjia ishte duke hyrë gradualisht edhe në fëmijërinë time (shpesh kalonim nga loja jashtë te sesionet me PlayStation 2, zakonisht me shokë), por isha me fat që kur doli iPhone-i, unë isha gati për gjimnaz.
ĂshtĂ« e lehtĂ« tĂ« biesh nĂ« nostalgji pĂ«r fĂ«mijĂ«rinĂ« tĂ«nde. Dhe gjithashtu Ă«shtĂ« e lehtĂ« tĂ« harrosh se ndryshimi Ă«shtĂ« i pandalshĂ«m dhe jo gjithmonĂ« pĂ«r keq. ParaardhĂ«sit e mi do tĂ« habiteshin qĂ« fĂ«mijĂ«ria ime kishte kaq pak punĂ« ferme.
Por disa nga prirjet e sotme janĂ« vĂ«rtet shqetĂ«suese. Po rriten breza tĂ« rinj qĂ« nuk dinĂ« tĂ« mendojnĂ« apo tĂ« veprojnĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« pavarur. QĂ« kanĂ« nevojĂ« pĂ«r udhĂ«zim dhe stimul tĂ« vazhdueshĂ«m nga jashtĂ«. QĂ« njohin vetĂ«m njĂ« botĂ« ku çdo pĂ«rgjigje mund tĂ« gjendet menjĂ«herĂ« pĂ«rmes njĂ« ekrani. QĂ« i shmangen pĂ«rplasjes sĂ« papritur, pĂ«rvojĂ«s sĂ« drejtpĂ«rdrejtĂ«, realitetit tĂ« vĂ«rtetĂ«. QĂ« besojnĂ« se marrĂ«dhĂ«niet e bazuara vetĂ«m nĂ« aplikacione mund tĂ« zĂ«vendĂ«sojnĂ« lidhjet e jetĂ«s reale. DĂ«shmitĂ« po shtohen se kĂ«ta tĂ« rinj janĂ« gjithnjĂ« e mĂ« tĂ« paaftĂ« pĂ«r detyra bazike, si drejtimi i makinĂ«s (qĂ« shumĂ« prej tyre as nuk e dĂ«shirojnĂ«) apo edhe leximi. E gjithĂ« kjo po shpie nĂ« sĂ«mundje tĂ« mosveprimit  atĂ« qĂ« Yuval Levin e quajti âpatologjitĂ« e pasivitetit.â
Prandaj, kjo luftĂ« moderne kundĂ«r fĂ«mijĂ«risĂ« duhet tĂ« na frymĂ«zojĂ« tĂ« bĂ«jmĂ« gjithçka qĂ« mundemi pĂ«r tĂ« ruajtur apo rikthyer thelbin e saj. TĂ« lejojmĂ«  madje, kur duhet, tĂ« detyrojmĂ«  fĂ«mijĂ«t tĂ« luajnĂ« jashtĂ«. TĂ« kufizojmĂ« kohĂ«n qĂ« kalojnĂ« para pajisjeve. Dhe, mĂ« e rĂ«ndĂ«sishmja, tĂ« mos i dorĂ«zohemi vetĂ« versioneve pĂ«r tĂ« rritur tĂ« po kĂ«tyre sjelljeve qĂ« po dĂ«mtojnĂ« fĂ«mijĂ«t tanĂ«. Nuk duhet tĂ« lejojmĂ« qĂ« ekranet tĂ« na shkĂ«pusin nga bota reale, apo qĂ« marrĂ«dhĂ«niet dixhitale tĂ« zĂ«vendĂ«sojnĂ« ato tĂ« vĂ«rtetat  nĂ« vend qĂ« thjesht tâi plotĂ«sojnĂ«.
Në Fundi i Fëmijërisë, zhdukja e racës njerëzore ndodh me një ndjenjë të trishtë por të pashmangshme, që ndonëse sjell humbje, shihet si përmbushja e fatit të saj. Por ne nuk jemi të destinuar të largohemi nga realiteti dhe nga njëri-tjetri. Megjithatë, gjithnjë e më shumë fëmijë po bëjnë pikërisht këtë. Nëse nuk përballemi me forcat që po i japin fund fëmijërisë, pasojat nuk do i ndjejmë vetëm tek fëmijët. Sepse, edhe pse ndoshta nuk e besojmë, ata fëmijë dikur do të bëhen të rritur.
Nga Michel Setbounâ QĂ«kur ekziston njeriu, ai rrĂ«fen. GjithmonĂ«. Kudo. Fillimisht me njĂ« vijĂ« qymyri mbi shkĂ«mb. NjĂ« dorĂ« e spĂ«rkatur mbi njĂ« faqe shpelle. MĂ« pas me fjalĂ«, njĂ« kĂ«ngĂ«, njĂ« britmĂ«. MĂ« vonĂ«, shkrimi. Pastaj fotografia, kinemaja, serialet, rrjetet sociale.
Ădo epokĂ« shton njĂ« shtresĂ«. NjĂ« formĂ« tĂ« re. Por fiksimi mbetet po ai: tĂ« rrĂ«fejĂ«. TĂ« vetĂ«rrĂ«fehet. TĂ« trashĂ«gojĂ«. Mund tĂ« jetohet pa avion, pa energji elektrike, pa telefon. Por jo pa histori.
Gjithçka që e quajmë përparim (motorë, algoritme, raketa) ekziston për të na çuar më shpejt, më larg, më lart. Por në fund të fundit, nuk mbetet gjë tjetër: burra e gra që hanë, flenë, bëjnë dashuri, marrin frymë. Dhe shpikin rrëfime për të qëndruar në këmbë. Histori për të mbijetuar përballë zbrazëtisë.
UnĂ« jetoj brenda kĂ«saj gjithmonĂ«. ĂshtĂ« materiali im. ĂshtĂ« ajo qĂ« kam fotografuar. Ajo qĂ« kam ndjekur, shkruar, grumbulluar.
Michel Setboun
Copa njerëzimi të kapura brenda historive. I kam parë kudo. Në sytë e një luftëtari. Në ecjen e një gruaje. Në heshtjen e një fshati. Në një grafit. Në një rrënojë.
Në gojën e një fëmije që përsërit çfarë i kanë ngjizur  në kokë,  në një medrese, në një kishë, në një sinagogë dhe që përfundon duke vrarë të ngjashmin e tij në emër të një Zoti, atij të njëjtit apo një tjetri, nuk dihet.
Më kanë thënë se jam francez. Republikan. Trashëgimtar i Iluminizmit. Nga një vend i të drejtave, i drejtësisë, i kulturës. Pastaj shikova përreth. Pashë ndarjen. Të harruarit. Të vdekurit pa kujtesë. Rrëfimet që ishin fshirë. Kuptova se kishte versione të tjera. Histori të tjera që duhej gërmuar.
Foto: Michel Setboun
AtĂ«herĂ« u nisa. Larg. PashĂ« popuj tĂ« tjerĂ«, tĂ« vĂ«rteta tĂ« tjera. NĂ« Afganistan, pashĂ« burra qĂ« vdisnin pĂ«r tĂ« mbrojtur njĂ« tokĂ« qĂ« askush sâe kishte vizituar ndonjĂ«herĂ« me tĂ« vĂ«rtetĂ«. Flisnin pĂ«r nderin, pĂ«r gjakun, pĂ«r Zotin.
Por sâishte veç njĂ« tjetĂ«r histori. NjĂ« qĂ« ua kishin pĂ«rcjellĂ«, ua kishin pĂ«rsĂ«ritur, ua kishin ngulitur nĂ« kokĂ« qĂ« nĂ« fĂ«mijĂ«ri.
NĂ« Izrael, hebrenjtĂ« luftojnĂ« pĂ«r njĂ« premtim tĂ« bĂ«rĂ« nĂ« njĂ« libĂ«r tĂ« lashtĂ«. NjĂ« tokĂ«, njĂ« popull, njĂ« kthim. ĂshtĂ« njĂ« rrĂ«fim i shenjtĂ«. I paprekshĂ«m. I pakundĂ«rshtueshĂ«m.
Foto: Michel Setboun
Përballë, palestinezët kanë të tyren. Një version tjetër. Një plagë tjetër. Një kujtesë tjetër. Dy rrëfime të papajtueshme. Dy të vërteta absolute. Dhe kjo vret.
Dy histori moderne, në luftë të hapur. Të dyja e tërheqin zanafillën nga shekuj me rrëfime të grumbulluara, të trashëguara, të zbukuruara, të falsifikuara.
Edhe Shtetet e Bashkuara, aq racionale, kanĂ« mitet e veta. Ăndrra amerikane. Fati i paracaktuar. PionierĂ«t. Njeriu qĂ« ia del vetĂ«.
HollyĂ«ood-i i vuri tĂ« gjitha kĂ«to nĂ« imazhe. Kauboji. Heroin e vetmuar. ShpĂ«timtari i bardhĂ«. Askush nuk i beson me tĂ« vĂ«rtetĂ«, por tĂ« gjithĂ« bĂ«jnĂ« sikur. Sepse pa kĂ«to, sâmbetet asgjĂ«.
Afrikanët, nga ana tjetër, janë përpjekur të mbledhin copat pas shkatërrimit kolonial. U janë rrëmbyer historitë. Prandaj po i rikrijojnë. Me gojë, me këngë, me valle. Po përpiqen të rikthejnë kuptimin atje ku kanë mbetur vetëm plagë. Të rimarrin në zotërim rrëfimin.
Foto: Michel Setboun
Edhe popujt qĂ« quhen âpa historiâ kanĂ« njĂ«. TuaregĂ«t. GitanĂ«t. Popujt pa arkiva. JetojnĂ« me histori tĂ« treguara pranĂ« zjarrit, nĂ« shikime, nĂ« ritme. Aty kalojnĂ« rrĂ«fimet. Jo nĂ« muze.
Dhe pastaj është dashuria. Kjo fjalë ku hyn gjithçka, ky shpërthim i brendshëm, ky trillim absolut. Sepse edhe kjo është një histori. Një histori dashurie. Fillon me një rastësi. Një takim. Një dridhje. Flasim. Projektojmë. Imagjinojmë. Dhe shumë shpejt, ndërtojmë një rrëfim me dy zëra. Një mit të përbashkët. Me një para, një pas, një kolonë zanore, me replika, me skena kyçe. Dhe kur mbaron, e ribëjmë filmin. Rishkruajmë fundin. Presim copa. Mbajmë çfarë na leverdis.
Dashuria është trillimi më i qëndrueshëm i njeriut. Ai ku kthehemi gjithmonë, pavarësisht provave, lodhjes. Sepse duam të besojmë. Sepse ajo i jep kuptim gjithçkaje. Sepse na shpëton. Dhe sepse pa dashuri domethënë pa rrëfim jeta jonë nuk vlen aq.
Sot, po rilexoj fletoret e mia. Po shikoj imazhet e mia. Po pĂ«rpiqem tĂ« kuptoj çfarĂ« kam parĂ« me tĂ« vĂ«rtetĂ«. ĂfarĂ« kam treguar. ĂfarĂ« kam besuar. ĂfarĂ« kam shpikur. Kam fotografuar trupa, gjeste, situata. Por ajo qĂ« kĂ«rkoja, ishte historia pas  tyre. E padukshmja. Ajo qĂ« nuk thuhet. Ajo qĂ« mbahet pĂ«r vete.
Kam gënjyer ndonjëherë. Nga lodhja, nga frika, nga strategjia. Kam rregulluar. Kam prerë. Si të gjithë. Sepse nuk mund të thuash gjithçka. Sepse do të pëlqehesh. Sepse do të mbijetosh. Sepse do të besosh që je në anën e duhur.
Foto: Michel Setboun
Por sot dua të shkruaj ndryshe. Në vetën e parë. Sepse nuk mund të fshihem më pas neutralitetit. Sepse edhe unë jam një trillim. Një sërë historish të grumbulluara. Qeliza, familje, vend, epokë, profesion, takime. E gjitha kjo formon një rrëfim. Të brishtë. Të ndryshueshëm. Por të gjallë.
Dhe një gjë e di me siguri: nëse një ditë ma rrëmbejnë të gjitha historitë, bie. Bëhem thjesht një trup që ha, fle, merr frymë. Një trup bosh. Një trup pa histori.
Prandaj, vazhdoj të shkruaj. Të tregoj. Jo për të shkëlqyer por vetëm për të qëndruar në këmbë.
Shenim: Michel Setboun ështĂ« fotograf francez, i cili ka punuar pĂ«r revista tĂ« njohura ndĂ«rkombĂ«tare, si : âGeoâ, âFigaro Magazineâ, âNew York Timesâ, âLifeâ, âParis Matchâ, âSternâ.  Filloi tĂ« punojĂ« si fotograf nĂ« vitin 1978 duke mbuluar konflikte ndĂ«rkombĂ«tare pĂ«r agjencinĂ« SIPA, si Revolucionin nĂ« Iran, LuftĂ«n pĂ«r PavarĂ«si nĂ« Angola, Afganistan, LuftĂ«n Iran-Irak dhe me vone luftĂ«n civile nĂ« Liban. Ndersa nĂ« periudhĂ«n kohore 1985-1991, ai mbulon reportazhet per KorenĂ« e Jugut, ShqipĂ«rine, MongolinĂ« dhe Rion pĂ«r agjencinĂ« RAPHO. QĂ« nga viti 1991 punon si fotograf i pavarur. Ka udhĂ«tuar nĂ« mĂ« shumĂ« se 130 vende. Ka marĂ« çmimin e parĂ« nĂ« World Press pĂ«r reportazhin e tij pĂ«r dy milionĂ« refugjatĂ«t e dĂ«buar nĂ« Nigeri. Setboun Ă«shtĂ« gjithashtu autor i librave tĂ« shumtĂ«.
Login
